Sermon von der würdigen Empfahung des heiligen wahren Leichnams Christi, gethan am Gründonnerstag

„Kazanie o godnym postrzeganiu świętego prawdziwego Ciała Chrystusa, wygłoszone w Wielki Czwartek” zostało wydrukowane przez Jana Grunenberga. W tym samym roku pojawiło się jeszcze 5 przedruków. Podtytuł informuje o obecności elektora brandenburskiego Joachima II Hektora podczas kazania.

W trzynastu akapitach Marcin Luter mówi o postrzeganiu Sakramentu Ołtarza przez pryzmat darmo danej Łaski Bożej i przepisów kościelnych. Jego zdaniem grzesznik raczej powinien nie przystępować do Komunii, jeśli nie czuje wewnętrznej potrzeby zmiany stylu życia aniżeli – jak mówią papieskie przepisy – regularnie przyjmować Sakrament w nadziei na poprawę. Ta decyzja może być podyktowana strachem przed bezzasadnymi przepisami kościelnymi i rutynizacją Komunii (WA 7, 692f.). Ciało Chrystusa zostało za nas wydane i nie powinno być przyjmowane jako bezrefleksyjny, automatyczny cotygodniowy zwyczaj. W teologii scholastycznej doktor Luter widzi wiele nieprawdziwych ziemskich obietnic (promissio), które konstruktywnie krytykuje w kontekście jego ustanowienia i przemilczania prawdziwego zastosowania (WA 7, 695,12-20). W każdym z nas istnieje naturalna chęć uczestnictwa w Sakramencie Ołtarza, co stanowi jedyny warunek, by przyjąć go godnie i ku swojemu zbawieniu (WA 7, 692-694). Interesujące jest przedstawienie zależności pomiędzy godnym uczestnictwem w Komunii (WA 7,692, 2-8), a przywróceniem tej godności przez sam Sakrament Ołtarza (WA 7, 696, 18-24). Kazanie ostro krytykuje postawę księży w tym względzie, analizuje – ale nie krytykuje – praktykowanie mszy i znaczenie poszczególnych jej elementów w aspekcie ustanowienia Sakramentu Ołtarza.

Tekst kazania wygłoszonego przez Marcina Lutra w Wielki Czwartek (28 marca) 1521 znajduje się w Edycji Weimarskiej, w 7. tomie: WA 7, 692-697.

Literatura:

A. Ohlemacher, Sermon von der würdigen Empfahung des heiligen wahren Leichnams Christi, gethan am Gründonnerstag. In: V. Leppin, G. Schneider-Ludorff (Hrsg.), Das Luther-Lexikon, 2015, 642.

Karol V Habsburg

Karol V Habsburg (1500-58)

To najstarszy syn Filipa I i Joanny Szalonej, król Hiszpanii w latach 1516–1556 jako Karol I i wybrany cesarz rzymski w latach 1519–1556 z dynastii Habsburgów.

1. Dzieciństwo i młodość

Urodził się w Gandawie (Niderlandy), w których mieszkał do 1517. Wychowywał się w Mechelen pod opieką swojej ciotki Małgorzaty Austriaczki. Władał językiem francuskim i flamandzkim, później nauczył się też języka hiszpańskiego, niemieckiego i włoskiego.

Trudno jest orzec, jaka była narodowość Karola. Jego ojciec był Habsburgiem i Niemcem, ale sam Karol za Niemca się nie uważał. Słynne jest jego powiedzenie: Mówię po hiszpańsku do Boga, po włosku do kobiet, po francusku do mężczyzn, a po niemiecku do mojego konia. Jego pierwszym językiem był francuski, ale on sam spędził niemalże całe życie, walcząc z Francją. Jego matka była Hiszpanką i Hiszpania tworzyła jądro jego królestwa, mimo to nie był on też Hiszpanem, choć prawdopodobnie w Hiszpanii czuł się najbardziej w domu ze wszystkich krajów swojego wielojęzycznego imperium.

Został ochrzczony 8 kwietnia 1500. W młodości często odwiedzał Paryż. Powiedział nawet, że Paryż nie jest miastem, ale całym światem. Jego wychowaniem zajmował się biskup Adrian Florisz Dedel.

Za jego rządów dokonało się również ostateczne zjednoczenie Niderlandów. W latach 1523–1536 Karol podporządkował sobie ostatecznie Fryzję. W 1528 dobiegł końca kilkuletni proces sekularyzacji biskupiego księstwa Utrechtu, które zostało następnie przyłączone do reszty ziem habsburskich. Jedyną niezależną enklawą pozostało biskupie księstwo Leodium, ale po złamaniu profrancuskiej frakcji w mieście, na początku lat 40. XVI wieku znalazło się ono pod faktyczną władzą Karola.

