Negatywne wypowiedzi na temat Izraela lub „Żydów” w NT są formalnie rozumiane jako antyjudaizm w Nowym Testamencie (NT). Ich pochodzenie, przeznaczenie i funkcja stały się szczególnym tematem badawczym w XX wieku. Dyskutuje się, czy i w jakim stopniu wspólnie odrzucają judaizm i wyrażają fundamentalny antysemityzm.
Od II wieku poganie, którzy konwertowali na chrześcijaństwo, używali antyżydowskich sformułowań Nowego Testamentu, aby uzasadnić teologię substytucji, która twierdziła, że wszyscy nieochrzczeni Żydzi stracili zbawienie. Kościoły, rządy chrześcijańskie i większość ludności wykorzystały ten pogląd do usprawiedliwienia dyskryminacji, wykluczenia i prześladowania mniejszości żydowskich. Chrześcijański antyjudaizm o charakterze fundamentalistycznym przygotował drogę dla nowoczesnego antysemityzmu.
Z powodu tego historycznego wpływu, od 1945 roku antyżydowskie fragmenty w Nowym Testamencie są coraz częściej wyjaśniane na podstawie ich historycznego i kontekstualnego pochodzenia. Podkreśla się, że większość autorów Nowego Testamentu było Żydami, uważali się za część wybranego ludu Bożego i właśnie ze względu na tradycję wspólnej wiary wyróżniali się na tle innych dominujących wówczas szkół żydowskich. Negatywne stwierdzenia związane z sytuacją są skontrastowane z pozytywnym podstawowym stwierdzeniem NT o nieanulowanym przymierzu z Izraelem jako nieodzownym warunku wstępnym dla chrześcijańskiej ewangelii zbawienia.
1. Listy apostolskie Pawła z Tarsu
W 1 Tes 2,14ff. znajduje się oskarżenie o zamordowanie proroka. Wiąże się to z antyżydowskimi stereotypami, które były znane ze starożytnych tekstów i znajdują odzwierciedlenie również w Tanach, np . w Księdze Estery 3,8ff . Paweł uzasadnia te stereotypy przeszkodą, jaką Żydzi sprzeciwiają się głoszeniu słowa Jezusa:
„Albowiem wy, bracia, staliście się naśladowcami zborów Bożych, które są w Judei w Chrystusie Jezusie, bo i wy doznaliście tych samych cierpień od swoich rodaków, jak i oni od Żydów, którzy i Pana Jezusa zabili, i proroków, i nas prześladowali, i Bogu się nie podobają i wszystkim ludziom są przeciwni; A żeby dopełnić miary grzechów swoich, przeszkadzają nam w zwiastowaniu poganom zbawiennej wieści. Ale gniew Boży spadł na nich na dobre.” (1 Tes 2,14-16) Motyw morderstwa proroka występuje również w Ewangeliach synoptycznych w przypowieści o dzierżawcach winnicy (Mt 21, 33-46; Mk 12,1-12; Łk 20,9-19). Teologiczny motyw „odrzucenia” całego Ludu Bożego został wyprowadzony z ostatnich słów przypowieści (Mk 12,8; Łk 20,15), co zostało zinterpretowane jako przegrana wyboru Izraela i przekazanie go nowemu ludowi Bożemu, ponieważ winnica jest często używana w Starym Testamencie jako metafora ludu wybranego w ich relacji z Bogiem.
2. Klątwa krwi
W Ewangelii Mateusza po oczyszczeniu Piłata z winy za śmierć Jezusa następuje samooskarżenie tłumu: „I cały lud odpowiedział i powiedział: "Krew jego na nas i na dzieci nasze'” (Mt 27,25) Podobnie jak w odpowiedzi, która następuje po przypowieści o winnicach z Ewangelii Mateusza w tym tekście jest też samopotępienie.
W odniesieniu do wszystkich potomków Izraela zdanie to stało się utrwalonym stereotypem w literaturze Ojców Kościoła m.in. w
Adversus Iudaeos, który ukształtował chrześcijańską pobożność ludową i od IV wieku towarzyszył marginalizacji i krwawym prześladowaniom społeczności żydowskich w chrystianizowanej Europie. Pogromy, do których często dochodziło w kontekście pasji Chrystusa, uchodziły wówczas za spełnienie „przekleństwa”. W ten sposób moralna wina chrześcijaństwa za cierpienie Żydów została przerzucona na nich samych.
