500-lecie dysputacji lipskiej (Leipziger Disputation)

Julius Hübner, Dysputacja lipska, 1864

Dziś mija 500 lat od rozpoczęcia tzw. dysputacji lipskiej (Leipziger Disputation), która pokazała ostatecznie zwolennikom ruchu reformacyjnemu i obozowi katolickiemu, że pojednanie i powrót do tendencji utrzymania praktyk kościelnych sprzed obwieszczenia 95 tez z 1517 roku jest niemożliwy. Ksiądz doktor Marcin Luter rozpoczął dyskusję akademicką 4 lipca 1519 roku. Na obrazie Juliusa Hübnera widzimy po lewej stronie Jana Ecka. Naprzeciwko stoi z wyciągniętą ręką Marcin Luter. Pośrodku siedzi przysluchujący się argumentom obu stron książę saski Jerzy Brodaty.

Jak doszło do dysputacji lipskiej?

Dysputacja lipska (Leipziger Disputation) to akademicka dyskusja teologiczna pomiędzy legatem papieskim Johannesem Mayerem von Eckiem, a zwolennikami Odnowy Kościoła: Marcinem Lutrem, Andrzejem Bodensteinem (zwanym Karlstadtem) i Filipem Melanchtonem. Rezultatem dyskusji przeprowadzonej na dworze księcia saskiego Jerzego Bodensteina było pogłębienie różnic w wizji zachodniego chrześcijaństwa zarówno na płaszczyźnie teologicznej, jak i administracyjnej.

Zanim zaczęły się starcia, Jan Eck i Marcin Luter byli w przyjaznej korespondencji.
Norymberski dyplomata i humanista Christoph Scheurl zapoznał ich obu z sobą.  W ten sposób powstała przyjaźń nie była jednak osobistą relacją, ale wspólnym kontaktem między humanistami.
Jan Eck wysłał do Marcina Lutra swoje wiedeńskie tezy dysputacyjne, a Luter kazał Eckowi przedstawić tezy o sporze przeciwko teologii scholastycznej i odpustowi. Eck napisał do Scheurla, że pójdzie dziesięć mil, aby uczestniczyć w dyspucie, do której Luther zaprosił go, by omówić 95 tez i że uwielbia tę formę debaty akademickiej.  W liście do wiedeńskiego humanisty Johannesa Kuspiniana Eck ocenił 95 tez następująco: „Nie neguję bardzo wielkich nadużyć dotyczących odpustów. W tym pochwalam Lutra. Ale zaprzeczam temu, co on mówi o sakramencie pokuty ”.

Podczas wizyty u biskupa Gabriela von Eyb, kanclerza Uniwersytetu Ingolstadt,  w Eichstätt Eck krytycznie wypowiadał się o 95 tezach Reformatora z 31.10.1517. Biskup motywował von Ecka do pisemnego opracowania tej krytyki. Eck napisał notatki (Adnotationes) do osiemnastu 95 tez Lutra, które były przeznaczone do osobistego użytku biskupa. Kanonik augsburski Bernhard Adelmann wysłał ten tekst do Lutra w marcu 1518 roku, który nazwał go "obeliskami" (Obelisci). Starożytni badacze literatury używali tego określenia do zdefiniowania fałszywych, wykorzenionych fragmentów. W średniowieczu w ten sposób określano pisma heretyckie. W związku z późniejszą dyskusją jest ciekawe, że Eck oskarżył Lutra (prawdopodobnie z myślą o tezach 48 i 57) o brak szacunku wobec papieża. Według Volkera Leppina Luter przyjął wówczas posłuszeństwo papieżowi i jednocześnie uważał go za osobę omylną. Eck zauważył również, że rozumienie Kościoła przez Doktora Lutra popularyzowało „czeską truciznę”. Podejrzenie Ecka, że mnich augustiański z Wittenbergi był bliski czeskiemu teologowi Janowi Husowi, spalonemu jako heretyk w Konstancji w 1415, przechodzi przez następujący argument jako motyw przewodni, dopóki temat nie został publicznie wystawiony w bezpośredniej konfrontacji w Lipsku między Eckiem, a Lutrem. Odnowiciel Kościoła napisał pismo polemiczne do Obelisci, a jako wartościowemu tekstowi krytycznemu nadał tytuł Asterisci (WA 1,278-314), czyli Gwiazdki. Wysłał je do Ecka 18 maja 1518. W dołączonym do niego liście Luter opisuje się jako zraniony ostrym tonem Ecka. Scheurl podjął próbę pojednania między teologami w czerwcu tego samego roku. Zarówno Obelisci jak i Asterisci nie były przeznaczone do druku i miały charakter prywatny. Oba pisma zostały wydrukowane w ramach komponowania łacińskich dzieł Reformatora.