Niderlandy zajmowały ważne miejsce w polityce Karola. Oprócz względów sentymentalnych (tu się wychowywał) przyczyniały się do tego względy gospodarcze. Niderlandy były ważnym i doskonale prosperującym centrum przemysłu i handlu, z którego monarchia Karola czerpała obfite dochody.

2. Zjednoczenie Hiszpanii

Imperium Karola V na tle dzisiejszych granic

W 1506 roku zmarł ojciec Karola i formalnie władzę w królestwie zaczęła pełnić matka Karola – Joanna. Faktycznie jednak regencję pełnił jej ojciec Ferdynand Aragoński. Po śmierci Ferdynanda w 1516 Joanna stała się również nominalnie królową Aragonii, będąc tym samym pierwszą prawdziwą władczynią zjednoczonych królestw Hiszpanii w jednej osobie. Jej położenie faktyczne niewiele się jednak zmieniło. Sprawujący regencję po śmierci Ferdynanda kardynał Cisneros wezwał najstarszego syna Joanny – Karola, by objął rządy w państwie. 

Został on w 1516 królem Kastylii i Leónu oraz Królem Aragonii (jako Karol I), w obu królestwach formalnie jako współwładca z matką, Joanną. Faktycznie jednak usunął w cień matkę. Karol ponownie zjednoczył Hiszpanię. Tym razem już na stałe. Moment ten uznaje się za powstanie Królestwa Hiszpanii. 

Rządy Karola wprowadziły zmianę stylu sprawowania władzy w Hiszpanii. Dotychczasowi królowie przebywali na stałe w swoich królestwach, utrzymując bezpośredni kontakt z poddanymi. Karol większość czasu przebywał za granicą, nawet po śmierci swojej matki w 1555 nie przejawiał większego zainteresowania polityką hiszpańską. Monarchia Habsburgów oderwała się od swoich poddanych. Habsburg wprowadził jednocześnie na hiszpański dwór burgundzki ceremoniał, co jeszcze bardziej odcięło monarchę od poddanych. Skończyło się osobiste rozpatrywanie spraw przez monarchów, które było częścią hiszpańskiej kultury rządzenia. 

Hiszpania zajmowała drugoplanową pozycję w planach Karola. Służyła mu głównie jako zaplecze finansowe. Przychody z podatków, które miały finansować imperialną politykę Karola, interesowały go najbardziej ze wszystkich spraw hiszpańskich. Stosunek do swojego królestwa Karol okazał już podczas pierwszego pobytu w 1517 roku. Zwyczajową trasę podróży nowych monarchów skrócił, nie przybywając np. do Walencji. Kortezy kastylijskie zostały zwołane do Santiago de Compostela, z dala od centrum kraju, ale blisko portu A Coruña, skąd Karol chciał jak najszybciej odpłynąć do Niderlandów. 

Karol przebywał w Hiszpanii łącznie 17 lat, czyli najdłużej ze wszystkich ziem swojego państwa. Najdłuższy pobyt Karola w Hiszpanii trwał 7 lat. Od 1543 trwały w Hiszpanii rządy regencyjne księcia Asturii, Filipa. W 1526 roku Karol powołał Radę Stanu. Ustanowił również 12-osobową Radę Królewską w Kastylii oraz Radę Indii (1524) dla kolonii. W 1523 powstała rada do spraw finansowych, a w 1543 utworzono archiwum państwowe w twierdzy Simancas. 

Z biegiem czasu dwór Karola, początkowo zdominowany przez Burgundczyków, stawał się coraz bardziej hiszpański. Również Karol bardzo często ogłaszał, że czuje się Hiszpanem. U jego boku coraz częściej zaczęli pojawiać się hiszpańscy doradcy, wypierając Burgundczyków. Dwoma najważniejszymi doradcami Karola byli Burgundczyk Granvelle i Hiszpan Cobos. 

Panowanie Karola I to również okres największego rozwoju hiszpańskiego imperium kolonialnego. W latach 1519–1521 Hernan Cortes podbił państwo Azteków w Ameryce Środkowej, tworząc podwaliny wicekrólestwa Nowej Hiszpanii. W efekcie innych, mniejszych wypraw i podbojów hiszpańskie imperium kolonialne objęło swym zasięgiem tereny od Kalifornii na północy do Argentyny i Chile na południu i po puszczę amazońską na wschodzie. Łupem hiszpańskich zdobywców padły również Filipiny.