Pod wrażeniem tego wpływu historii dzisiejsi egzegeci zwracają się ku tekstowi biblijnemu. Niektórzy widzieli w tym fragmencie zamiar Mateusza, by oskarżyć „faktycznych winowajców” morderstwa, Piłata oraz „kapłanów i starszych”, pokazując, w jaki sposób zrzucili odpowiedzialność na naród żydowski. Inni zwrócili uwagę, że we fragmencie Ewangelista używa „śmiertelnego odrzucenia niewinnych”, aby podkreślić samą niewinność, a nie winę ludu, ale akceptacja winy służy także wskazaniu punktu zwrotnego w historii zbawienia od starego do nowego ludu Bożego. Według Klausa Haackera fragment tekstu w Ewangelii Mateusza nie jest przekleństwem z powodu morderstwa sądowego i należy go interpretować w następujący sposόb: Zdanie to tylko podkreśla kolektywne przekonanie, że Jezus zasłużył na śmierć. Włączenie „dzieci” do przekleństwa wyraża tradycyjny pogląd, że bezkarna niesprawiedliwość wyzwala nieszczęścia w następnym pokoleniu.
3. Kwestia faryzeuszy i uczonych w Piśmie
Faryzeusze pojawiają się w Ewangeliach głównie jako zjednoczona grupa i przedstawiciele ściśle ortodoksyjnego przestrzegania Prawa Bożego (Zakonu). Często pojawiają się razem z „uczonymi w Piśmie” jako przeciwnicy Jezusa, którzy obrażają się na Jego nauczanie. W licznych sporach przyjmują rolę subtelnych pytających, którzy chcą osaczyć Jezusa, aby znaleźć powód Jego potępienia. Niemniej jednak NT zachował historyczną bliskość faryzeuszy do Jezusa i pierwszych chrześcijan: zwłaszcza w Jerozolimie pojawiają się oni jako Jego rozmówcy, którzy zgadzali się z jego interpretacją Tory (Mk 12,28-34).
Potoczne równanie faryzeuszy z „obłudnikami” opiera się na tak zwanych nieszczęściach faryzeuszy w Mt 23,13-36 i Łk 11,38-52, np.:
„Biada wam, uczeni w Piśmie i faryzeusze, obłudnicy…” (Mt 23, 14a) 4. Ewangelia Jana
Warunki historyczne:
a) Dokonało się już ostateczne oddzielenie chrześcijan od judaizmu: wyraźna konfrontacja Synagogi z Kościołem (ἀποσυνάγωγος: J 9,22; 12,42; 16,2)
b) Istotna zmiana w judaizmie: Reorganizacja pod przywództwem wyłącznie faryzeuszy (ok. 80/90 roku po Chrystusie)
Trzy główne linie w użyciu terminu οἱ Ἰουδαῖοι (69 razy obecny w Ewangelii Jana):
A) Przynależność do gminy wyznaniowej Żydów: niepolemiczne określenie ogólne (J 5:1; 6:4; 7:2; 2:6.13 itd.) —› brak zerwania więzi ze wspólnotą, która była gwarantem obietnicy zbawienia i miejscem jego realizacji (por. 4:22b)
Samookreślenie społeczności żydowskiej w I wieku n.e. = Izrael (odniesienie do tradycji historii zbawienia: J 1:31.49; 3:10; 12:13) Podkreślano istnienie jako ludu i roszczenie do niepodległości państwowej.
Warunek wstępny: osoby należące do „tłumu”: poruszone Słowem Jezusa, ale jeszcze nieostatecznie zdecydowane (por. J 7:12.20.31.40f.43: spór czy Jezus jest obiecanym zwiastunem zbawienia).
Wg dzisiejszej egzegezy biblijnej objawienie, które ma miejsce w Jezusie, dotyczy wszystkich tych, którzy należą do społeczności żydowskiej i są powołani do przyłączenia się do Jezusa w wierze.
B) Władze żydowskie interweniujące przeciwko Jezusowi/oficjalni przedstawiciele Synagogi (J 1:19; 2:18,20; 5:10,15f. l8; 7:1,11,13 itd.):
Nie reprezentują już ludu Bożego Starego Testamentu jako całości, tylko część narodu żydowskiego, grupę, która odrzuca Jezusa.