Pismo Ecka Obelisci przeczytał również ówczesny dziekan wydziału teologicznego Uniwersytetu w Wittenberdze Andrzej Bodenstein zwany Karlstadtem, ktory opublikował 9 maja 1518 bez wiedzy Lutra 406 tez (380 plus 26 dodanych do druku). Od 103 do 213 tez było skierowanych przeciwko Eckowi. Biblia to dla Bodensteina najwyższy autorytet. W swych tezach przedstawił on także pogląd niezdolności ludzkiej woli do dobra i bierność człowieka wobec łaski Bożej i chciał publicznie przedyskutować je latem 1518 roku. Po wydaniu pisma broniącego swoje stanowisko 14 sierpnia 1518 Eck zwrócił się  do Uniwersytetu w Lipsku za pośrednictwem księcia Jerzego z Saksonii, aby uzyskać ich zgodę na dysputę. Teologowie z Lipska początkowo stawiali opór. Ich zdaniem temat był delikatny i powinien być negocjowany na synodzie prowincjalnym lub przed komisarzami papieskimi. W tym celu do księcia dołączył również biskup Adolf von Merseburg. Władca osobiście interesował się jednak tym, by pozwolić na dysputę, by zwiększyć reputację swojego uniwersytetu.

W ramach przygotowań do dysputy w Lipsku Karlstadt opracował we współpracy z Cranachem Starszym dużą ulotkę (format poziomy 29,9 × 40,7 cm) zatytułowaną „Przewóz”. Pojawiła się ona w marcu 1519 i szybko się rozprzestrzeniła. Jako tekstową podstawę do dyskusji z Karlstadtem Eck opublikował 29 grudnia 1518 dwanaście tez. Podjął jednak tematy z 95 tez Marcina Lutra. Luter, który w tym czasie nie był przeznaczony jako uczestnik dyskusji akademickiej w Lipsku, odpowiedział 12 tezami, dołączonymi do listu otwartego Karlstadta z 4/5 lutego 1519. Wydrukowano je 7 lutego. Jan Eck rozszerzył swoją serię tez w Disputatio et excusatio Joannis Eccii adversus criminationes F. Martini Lutter ordinis Eremitarum wydrukowanym 14 marca 1519 roku. Dalsza wymiana pism pomiędzy Lutrem, Eckiem, a Karlstadtem dotyczących m.in. wczesnej historii chrześcijaństwa przybierała na ostrości wypowiedzi coraz bardziej.

Jerzy Brodaty powierzył organizację dysputy swojemu doradcy Cezarowi Pflugkowi i jego kanclerzowi J. Kochelowi. Johannes Eck przybył do Lipska 22 czerwca 1519 w towarzystwie służącego. Prawdopodobnie legat papieski mieszkał z burmistrzem Lipska Benediktem Beringershainem w jego domu Petersstraße na rogu Thomasgäßchen. 24 czerwca delegacja Wittenbergi przekroczyła bramę miasta Grimmasche Tor: w przednim samochodzie siedział Karlstadt, który nosił wiele książek. Karlstadt siedział w przednim wozie z licznymi książkami.
W drugim powozie siedzieli Luter i Melanchton z późniejszym księciem Barnimem IX z Pomorza, w tym czasie honorowym rektorem Uniwersytetu w Wittenberdze. Nikolaus von Amsdorf i Johann Agricola dołączyli jako koledzy do delegacji. Około 200 uzbrojonych studentów z Wittenbergi szło za wozami jako honorowi towarzysze. Podczas około trzytygodniowej debaty reformatorzy mieszkali z drukarzem Melchiorem Lotterem Starszym w jego domu przy Hainstraße.

Literatura:

1. B.-U. Münch, A. Tacke: Kunst. In: Helga Schnabel-Schüle (Hrsg.): Reformation: Historisch-kulturwissenschaftliches Handbuch, J.B.Metzler Verlag, Stuttgart 2017, 346.

2. E. Iserloh, Johannes Eck, Münster 1981, 22 f.

3. M. Brecht, Martin Luther, Band 1, Stuttgart 1983, 160.

4. V. Leppin, Die Genese des reformatorischen Schriftprinzips. Beobachtungen zu Luthers Auseinandersetzung mit Johannes Eck bis zur Leipziger Disputation. In: Transformationen. Studien zu den Wandlungsprozessen in Theologie und Frömmigkeit zwischen Spätmittelalter und Reformation (=Spätmittelalter, Humanismus, Reformation. Band 86), Mohr Siebeck, Tübingen 2015, 358. 