3. Sprawy Cesarstwa Niemieckiego

Po śmierci swojego dziadka, cesarza Maksymiliana, w 1519 roku Karol odziedziczył jego ziemie w Austrii i stał się naturalnym kandydatem na tron Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Jego konkurentami byli król Francji Franciszek I Walezjusz, król Anglii Henryk VIII Tudor i elektor saski Fryderyk III Mądry . Franciszek I starał się zjednać elektorów (którymi byli Fryderyk III Mądry, margrabia brandenburski Joachim I Nestor, król Czech Ludwik II Jagiellończyk, palatyn reński Ludwik V Wittelsbach, arcybiskup Trewiru Richard Greiffenklau zu Vollraths, arcybiskup Moguncji Albrecht Hohenzollern i arcybiskup Kolonii Hermann von Wied) hojnymi darami, ale ostatecznie sympatię elektorów udało się uzyskać Karolowi, dzięki wsparciu bankierskiej rodziny Fuggerów. 28 czerwca 1519 roku we Frankfurcie nad Menem siedmiu elektorów uznało Karola Habsburga cesarzem rzymskim. 23 października 1520 r. koronował się w Akwizgranie (Aachen) na króla Niemiec. Jego koronacja cesarska odbyła się dopiero 24 lutego 1530 roku w Bolonii. Była to ostatnia koronacja cesarska dokonana przez papieża.

Jako gorliwy katolik Karol zmagał się z początkami Reformacji w Niemczech i podjął starania by zapobiec postępowi reformacji wśród książąt niemieckich. Starania te jednak na dłuższą metę zakończyły się fiaskiem. W sprawie Marcina Lutra Karol V początkowo podążał za swoimi doradcami ze środowiska humanistycznego, a pod koniec listopada 1520 obiecał arbitraż. Wittenberski teolog został ekskomunikowany przez papieża 3 stycznia 1521 roku. Zwykłe egzekwowanie cesarskiego zakazu w takich przypadkach nie miało miejsca, ponieważ Luter znajdował się pod ochroną elektora Fryderyka III Mądrego, który domagał się wyjaśnienia sprawy na podstawie prawa cesarskiego, niezależnie od rzymskiego procesu o herezję. W ten sposób został zakwestionowany poprzedni związek między Imperium a Kościołem. Sejm Rzeszy był odpowiednim forum do wyjaśnienia tej kwestii. Karol zgodził się na kompromis i zaprosił Lutra do Wormacji, aby odwołał tam swoje nauki. Sprawa Lutra (tzw. causa Lutheri) została wykorzystana do celów politycznych między cesarzem a papieżem Leonem X i służyła cesarzowi jako środek nacisku, aby zbliżyć się do kurii. W 1521 Karol spotkał się z Marcinem Lutrem na Sejmie Rzeszy w Wormacji przyrzekając mu nietykalność, o ile przybędzie. W tym samym roku napiętnował działania doktora Lutra jako bezprawne, lecz był zbyt zajęty innymi sprawami swojego rozległego imperium i nie mógł wyegzekwować swoich dekretów w Niemczech. W latach 1524–1526 wybuchło w Niemczech powstanie chłopskie. W tym samym czasie ci władcy księstw niemieckich, którzy poparli nauki Lutra i Zwingliego, zawiązali między sobą Ligę w Schmalkalden. W tej trudnej sytuacji Karol, zajęty problemami gdzie indziej, delegował swoją władzę w Niemczech w ręce brata Ferdynanda.

Na Sejmie Rzeszy w Augsburgu w 1530 próbował jeszcze doprowadzić do porozumienia między Kościołem a Lutrem, ale bez rezultatu. Jedynym efektem sejmu było powstanie 4 kwietnia 1531 r. sojuszu protestanckich książąt znanego jako Związek szmalkaldzki. W kolejnych latach Karolowi udało się odnieść pewne sukcesy w walce z reformacją. Arcybiskup koloński von Wied chciał zsekularyzować dobra biskupie w swoim państwie, ale Karol udaremnił te plany i von Wied stracił arcybiskupstwo. W 1543 roku zmusił księcia Kliwii i Geldrii Wilhelma Bogatego do zaprzestania działań na rzecz rozwoju Reformacji.

W 1545 rozpoczął się sobór trydencki, częściowo dzięki staraniom Karola. Dzięki reformie kościoła, rozpoczętej przez sobór, Karol zdołał poprawić swoją pozycję w Niemczech. W czerwcu 1546 r. Karol zwołał sejm do Ratyzbony. Tam, za obietnicę elektorstwa i patronatu nad dwoma arcybiskupstwami (Magdeburga i Halberstadtu) Karol przeciągnął na swoją stronę księcia Maurycego Saskiego. W lipcu cesarz zaatakował Związek Szmalkaldzki, rozpoczynając I wojnę szmalkaldzką. Wojska związku wycofały się z południa Niemiec. Decydujące zmagania rozegrały się w Saksonii. Książę Maurycy najechał ziemie swojego krewniaka, elektora Jana Fryderyka. Elektor zebrał jednak wojska i wyparł konkurenta, sam zagrażając Lipskowi. Wtedy nadciągnęły armie cesarskie. 24 kwietnia 1547 pod Mühlbergiem wojska Karola zadały Janowi Fryderykowi całkowitą klęskę. Tytuł elektorski przeszedł na Maurycego.