C) Członkowie judaizmu reprezentujący własny porządek rytualny, którzy nie chcą już słuchać słowa Jezusa i wzywać do wiary (J 8:48.52; 10.20f.; 10.33); przedstawiciele niewierzącego κόσμος (J 8:30 -59)
Spór Jezusa z Żydami:
Przyczyna: Nauka Jezusa połączona z argumentami
Dwie części:
1) J 2.1-4.54+6.1-71: działalność Jezusa związana głównie z Galileą
2) J 5.1-47+7.1-10.42: dzieło Jezusa koncentrowało się prawie wyłącznie na Świątyni w Jerozolimie
1. Pierwsza ostra konfrontacja z judaizmem: wypędzenie przekupniów ze Świątyni (J 2:13-27) - jest spór, ale nie ma faktycznej konfrontacji
2. Mowa Jezusa o chlebie życia i szemraniu tłumu w synagodze w Kafarnaum (J 6:27ff.41ff.59): punkt zwrotny, preludium do starć w Jerozolimie
3. Uzdrowienie w sabat (J 5:9f.16,18)
Zewnętrzne ramy określone przez żydowskie święta:
- Pascha (rozdział 5): pierwszy zamiar Żydów zabicia Jezusa
- Święto Namiotów (rozdział 7 i dalsze): obszerna, wieloczęściowa dyskusja z Żydami
- Święto Poświęcenia Świątyni (J 10:22-39): tymczasowe zakończenie konfliktów
- Pascha (od J 11:55): Pascha śmierci
Rola świąt w konfliktach Jezusa z Żydami polega na przybliżeniu Zakonu (Prawa Bożego) i tradycji religijnej, które według J 4:21-24 definitywnie straciły swoje znaczenie wraz z przyjściem Jezusa jako inkarnowanego Logos (por. J 1: 1.14). Dla autora Ewangelii i jego uczniów religijne obrzędy Starego Przymierza nie pełnią już żadnej funkcji, wręcz przeciwnie: to właśnie na ich podstawie dochodzi do konfrontacji i rozdziału (ἀποσυνάγωγος: J 9,22; 12,42; 16,2).
J 5: Początek sporów w Jerozolimie: Pierwszy spór spowodowany uzdrowieniem w szabat (hebrajskie שַׁבָּת = centralne Przykazanie Tory: szabat to siódmy, ostatni dzień tygodnia będący według kalendarza żydowskiego dniem wypoczynku Pana. Jest dniem świątecznym, stanowiącym pamiątkę cyklu stworzenia świata oraz wyprowadzenia Izraelitów z Egiptu (Wj 20,9–11; Pwt 5,12–15). Trwa od zachodu słońca w piątek do prawie godziny po zachodzie słońca w sobotni wieczór: konflikty w szabat są związane z mesjanizmem Jezusa
J 5,18 (i Mk 3,6) - zamiar zabójstwa jest już pewny, choć konfrontacja z Jezusem dopiero się rozpoczęła.
J 5:39: Pisma dają świadectwo o Jezusie, same nie prowadzą do życia, lecz do Tego, którego posłał Ojciec, i w tym sensie mają trwałą ważność.
Funkcja Starego Testamentu: świadectwo Obietnicy Zbawienia (J 5:45)
J 7 i 8 największa merytoryczna ostrość sporu między Ludem a Jezusem
Od J 8,12 skrajna eskalacja sporu: kontrowersje wokół bycia dziećmi Abrahama (w. 31-40) związane z tematem bycia dziećmi Boga lub diabła (w. 41-50)
„Dlaczego mowy mojej nie pojmujecie? Dlatego, że nie potraficie słuchać słowa mojego. Ojcem waszym jest diabeł i chcecie postępować według pożądliwości ojca waszego. On był mężobójcą od początku i w prawdzie nie wytrwał, bo w nim nie ma prawdy. Gdy mówi kłamstwo, mówi od siebie, bo jest kłamcą i ojcem kłamstwa. Ponieważ ja mówię prawdę, nie wierzycie mi.” (J 8,43-45)
Nawet jeśli Jezus wyraźnie podkreśla wybór Izraela na lud Boży (J 8,37) – a prymat wiary żydowskiej jest potwierdzony także w innych miejscach w Ewangelii Jana (np. J 4,22) – zdanie to wydaje się opisywać judaizm jako potępienie pomiotu szatana i naprawienie go jako diabelskiego przeciwnika Jezusa. Ta sprzeczna lektura jest zbyteczna w interpretacji tekstu jako wskazującego na związek morderstwa, kłamstwa i szatana, który sugeruje René Girard.