5. Th. Kaufmann, Der Anfang der Reformation, 2018, 37. 

6. Th. Kaufmann, Mitte der Reformation, 2019, 488-489.

7. Ch. Spehr, Luther und das Konzil, 2010, 130 f. 

8. J. Köhler, Luther! Biographie eines Befreiten, 2016, 209-224.

9. V. Leppin, Die Reformation, 2017, 31-32.

10. A. Kohnle, Martin Luther. Reformator, Ketzer, Ehemann, 2015, 85-90.

11. V. Leppin, Martin Luther, 2017, 144-151.

12. H. Schilling, Martin Luther - Rebell in einer Zeit des Umbruchs, 2014, 186-190.

Jerzy Brodaty

Łukasz Cranach Starszy, Jerzy Brodaty (1524)

Jerzy Brodaty (niem. Georg von Sachsen, Georg der Bärtige) był najstarszym synem księcia saskiego Albrechta Odważnego (założyciela albertyńskiej linii dynastii Wettinów, od podziału z 1485 roku władcy części Saksonii) i Sydonii – księżniczki czeskiej, córki króla Jerzego z Podiebradów. Urodził sie 27 sierpnia 1471 roku na zamku w Miśni.  Matka planowała, by Jerzy wstąpił do stanu duchownego, w 1484 roku został kanonikiem w Moguncji. Jednak w związku z wyjazdem ojca do Niderlandów, gdzie ten prowadził działania wojenne w imieniu cesarza Fryderyka III Habsburga, a następnie jego syna Maksymiliana, Jerzy Brodaty już w młodym wieku (w 1488) objął regencję w księstwie saskim, którą sprawował niemal przez cały pozostały okres życia ojca.
Zgodnie z postanowieniami ojca o sukcesji po jego śmierci, w 1500 roku Jerzy Brodaty objął władzę w saskiej części jego posiadłości (terytorium obejmowało w szczególności dawną Marchię Miśnieńską z miastami Dreznem i Lipskiem), a jego młodszy brat Henryk Pobożny odziedziczył po ojcu otrzymaną od cesarza Fryzję. Ponieważ jednak Henryk, nieposiadający odpowiednich środków, nie był w stanie utrzymać władzy we Fryzji z uwagi na wciąż trwające tam powstanie, w 1505 roku oddał ją starszemu bratu w zamian za regiony Freibergu i Wolkensteinu oraz dożywotnią coroczną pensję. Jednak także Jerzy nie zdołał opanować sytuacji we Fryzji i ostatecznie, mimo zwycięstwa w kolejnej wojnie w 1514 roku, rok później sprzedał swoje prawa do niej synowi cesarskiemu Karolowi. Stanowiło to dobry krok w kierunku uporządkowania sytuacji w samej Saksonii – sprawy niderlandzkie jeszcze za czasów ojca stanowiły potężne obciążenie finansowe dla księstwa i pozbycie się Fryzji pozwalało księciu odbudować nadszarpnięty skarb (na choćby częściową spłatę długu Habsburgów wobec ojca Jerzego przyszło mu jeszcze czekać długie lata, pozostał jednak mimo to wierny dworowi cesarskiemu).

Jerzy był sprawnym administratorem księstwa. Wkrótce po objęciu władzy we własnym imieniu przeprowadził reformę administracji i sądownictwa. Prowadził energiczne działania przeciwko raubritterom (rycerzom rozbójnikom). Otaczał opieką założony przez jego przodków uniwersytet w Lipsku, gdzie stworzył warunki sprzyjające rozwojowi prądów humanistycznych (sam prowadził korespondencję z Erazmem z Rotterdamu). Główne miasta jego księstwa za jego rządów znacznie się rozwinęły. Prowadził też bardzo intensywną akcję budowniczą, zarówno w zakresie budowli świeckich, jak i – szczególnie – sakralnych.