Zwycięstwo nad Związkiem szmalkaldzkim nie przyniosło żadnych efektów. Próba pogodzenia protestantyzmu i katolicyzmu podjęta na sejmie w Augsburgu w 1548 r. do niczego nie doprowadziła. Książęta protestanccy ponownie się zbuntowali. Poparł ich elektor Maurycy i król Francji Henryk II Walezjusz. W 1552 roku Maurycy ruszył przeciwko Karolowi, który pozbawiony większych sił wycofał się do Innsbrucka. Maurycy wkroczył następnie do Tyrolu, skąd Karolowi ledwo udało się uciec. Arcyksiążę Ferdynand na sejmie w Pasawie musiał zgodzić się na gwarancję wolności wyznawania religii protestanckiej. Wynikiem tych starań było podpisanie Pokoju w Augsburgu w 1555, który wprowadził zasadę Cuius regio, eius religio (czyja władza, tego religia), tym samym akceptując istnienie księstw protestanckich. Było to ostateczne potwierdzenie, że starania Karola w celu wykorzenienia protestantyzmu w Niemczech zakończyły się niepowodzeniem.

4. Imperium Osmańskie

Kolejnym groźnym przeciwnikiem było Imperium Osmańskie, rządzone przez Sulejmana Wspaniałego, jednego z najwybitniejszych sułtanów. Turecki napór poprzez wody Morza Śródziemnego stanowił poważne zagrożenie dla południowej Europy. Po klęsce Węgrów pod Mohaczem w 1526 roku brat Karola, arcyksiążę Ferdynand, został królem Czech i Węgier. Tym samym monarchia habsburska rozpoczęła swoje kilkusetletnie zmagania z Turkami. Początek nie nastrajał optymistycznie – w 1529 roku Turcy oblegali Wiedeń, jednak musieli od niego odstąpić. Karol próbował zyskać poparcie książąt niemieckich dla planów wojny z Turcją, ale nie udało mu się uzyskać wymiernych efektów. W 1535 Karol odniósł ważne zwycięstwo pod Tunisem. W wojnach tych król Francji kilkakrotnie wszedł w sojusz z Turkami przeciwko Karolowi. Wojny przeciwko Turkom były bardzo kosztowne dla imperium Karola, a korzyści z działań wojennych mizerne.

5. Polska

W kwestii stosunków z Polską Karol V kontynuował linię polityczną swojego dziadka Maksymiliana. Podczas elekcji zabiegał wprawdzie o poparcie dla swojej kandydatury u króla Zygmunta I Starego (który był prawnym opiekunem elektora Ludwika Jagiellończyka), ale po wyborze kontynuował działania swojego dziadka, zmierzające do sojuszu Cesarstwa z państwem moskiewskim. Już w 1519 roku wysłał do Moskwy posła, który jednak został zatrzymany w Polsce, a potem odesłany z powrotem do Karola. Podczas wojny polsko-krzyżackiej 1519-21 z wielkim mistrzem zakonu Albrechtem Hohenzollernem Karol opowiedział się w 1520 roku po stronie Zakonu. 15 lutego 1522 zlecił, po naleganiach Albrechta, pośrednictwo w rokowaniach między wielkim mistrzem a królem Zygmuntem swojemu bratu Ferdynandowi i Sejmowi Rzeszy.

Sprawę tę załatwił dość częsty gość na dworze Karola, Jan Dantyszek. Zygmunt natychmiast wysłał go w podróż do Hiszpanii. Dantyszek odwiedził najpierw Anglię, gdzie rozmawiał z Henrykiem VIII, zyskując jego poparcie w sprawie krzyżackiej. Na dworze hiszpańskim Dantyszek stawił się na początku 1523 Udało mu się uzyskać cofnięcie udziału Sejmu Rzeszy w sądzie rozjemczym, ale nie załatwił tzw. sprawy gdańsko-elbląskiej (Gdańsk i Elbląg były wciąż pozywane przed sądy Rzeszy), ani sprawy sukcesji neapolitańskiej, którą zainteresowana była królowa Bona Sforza.

Karol próbował również przekonać Zygmunta do przystąpienia do krucjaty antytureckiej, ale bez rezultatu. Innym powodem polsko-cesarskich sporów był Mediolan. Kiedy Karol zajął księstwo w 1521 roku, przekazał je Franciszkowi Sforzy, a nie księżnej Izabeli, matce polskiej królowej Bony. Na tym tle doszło do pewnego zbliżenia polsko-francuskiego. Księżna Izabela zmarła w 1524 roku i Zygmunt wysłał Dantyszka i kanclerza swojej żony, doktora Ludwika Aliphio, aby objęli spadek po zmarłej. Karol wziął jednak ów spadek w sekwestr i dopiero po zdobyciu Mediolanu przez Francuzów przekazał księstwo Bari Bonie, a obaj posłowie złożyli mu w imieniu królowej hołd lenny.