J 10:22-39 Zakończenie konfrontacji Jezusa z jego przeciwnikami
Wers 24; Pytanie o Mesjasza
potwierdzenie Jezusa (25a)
—› Potrójne uzasadnienie (25b; 26-28; 29f)
Jedność Jezusa z Ojcem (J 10:30; przygotowane w J 5:19f; 8:14-19:29)
J 10:33: Osąd nauki i osoby Jezusa
Jedność z Ojcem: To roszczenie jedności jest nie tylko nie do przyjęcia dla Żydów z punktu widzenia ich tradycyjnego oczekiwania zbawienia, ale jest dla nich jawnym bluźnierstwem, ponieważ człowiek czyni się równym Bogu. Judaizm odrzuca ideę inkarnacji (wcielenia). Blasfemia (bluźnierstwo) służy jako podstawa do dalszych działań przeciwko Jezusowi.
J 11 i 12: Przygotowanie Męki —› ostateczna decyzja o aresztowaniu i zabiciu Jezusa pod wpływem wskrzeszenia Łazarza
J 8: Zachowanie się Żydów = modelowy przypadek niewiary w świecie (przedstawiciele niewiernego κόσμος)
Podstawowy pogląd: Żydowska niewiara jest ściśle związana z przestrzeganiem Prawa (Zakonu) i rytualną tradycją.
W Ewangelii Jana: sytuacja ortodoksyjnej reorganizacji judaizmu ok. 80/90 roku
—› Judaizm, który przyjął zdecydowanie negatywny stosunek do przesłania chrześcijańskiego.
Wrogość Żydów = nieuniknione i uporczywe obstawanie przy Torze zgodnie z ich rozumieniem: „twoje/ich Prawo”, z drugiej strony: użycie starotestamentowych Pism jako świadectwa o Chrystusie/Mesjaszu
Bycie Żydem wiąże się z przynależnością do judaizmu jako wspólnoty religijnej, a nie z przynależnością do narodu.
Niemożność nawrócenia nie jest powszechna dla wszystkich Żydów, ale tylko dla tych przedstawicieli judaizmu, którzy rozumieją się przez odrzucenie Jezusa i swoją wrogość wobec orędzia chrześcijańskiego, i kładą nacisk na powszechną ważność Prawa i wcześniejszej Tradycji (por. Iz 6:9 i J 12:40)
Żydzi: Ostrzeżenie przed niewiarą w samym chrześcijaństwie
Żydzi i kosmos
- Spór z Żydami przypieczętowany śmiercią Jezusa
- Konfrontacja z kosmosem zaczyna się od „wywyższenia” Jezusa (J 14-17)
Misja Jezusa jest rozumiana jako Zbawienie dla całego świata, a spotkanie Jezusa ze światem dokonuje się za sprawą Ducha Pocieszyciela (Parakleta); brak cielesnego Jezusa po Zmartwychwstaniu. Nie ma innego zbawienia dla kosmosu niż dla Żydów - przez wiarę i przyjęcie Syna Bożego i Jego Słowa.
Jednak obraz Żydów w Ewangelii Jana nie jest jednoznaczny:
- Jezus sam był Żydem (J 18,33; 19,3.14)
- Napis nad krzyżem po hebrajsku, łacinie i grecku: Jezus Nazarejczyk, Król Żydów (J 19,19-20)
- Żydzi są Narodem Pana
- Pisma Starego Testamentu nie utraciły na znaczeniu (J 5,39; 17,45)
- Żydowskie zwyczaje i święta nie zostały odwołane (J 2,6.13; 4,9; 5,1; 6,4)
- Prawo i Mojżesz tematyzowane tylko raz w J 1,17: wg Hofiusa jako antyteza (dawniej Prawo (Zakon), teraz Jezus) a wg Gese jako synteza (Prawo i Jezus)
- Nikodem jako przedstawiciel władz żydowskich jest uczniem Jezusa i napomina o konieczności Jego przesłuchania przed wyrokiem ( J 7,50-52)
- J 12,20n: ostre słowa o niewierzących z motywem znieczulenia serca w wersach 37-40 (Iz 6,10), ale rozumiane w aktualnej egzegezie Nowego Testamentu jako wypowiedziane nie tylko o Żydach, ale o tych, którzy nie uwierzyli w Jezusa
Motyw "znieczulenia serca" w Starym Testamencie:
* Jahwe znieczulił serce faraona (Ex 4,21; 7,3)
* Izraelici mieli na pustyni znieczulone/zatwardzone serce (Ps 95,8)
Autor Ewangelii Jana widzi znieczulone serce nie we wszystkich Żydach, a jedynie w ich przedstawicielach władz w tamtym czasie, tj. u faryzeuszy. Ponadto, wielu z nich było uczniami Jezusa, nie przyznawali się do tego ze strachu przed usunięciem z Synanogi (ἀποσυνάγωγος: J 12,42).
