Marcin Luter i tonsura

Łukasz Cranach Starszy, Marcin Luter (z tonsurą), 1520

Tonsura (łac. tonsura = nożyczki, od specjalnych nożyczek) to całkowite lub częściowe usunięcie włosów ze skóry głowy ze względów religijnych lub wynikającej z tego fryzury. Znane jest z różnych religii, takich jak chrześcijaństwo, buddyzm czy hinduizm. Kapłani w starożytnym Egipcie mieli również z tonsurę. Zwyczajem duchowieństwa katolickiego było golenie większej lub mniejszej powierzchni skóry głowy, aby pozostawić grzywkę włosów (łac. korona).

Pierwotne znaczenie tonsury jest niejasne. Penitentom wcześnie ogolono głowy. Pod tym względem tonsurę można interpretować jako znak całkowitego zwrócenia się ku Bogu w życiu konsekrowanym. Odwrotne stanowisko można zaobserwować w judaizmie ortodoksyjnym, który zabrania członkom kapłaństwa Aarona golenia włosów. Pierwsi mnisi przejęli ten zwyczaj od pokutników i pustelników, a od nich przeszedł on w VI wieku do całego duchowieństwa chrześcijańskiego, któremu został prawnie przepisany w 633 roku na IV soborze w Toledo.

Przyczyną wprowadzenia tonsury były zwyczaje panujące w królestwach utworzonych przez Germanów na gruzach cesarstwa rzymskiego – w państwach Merowingów czy Franków sposób układania włosów stanowił oznakę określonej pozycji społecznej danej osoby (np. mężczyźni należący do rodów królewskich nosili długie rozpuszczone włosy, ich poddani krótkie, a niewolnicy mieli całą głowę ogoloną). Włosy okalające wygolone miejsce miały przypominać koronę cierniową.

Ogolone czoło wyróżniano jako tzw. „tonsurę Apostoła Pawła” od okrągłej płytki na głowie, tzw. „tonsurę Apostoła Piotra”. Pierwsza była powszechna w Kościele greckim i w nieco innej formie, jak tzw. „tonsura Apostoła Jakuba” przez Brytyjczyków i Irlandczyków, druga przez księży i ​​mnichów Kościoła zachodniego.

German I, Patriarcha Konstantynopola w latach 715-730, pisze: „Podwójna korona wyryta na głowie kapłana poprzez tonsurę przedstawia drogocenną głowę głównego apostoła Piotra. Panie, jego głowa została ogolona przez tych, którzy nie wierzyli jego słowu, jak na szyderstwo. Nauczyciel Chrystus pobłogosławił tę głowę, zamienił hańbę na honor, szyderstwo na chwałę, włożył na nią koronę wykonaną nie z drogocennych kamieni, ale taką, która świeci bardziej niż złoto, topaz czy kamień szlachetny – kamieniem i skałą wiary”. We współczesnym Kościele prawosławnym księża, diakoni i liturdzy nie golą głowy, lecz cztery kosmyki włosów są przycinane z czubka głowy w kształcie krzyża, aby zaznaczyć ich posłuszeństwo wobec Kościoła.

Tonsura została zniesiona 1 stycznia 1973 przez papieża Pawła VI po reformach Soboru Watykańskiego II, jednak z czasów noszenia tonsury zachował się do dzisiaj zwyczaj noszenia piuski, okrągłej czapeczki, której celem było okrywanie ogolonej głowy. Tonsura jest nadal praktykowana w niektórych starych rytualnych społecznościach łacińskich, takich jak francuskie opactwo benedyktynów Sainte-Madeleine du Barroux, opactwo Bellaigue i opactwo Bractwa Piusa X w Reichenstein. Również w prawosławiu tonsura jest nadal rytuałem akceptacji w pierwszym i każdym kolejnym stopniu monastycyzmu.

Wittenberski Reformator nosił jako augustianin eremita tzw. „tonsurę Apostoła Piotra”, co widać na rycinach z czasów tzw. młodego Lutra, jednak po powrocie z zamku Wartburg w 1522 roku nie golił już włosów, mimo że nosił szaty mnisie do 9 grudnia 1524 roku.

Łukasz Cranach Starszy, Marcin Luter, 1522

 Literatura:

1. Kirchen-Lexikon oder Encyklopädie der katholischen Theologie und ihrer Hilfswissenschaften. Herder, 1854, S. 85 (google.com [abgerufen am 4. April 2021]).

2. W. Kopaliński „Słownik”.

3. https://www.la-croix.com/Archives/2007-05-12/La-calotte-_NP_-2007-05-12-291091 [archive], sur La Croix, 12 mai 2007 (consulté le 2 octobre 2022).