Kiedy traktatem krakowskim z 1525 roku Albrecht Hohenzollern złożył hołd Zygmuntowi i poparł nauki Marcina Lutra, sekularyzując państwo zakonne w Prusach, Karol wyraził swoje potępienie dla tego traktatu. W tym samym czasie, pomijając Zygmunta, zaproponował kupcom gdańskim udział w wyprawie do nowo odkrytych ziem Ameryki Środkowej. W 1526 roku rozrosły się posiadłości Habsburgów w Europie Środkowej, kiedy arcyksiążę Ferdynand objął trony Czech i Węgier. W 1535 roku ponownie ujrzała światło dzienne kwestia sukcesji mediolańskiej. Po bezpotomnej śmierci Franciszka Sforzy pretensje do spadku zgłosiła królowa Bona, ale Karol przyłączył księstwo do swojego władztwa. W 1540 roku tytuł księcia Mediolanu otrzymał jego najstarszy syn Filip.

W kolejnych latach Karol mało zajmował się polityką wschodnią, przekazując jej prowadzenie (jak również większość spraw niemieckich) swojemu bratu Ferdynandowi I Habsburgowi. 

6. Ostatnie lata

W 1556 Karol abdykował i usunął się do klasztoru w Yuste w Estremadurze, gdzie prawdopodobnie przeszedł kryzys nerwowy. Interesował się jednak wciąż sprawami politycznymi. Pod koniec życia cierpiał z powodu podagry.

Zmarł 21 września 1558 roku. Jak wykazały późniejsze badania powodem śmierci była malaria. Obok siebie miał "Wojnę peloponeską" Tukidydesa. 

Pochowano go pod ołtarzem kościoła klasztornego, połowę ciała wewnątrz, drugą zaś na zewnątrz ołtarza, w taki sposób, żeby ksiądz odprawiający mszę stał na piersi i głowie zmarłego. 26 lat później jego szczątki przeniesiono do Królewskiego Panteonu w krypcie kościoła św. Wawrzyńca w Eskurialu.

Literatura:

1. A. Kohler, Karl V., Kaiser. In: Neue Deutsche Biographie 11 (1977), 193.

2. H. Raabe, Reich und Glaubensspaltung. Deutschland 1500–1600. München 1989, S. 215–216.

3. B. Vacha (Hrsg.): Die Habsburger. Eine europäische Familiengeschichte, 1992, 136–137.

4. H. Nette, Karl V, 1979, 12-15.

5. V. Leppin, Die Reformation, 2017, 68-71. 

6. H. Schilling, Karl V., Der Kaiser, dem die Welt zerbrach, 2020, 93-121.

7. G. Parker, Der Kaiser. Die vielen Gesichter Karls V., 2020, 22-102, 171-177.

Krótka historia Wormacji

Wormacja (niem. Worms) to miasto w południowo-wschodniej części kraju związkowego Nadrenia-Palatynat. Dzisiejsi mieszkańcy miasta założonego przez Celtów rywalizują z Augsburgiem, Trewirem i Kempten o miano najstarszego miasta w Niemczech.

Sebastian Münster, Wormacja w 1550 roku

Najstarsza tradycyjna nazwa miejscowości (Borbetomagus lub Bormetomagus) ma pochodzenie celtyckie i wywodzi się od określenia wody lub źródła lub imienia boga Bormo lub rzeki, która od niego pochodzi. Końcówka łacińska -magus to celtyckie słowo oznaczające pole, łąkę, równinę. Nazwa miasta oznaczałaby pole boga Bormo. Późniejsze Worms stało się stolicą półautonomicznego okręgu administracyjnego (łac. civitas) Civitas Vangionum. Został on nazwany na cześć plemienia Vangionów, które mieszkało tu od pierwszego wieku naszej ery. Mieszkańcy Wormacji nazywaly się vangionami do XVI wieku. Nazwa Wangengau dla obszaru wokół Worms pochodzi od tego określenia, które następnie zostało przetłumaczone na bardziej zrozumiałe Wonnegau. Niemiecka nazwa Worms, pochodzi z VI/VII wieku jak miasto, wraca do celtyckiego Borbetomagus / Bormetomagus. Z powodu późniejszej zmiany brzmienia początkowe B stało się W. W języku osadników germańskich we wczesnym średniowieczu Borbetomagus ostatecznie zmienił się na Warmazfeld, Warmazia / Varmacia, Wormazia / Wormatia, a na końcu Worms. Łacińska forma Wormatia znajduje się w starej hebrajskiej nazwie miasta, które w średniowieczu miało znaczącą społeczność żydowską zwaną Warmaisa (hebr. וורמש).