5. Dzieje Apostolskie
Niektóre teksty Nowego Testamentu są szczególnie często klasyfikowane jako antyżydowskie. W tekstach tych jest wyrażona wiązka motywów, które skupiają się wokół zabójstwa proroków i zbiorowej winy Izraela za to morderstwo. Poruszane tam tematy rzadko były przedmiotem badań poza egzegezą biblijną i teologią chrześcijańską i czasami były interpretowane jako dowód nieodłącznego antysemityzmu w chrześcijaństwie.
W niektórych tekstach NT, w których ludowi Izraela przypisuje się zbiorową winę za śmierć Jezusa, ta śmierć jest przypisywana wewnątrzżydowskiej tradycji mordowania proroka. To było znane w Tanach jako kazanie pokutne Żydów do innych Żydów przez wieki (np. Jer 2,30; 1Krl 19,10; Neh 9,26; Ezdr 9,11). Jednak w relacjach z Pasji podkreśla się jednomyślność wszystkich zaangażowanych w zabójstwo Jezusa – od przywódców politycznych po lud i wyznawców Jezusa. W 1 Kor 2,7f odpowiedzialność za śmierć Jezusa spoczywa na „władcach tego świata”, za którymi stoi Szatan. Można to postrzegać jako tło „triumfu krzyża” (por. Kol 2,14ff.)
6. Badania od 1945 roku
W świetle długiej historii wpływu antyjudaizmu motywowanego przez chrześcijan, w ostatnich dziesięcioleciach rozpoczęła się głęboka rewizja tekstów biblijnych w chrześcijańskiej egzegezie i teologii. Setki lat praktykowanych antyjudaistycznych uprzedzeń w interpretacji Nowego Testamentu uważa się za przestarzałe, większy nacisk kładzie się na eksponowanie pierwotnego znaczenia i kontekstu wypowiedzi w Nowym Testamencie, które były postrzegane jako antyżydowskie i, jeśli to konieczne, krytykując je teologicznie.
Praca francuskiego historyka Julesa Isaaca wniosła istotny wkład do głębokiego przemyślenia po II wojnie światowej kościołów chrześcijańskich, zwłaszcza katolickich. W swojej książce "Jésus et Israel" Isaac przeanalizował teksty ewangeliczne i sformułował swoje wnioski w 21 argumentach, które w sumie wykluczają jakąkolwiek sprzeczność, odrzucenie, potępienie w relacji między Jezusem a Jego ludem. W egzegetycznej refleksji nad tą relacją należy stwierdzić, że tradycja bez charakteru dogmatycznego czy „normatywnego” zawsze wykracza poza treść Ewangelii, interpretując ją arbitralnie i tendencyjnie. Profesjonalna egzegeza wyjaśnia przede wszystkim skomplikowane konstrukcje zdaniowe, niejednoznaczne środki literackie na podstawie ich pierwotnego znaczenia w czasach antycznych i tak odsłania mentalność okresu, w którym powstał analizowany tekst biblijny. Osobiste, współczesne rozumienie danego fragmentu biblijnego nie może stanowić podstawy egzegezy, jako że jest oparte o aktualną wizję świata, a ta uległa diametralnej zmianie od czasu powstania Pisma. Owszem, stanowi jej zmienną część, co niejako ożywia tę naukową metodę, ale nie punkt wyjścia do procesu wyjaśniania konkretnego wersetu na poziomie tekstualnym, znaczeniowym i powszechnie obowiązującym. Egzegeza bez uwzględnienia pierwotnego znaczenia zagadnień gramatycznych/fleksyjnych ma subiektywny charakter, traci na uniwersalności i naukowości podjętych działań, bowiem rozpada się na serię woluntarnie postrzeganych mitów, w których poszczególne prawdy mieszają się z mnóstwem nieprawd.