Początek Reformacji w 1517 roku skierował uwagę księcia przede wszystkim na sprawy kościelne. W powstałym wówczas sporze religijnym Jerzy (w przeciwieństwie do swego kuzyna, elektora saskiego Fryderyka III Mądrego, protektora Marcina Lutra) opowiedział się  zdecydowanie po stronie Kościoła rzymskiego. Książę prowadził korespondencję z Marcinem Lutrem, próbując przekonać augustianina do powrotu na stronę rzymską. Jerzy Brodaty m.in. zainicjował wydanie przekładu Nowego Testamentu, który miał być odpowiedzią na wersję Lutra (w gruncie rzeczy był to przekład Lutra z wprowadzonymi poprawkami), z własną przedmową. Konsekwentnie zwalczając idee reformacyjne, nie podejmował jednak drastycznych środków: książki luterańskie konfiskował za odszkodowanie, duchownych–odstępców przekazywał arcybiskupowi Magdeburga, a pozostałym zwolennikom nauk Marcina Lutra nakazywał tylko opuszczenie jego kraju (mogli też sprzedać swój majątek). Jerzy dostrzegał też istniejące nieprawidłowości w Kościele. W 1519 roku zorganizował w Lipsku dysputę religijną ze swoim osobistym udziałem. W trakcie trwania akademickiej debaty doktor Luter nie mógł publicznie wygłaszać kazań. Zakaz ten obowiązywał aż do śmierci Jerzego. W 1521 roku na sejmie w Wormacji sformułował część uwag związanych z nadużyciami kościelnymi dotyczącymi handlu odpustami oraz z annatami (opłaty wnoszone przez duchownych na rzecz papieża). Przeprowadził reformę w zakresie organizacji klasztorów dotyczącą głównie spraw gospodarczych.

W 1524 roku wybuchły liczne bunty chłopskie, które rychło zmieniły się w wojnę chłopską. Jedno z centrów działań powstańców obejmowało m.in. tereny Saksonii. W 1525 roku Jerzy wraz z innymi książętami Rzeszy ostatecznie pokonali wojska chłopskie w bitwie pod Frankenhausen. W toczących się sporach katolicko-protestanckich Jerzy był zwolennikiem utrzymania pokoju religijnego w Rzeszy i z tego powodu wspierał mocno wszelkie inicjatywy zmierzające w tym kierunku.
Duża aktywność księcia na różnych polach przynosiła różne skutki. Choć sprawnie zarządzał swoim księstwem i na arenie politycznej odniósł pewien sukces, na polu religijnym musiał obserwować stopniowe słabnięcie katolicyzmu w Niemczech i sukcesy reformacji, mimo swoich wysiłków w celu jej powstrzymania. Co więcej, za życia Jerzego do obozu zwolenników Reformacji przystąpili jego zięć landgraf heski Filip Wielkoduszny oraz brat Henryk Pobożny. Zwłaszcza odstępstwo tego ostatniego od Kościoła rzymskiego było bolesne dla Jerzego, który pragnął pozostawić swoje dziedzictwo w rękach katolickiego następcy. Tymczasem w 1537 roku zmarł najstarszy syn Jerzego Jan, a jedyny pozostały syn, Fryderyk, cierpiał na chorobę psychiczną. Jerzy, próbując zapewnić mu następstwo, postanowił, że będzie on współrządził z radą krajową, jednak i ten projekt nie doczekał się realizacji, ponieważ Fryderyk zmarł nagle kilka tygodni przed śmiercią ojca w 1539 roku. W ten sposób dziedzictwo saskie przypadło jednak po śmierci Jerzego jego luterańskiemu bratu Henrykowi Pobożnemu.

Literatura:

1.H. Th. Flathe: Georg, Herzog von Sachsen. In: Allgemeine Deutsche Biographie (ADB). Band 8, Duncker & Humblot, 1878, 684–687.

2. Ch. Volkmar: Reform statt Revolution. Die Kirchenpolitik Herzog Georgs von Sachsen 1488–1525. Mohr Siebeck, Tübingen 2008.

Melchior Lotter Starszy

Melchior Lotter Starszy (1470-1559)

Melchior Lotter Starszy był lipskim wydawcą. Sztuki drukarskiej uczył się u Konrada Kachelofena, pierwszego drukarza w Lipsku. Na początku XVI wieku powstały cztery drukarnie w tym mieście: Wolfganga Stöckela, Jacoba Thannera, Martina Landsberga i oficyna Konrada Kachelofena, którą w 1500 roku przejął Melchior Lotter Starszy. Drukarnia Lottera miała nieco wyższą wydajność niż pozostali trzej rzemieślnicy, z których Landsberg i Stöckel byli mniej więcej równi, a Thanner miał najniższą wydajność.

Melchrior Lotter poślubił później córkę Kachelofena i uzyskał prawa miejskie w Lipsku. Do około 1500 roku obaj drukarze pracowali razem, a następnie Lotter przejął oficynę swojego teścia. Pierwszy wydany pod nazwiskiem Lotter druk pochodzi z 1491 roku. Do końca XV wieku Melchior Lotter Starszy drukował i publikował łacińskie teksty dla szkół i wydziałów uniwersyteckich, jak również pisma o charakterze teologicznym, które były typograficznie wyjątkowej jakości. Począwszy od 1500 roku doszły do nich dzieła wczesnego humanizmu. W związku z tym około 1500 roku Lipsk znalazł się w czołówce niemieckich miast zajmujących się wczesnym drukowaniem dzięki 11 drukarniom. Ważnym klientem dla drukarni był uniwersytet.