Obszar miejski Wormacji został po raz pierwszy zaludniony w neolicie około 5000 p.n.e. przez rolników i hodowców bydła. Podczas gdy starsze badania postulowały bardzo wysoką ciągłość osadniczą dla obszaru Wormacji od tego czasu, co znalazło odzwierciedlenie również we wczesnym funkcjonowaniu rynku i systemu transportowego, nowsze publikacje zakładają zmianę między fazą osiadłą a fazą wolną od osadnictwa. Ostatni okres raz rozległą pustki osadniczej na terenach Wormacji (przez co najmniej 60 lat) przypada na połowę I ​​wieku p.n.e.

Od czasów Oktawiana Augusta (31 p.n.e. do 14 r.n.e.) Wormacja i okolice należały do ​​Rzymskiego Imperium. Od początku I wieku naszej ery do około 85 roku naszej ery istniała tutaj rzymska baza wojskowa (kastela). Osada o celtyckiej nazwie Borbetomagus stała się stolicą Civitas Vangionum i rozwinęła struktury miejskie.

W czasach frankońskich Wormacja jest siedzibą biskupstwa. Pierwszym z nich jest Berchtulf, który uczestniczył w synodzie paryskim w 614 roku. Biskupi Amandus († VII w.) i Rupert z Salzburga († 718) należą do świętych Kościoła rzymskokatolickiego. Amandus został patronem diecezji i miasta Worms. Pod panowaniem Karolingów Wormacja był jednym z ośrodków władzy, tak więc jego biskupi byli blisko królewskiego dworu w VIII i IX wieku.

W 829 i 926 odbył się w Wormacji Sejm Rzeszy Cesarstwa Frankońskiego i Wschodniej Frankonii. W tym czasie Wormacja, która w IX wieku nadal był jednym z ośrodków władzy Karolingów, leżała peryferyjnie z powodu podziału imperium Franków. Na obradach dworskich w Wormacji w maju 961 roku Otton Wielki wychował swojego siedmioletniego syna Ottona II na współkróla. 2 lutego 965 Otton I obchodził rocznicę swojej koronacji na cesarza po powrocie z Włoch do Wormacji, a w sierpniu 966 zorganizował zastępstwo w Wormacji na czas swojej nieobecności.

Wraz z dynastią salicką miasto zaczęło się rozwijać. W 1074 roku zostało zwolnione z cła. Kolejne obrady dworskie odbyły się tutaj w 1076 roku, w którym król Henryk IV ogłosił, że papież Grzegorz VII został zdetronizowany i natychmiast został wyrzucony z kościoła - jedną z konsekwencji tych wydarzeń była wyprawa do Canossy.

W 1122 roku w Worms zawarto konkordat wormacki, nazwany na cześć miasta. W tym czasie powstała konstytucja miasta z niezależną radą miejską reprezentującą mieszkańców. Po upadku dynastii salickiej w 1125 roku Hohenstaufowie związali się z miastem. W 1184 roku cesarz Fryderyk Barbarossa przyznał Wormacji szerokie swobody, które można uznać za fundament miasta cesarskiego. W XII wieku rozpoczął się spór między biskupem a radą miejską o faktyczne panowanie nad miastem - konflikt, który trwał do XVI wieku.

W 1495 roku odbył się kolejny Sejm Rzeszy pod rządami króla Maksymiliana, na którym wprowadzono podatek cesarski, dwór cesarski i zakaz łamania wiecznego pokoju. W tym momencie miasto przekroczyło już szczyt swojego gospodarczego rozkwitu.

Powstanie mieszkańców w latach 1512/13 i spór z Franzem von Sickingen między 1515 a 1519 rokiem dodatkowo zrujnowały finanse miasta. W rzeczywistości Wormacja była wolnym miastem cesarskim, ale biskupowi i duchowieństwu, którzy według różnych szacunków stanowiły od 30 do 50% mieszkańców miasta (w tym służących i służących), udało się przeprowadzić twarde negocjacje w celu wyegzekwowania tak wielu specjalnych praw, że rada miejska miała bardzo ograniczone pole manewru. Ponadto wpływ hrabiów Palatynatu Renu na miasto znacznie się zwiększył w ciągu XV wieku. 

Braun, Hogenberg: Wormacja w 1576 roku

Podobnie jak w wielu innych miastach, nowe idee ruchu reformacyjnego rozprzestrzeniły się wcześnie i szybko w Wormacji, zwłaszcza w miejskim klimacie wolnym od duchowości. W tym kontekście ważny był Sejm Rzeszy, który odbył się w 1521 roku, na którym Marcin Luter bronił swoich pism przed cesarzem Karolem V. Wormacja stała się ośrodkiem Reformacji i polem eksperymentów: w 1524 roku po raz pierwszy wydrukowano tu niemiecką mszę ewangelicką, a w 1526 roku William Tyndale opublikował pierwszą angielską wersję Nowego Testamentu. Podjęta przez radę miejską Wormacji próba odebrania wszystkich przywilejów biskupich podczas wojny chłopskiej w 1525 zakończyła się niepowodzeniem. Wormacja stała się protestancka; biskup katolicki i duchowni zachowali specjalne prawa i katedrę, ale katolicy nie mogli zostać członkami rady miejskiej.