Rozpoczęte przemyślenie przyczyniło się do stworzenia warunków do odnowienia dialogu między chrześcijanami i Żydami. W obszarze Kościoła Ewangelickiego w Niemczech (EKD) dialog ten nasilił się od czasu konwencji kościelnych z lat 60. XX wieku: podczas gdy chrześcijańscy historycy i teologowie silniej wyjaśniali przepowiadanie Nowego Testamentu ze Starego Testamentu – dziś zwanego też Pierwszym Testamentem, strona żydowska zaczęła także „przenosić do domu” rabina (nauczyciela Tory) Jezusa z Nazaretu do judaizmu.
Podczas gdy po stronie katolickiej Sobór Watykański II ustanowił w 1965 roku nową orientację w stosunku do Izraela i omówił udział chrześcijan w Holokauście, po stronie protestanckiej rezolucja synodu nadreńskiego z 1980 roku położyła kamień milowy dla rewizji i wyjaśnienia kwestii nauki kościelnej. Kościół Ewangelicki w Niemczech przeszedł ten proces. Kluczowym stwierdzeniem jest zobowiązanie do „nierozerwalnego przymierza”: Izrael jest i pozostanie wybranym ludem Bożym, który jako taki stanowi korzeń Kościoła. Tylko na tej podstawie orędzie łaski Jezusa Chrystusa może być rozumiane jako adresowane dla wszystkich narodów. Skutki tego teologicznego wyjaśnienia na wszystkie obszary odpowiedzialności Kościoła, jak również na państwową edukację religijną nie są jeszcze przewidziane.
Katolicki literaturoznawca i antropolog René Girard uczynił w wielu swoich publikacjach o Starym i Nowym Testamentu przedmiot swoich badań antropologicznych. Girard odniósł się do tych aspektów objawienia biblijnego, których współczesna nauka albo nie bierze pod uwagę, albo wprost odrzuca: postać szatana, zbiorowe i harmonijne morderstwo, zbiorowa wina za morderstwo. Według Girarda przyjęło się tradycyjne czytanie odpowiednich tekstów, które prowadzi do antyjudaizmu, ponieważ ignoruje rzeczywisty antropologiczny przedmiot nauczania biblijnego. Dopiero porzucenie antyjudaistycznej „tradycyjnej lektury” – według Girarda – pozwoli dostrzec prawdziwy sens ofiary Jezusa i w ten sposób rozpoznać nieunikniony uniwersalny zakres wszystkich biblijnych oskarżeń o morderstwo.
Literatura:
1. Th. C. de Kruijf, Antisemitismus: Im Neuen Testament in: Theologische Realenzyklopädie, Bd. 3, 1978, 126.
2. Z. Keller, Der Blutruf (Mt 27,25). Eine schweizerische Wirkungsgeschichte, 2006.
3. G. Theißen, Aporien im Umgang mit den Antijudaismen des Neuen Testaments. In: Erhard Blum, Christian Macholz, Ekkehard W. Stegemann (Hrsg.): Die Hebräische Bibel und ihre zweifache Nachgeschichte. Festschrift für Rolf Rendtorff zum 65. Geburtstag, 1990, 535-553.
4. Evangelische Kirche in Deutschland Kirchenamt: Christen und Juden: I - III ; die Studien der Evangelischen Kirche in Deutschland 1975-2000, 2002.
5. R. Girard, Die verkannte Stimme des Realen, 2005, 127–128.
6. A. M. Bibliowicz, Jews and Gentiles in the Early Jesus Movement: An Unintended Journey, 2013, 93.
7. D. J. Harrington, The Gospel of Matthew, 1990, 20.
8. G. Theißen, D. Winter, The Quest for the Plausible Jesus: The Question of Criteria, 2002, 68.
9. L. Kierspel, The Jews and the World in the Fourth Gospel: Parallelism, Function, and Context, 2006, 263-265.
10. J. Zumstein, Das Johannesevangelium, 2016, 92-93.
11. M. Theobald, Der Prozess Jesu, 2022, 17-24.