Pojedyncze litery drukarskie wielkiego druku (Hochdruck) w pudełku z hakiem kątowym. Foto:de.wikipedia.org

Lotter zajął się wówczas rosnącą produkcją książek, dostosowaną do technologii produkcji i od 1500 roku stał się jednym z najważniejszych drukarzy w Lipsku. Odnosił sukcesy jako sprzedawca książek do 1537 roku. Po spotkaniu z Marcinem Lutrem wydrukował po 1517 roku wiele pism reformacyjnych, w tym 95 tez. Podczas dysputacji lipskiej przyjął przedstawicieli Reformacji w swoim domu na Hainstraße.

W 1519 r. Melchior Lotter Starszy założył oddział swej drukarni w  Wittenberdze, którego kierownictwo przekazał synom Melchiorowi i Michaelowi. Była to wówczas druga drukarnia po zakładzie Johanna Rhau-Grunenberga działającym w klasztorze augustianów.

Literatura:

1.       J. Franck, Lotter, Melchior der Ältere. In: Allgemeine Deutsche Biographie (ADB). Band 19, Duncker & Humblot, Leipzig 1884, 273–278.

2.       Hans Lülfing: Lotter, Melchior. In: Neue Deutsche Biographie (NDB). Band 15, Duncker & Humblot, Berlin 1987, 246 f.

"Marcina Lutra myśli (nie)znane" jako publikacja jeleniogórzan

Wspólne zdjęcie podczas premiery książki 23.04.2017 w ewangelickim Kościele Zbawiciela w Jeleniej Górze-Cieplicach - od lewej: Jakub Młotkowski, Ewa Karolina Zdzienicka, Kamil Basiński, Magdalena Woźniak, ks. Marek Uglorz.

"Marcina Lutra myśli (nie)znane" to publikacja, w której powstanie wzięli udział w znakomitej większości jeleniogórzanie niezależnie od światopoglądu. Kamil Basiński (autor książki), Ewa Karolina Zdzienicka (koordynatorka projektu "Marcin Luter w cytatach"), Magdalena Woźniak (autorka tego blogu) oraz Jakub Młotkowski (wykonał origami Róża Lutra na okładkę książki) są bezpośrednio związani z tym miastem! Osoba, która sfotografowała origami Jakuba, Michał Mrozek, również stąd pochodzi. Część osób znało się już wcześniej, np. pani E.K. Zdzienicka była nauczycielką Kamila Basińskiego i Jakuba Młotkowskiego w ZSO nr 1 w Jeleniej Górze. Inne zapoznały się w trakcie tworzenia internetowego projektu na początku 2016 roku (z początkiem stycznia ruszyła nasza strona na facebooku, w lutym - ten blog). Premiera "Marcina Lutra myśli (nie)znanych" miała miejsce w jeleniogórskim kościele ewangelicko-augsburskim Zbawiciela przy placu Piastowskim 23 kwietnia 2017. Spotkanie to zaszczycili znamienici goście, w tym ks. Marek Uglorz (jeden z Honorowych Patronów publikacji) oraz Tomasz Żółtko, który dał ok. 20-minutowy recital.

Nasza publikacja jest ekumeniczną inicjatywą oddolną, której celem było i jest popularyzowanie Reformacji i osoby Doktora Marcina Lutra niekoniecznie na płaszczyźnie teologicznej, ale pod względem dorobku językowego i bezpośredniego wpływu ruchu reformacyjnego na rozwój polszczyzny. Celem tego blogu i wydanych "Marcina Lutra myśli (nie)znanych" nie jest jakąkolwiek forma ewangelizacji.

Zespół tworzący ten projekt stanowczo odcina się od zachowań mających charakter prozelityzmu.

Zarówno o Marcinie Lutrze, jak i ruchu reformacyjnym można rozmawiać nie tylko w kontekście ogromnego wpływu na chrześcijaństwo. Poznajcie naszą pracę! W różnych etykietach tego blogu oraz na stronie projektu na portalu internetowym facebook można znaleźć informacje o osobach go współtworzących, o dotychczasowych spotkaniach promocyjnych książki, którą wciąż można zakupić TUTAJ.

Teza miesiąca - Teza 72

Panorama "Luther 1517", Wittenberga.

72 - Kto zaś przeciwko bezczelnym i śmiałym wypowiedziom kaznodziei odpustowych na straży stoi, niech będzie błogosławiony.