W 1659 roku elektor Karol I Ludwig zaproponował miastu uczynienie go stolicą elektoratu Palatynatu i przeniesienie Uniwersytetu w Heidelbergu do Wormacji. Miasto odmówiło. Heidelberg, Mannheim i Frankenthal posiadały już tytuł stolicy Palatynatu. Propozycja była próbą zdobycia przez elektora większych wpływów w mieście, czego tradycyjnie uprawnieni, w szczególności rada miejska i biskup, nie mogli się zgodzić.

31 grudnia 2011 Wormacja liczyła 81 967 mieszkańców na powierzchni 108,77 km². 

A obecna sytuacja konfesyjna miasta? 28,6% mieszkańców to protestanci, 23,6% - członkowie kościoła rzymskokatolickiego  i 47,8% to osoby bezwyznaniowe, należące do innej wspólnoty wyznaniowej lub nie udzielające żadnych informacji (dane z 31.01.2021).

Literatura:

1. B. Maier, Kleines Lexikon der Namen und Wörter keltischen Ursprungs, 2003, 122.

2. F. Jürgensmeier, Das Bistum Worms von der Römerzeit bis zur Auflösung 1801, 1997, 261.

3. Fr. Battenberg, Worms. In: V. Leppin, G. Schneider-Ludorff (Hrsg.), Das Luther-Lexikon, 2015, 773-774.

4. Gemeindestatistik Kreisfreie Stadt Worms, abgerufen am 9. Februar 2021.

5. U. Oelschläger, Luther in Worms. Der Reichstag im April 1521, 2020, 81-87.

Ulotki Reformacji późniejszego okresu

Ulotki i broszury Reformacji późniejszego okresu skupiały się wokół przedstawienia papiestwa jako swoistej tyranii chrześcijaństwa i zwolenników Marcina Lutra jako tych, którzy wybrali Odnowę Kościoła.

Hans Sebald Beham, Papieska podróż do piekła, 1524

Hans Sebald Beham, Upadek papiestwa, ok. 1525

Hans Sachs, Ewangelickie i katolickie kazanie, 1529

Peter Flötner, Nowe cierpienie Chrystusa, ok. 1535

Łukasz Cranach Młodszy, Sakrament Ołtarza protestantów i upadek katolików, ok. 1540

Łukasz Cranach Młodszy, Prawdziwa religia Chrystusa i fałszywe nauki Antychrysta, ok. 1545

Lutherus Triumphans, ok. 1568

Ulotka „Lutherus Triumphans” (= Luter triumfujący) została wydrukowana jako akwaforta przez nieznanego autora około 1568 roku. Autor oparł projekt na drzeworycie Łukasza Cranacha Młodszego (1515-1586) o tym samym tytule, który powstał około 1567 roku. Grafika przedstawia pośrodku silnego mężczyznę w trójpoziomowej koronie (tiarze) i stroju kościelnym, który siedzi na krześle, tronie. Osoba ta, nad którą widnieje imię „Leon X”, trzyma w prawej ręce duży klucz, kawałek klucza łamie się, a w lewej miecz, którego końcówka również pęka. Krzesło znajduje się na podwyższeniu, a przy jego nogach stoją cztery różne książki. Poniżej intronizowanego mężczyzny znajduje się inny, który nosi brodę i kapelusz z dużym rondem. Nazywa się „Flacius Apricus Iudas K.”. To luterański teolog Matthias Flacius Illyricus, który zaciekle sprzeciwia się reformatorom gotowym na kompromis jak Melanchton. Jako towarzysza przyprowadza greckie mityczne stworzenie chimerę, który chce rzucić się na grupę protestancką, ziejąc ogniem. 

Lewa strona ulotki przedstawia mężczyznę w stroju mnicha, oznaczonego „D.M.L.” (= Doktor Marcin Luter), który znajduje się na tym samym poziomie co kołyszący się tron papieski. W rękach trzyma otwartą książkę, do której się odnosi, patrząc na osobę w środku. Poniżej tej osoby znajduje się grupa siedmiu mężczyzn, niektórzy z długimi brodami, czcigodnymi szatami i dwóch w kapeluszach. Ta grupa ludzi trzyma w rękach książki i inne dokumenty.

Po prawej stronie ulotki duża grupa ludzi gromadząca się za kołyszącym się krzesłem. W prawym górnym rogu widać mężczyzn z płaskimi kapeluszami trzymających w dłoniach figury świętych, dzwony, poprzeczki i włócznie. Jeden poziom niżej widz rozpoznaje grupę w strojach mnichów i częściowo z tonsurą, która w trzymają w rękach miecze i pochodnie. Na najniższym poziomie tej grupy są mężczyźni w długich szatach i trójdzielnych czapkach, z których dwóch ma długie widelce.

Ulotkę można interpretować jako oznakę, że Luter i jego tezy wstrząsają Kościołem starej wiary (katolickim) papieżowi grozi obaleniem. Reformator stanowczo sprzeciwia się kościelnym praktykom wzbogacania się poprzez sprzedaż odpustów; widzi w tym upadek Kościoła, który coraz bardziej oddala się od chrześcijańskiego stylu życia.

Autor przedstawia doktora Lutra i reformatorów w dużej mierze pozytywnie, natomiast papież i jego słudzy charakteryzują się negatywnymi cechami (chciwość / pompatyczność są krytykowane). Jest to wyrażone w ulotce, gdyż papież siedzi na tronie w pełnych oficjalnych regaliach jak książęta, władcy, i niszczy tym samym przedmioty swojej władzy, a jego święta siedziba grozi upadkiem. Te ostatnie są też przedstawiane znacznie agresywniej (z użyciem broni), podczas gdy strona reformacyjna spiera się w słowach i na piśmie. Jednocześnie wyśmiewana jest „staroobrzędowa” doktryna zbawienia, ponieważ kardynałowie używają do walki z Lutrem kilku przedmiotów przynoszących zbawienie, takich jak figury świętych, poprzeczki itp. Marcin Luter przeciwstawia je Biblią (sola scriptura), ponieważ samo Pismo Święte jest nośnikiem Boskiego przesłania.

Papież jako Antychryst, 1576

                                                         Potwór morski, 1577

Tobias Stimmer, Papież i święty Piotr, 1577

Literatura:

1. H.J. Köhler, Erste Schritte zu einem Meinungsprofil der frühen Reformationszeit. In: Volker Press, Dieter Stievermann (Hrsg.): Martin Luther: Probleme seiner Zeit, 1986, 244–281.

2. D. Bellingradt, Flugpublizistik und Öffentlichkeit um 1700. 2011, 369 ff.

3. R. Stöber, Deutsche Pressegeschichte. Einführung, Systematik, Glossar, 2000, 37.

Ulotki i broszury zwolenników papiestwa z Marcinem Lutrem

Zwolennicy papiestwa używali chętnie ulotek i broszur w celach propagandowych. W augsburskich oficynach wydawniczych liczba drukowanych egzemplarzy w 1517 roku wzrosła z 50 do 300. 

Dwugłowy Luter

Johannes Cochlaeus, Dialogus de bello contra Turcas in Antilogias Lutheri, 1529

Cochlaeus był jednym z najsurowszych krytyków Marcina Lutra i zaatakował go w tej ulotce z powodu jego niechęci do stawienia czoła zagrożeniu ze strony Turków. Drzeworyt wykonał Hans Brosamer. Dwie głowy to:

Palinodus (po grecku: odwołanie) = sprzeczność Lutra nie tylko w odniesieniu do wojny tureckiej;

Rebel (łac. Seditiosus) ze zwojem i maczugą.



Siedem głów Marcina Lutra, o siedmiu rzeczach wiary chrześcijańskiej

Johannes Cochlaeus, Siedem głów Marcina Lutra, o siedmiu rzeczach wiary chrześcijańskiej, 1529

Głowy oznaczają (od lewej do prawej): 

Doktor jako naukowiec 

Marcin jako święty 

Luter w turbanie jako wróg Kościoła 

Duchowny z biretem (nakrycie głowy duchownego) 

Zapaleniec: pszczoły roją wokół jego głowy 

Wizytator w kpinie z kapeluszem papieża 

Barabasz jako złodziej z maczugą 

Już na stronie tytułowej (drzeworyt Hansa Brosamera) umieszczono karykaturę Marcina Lutra, na której, nawiązując do Apokalipsy, przedstawiono go jako siedmiogłowe zwierzę, co zdaniem Cochlaeusa wskazuje na jego sprzeczne lub błędne nauki i potępia jego rzekomy brak charakteru. Czytając Biblię w ręku, siedem głów daje jasno do zrozumienia, że ​​Luter nie ma jednolitego chrześcijańskiego poglądu i tym samym zagraża fundamentom dotychczasowego ładu.

Diabeł z Lutrem jako dudy

Erhard Schön, Diabeł z Lutrem jako dudy, ok. 1530

Drzeworyt został wykonany przez Erharda Schöna około 1530 roku i rozprowadzony w formie ulotki. Ilustracja przedstawia Marcina Lutra jako mnicha. Jego głowa służy jak dudy dla istoty, która ma reprezentować diabła. Ta karykatura wyraża, że ​​wypowiedzi Lutra pochodzą od diabła, Reformator jest ustnikiem zła.

Przyjazny związek Lutra i Lucyfera

Przyjazny związek Lutra i Lucyfera, 1535

Przez swoich krytyków doktor Luter jest często przedstawiany jako diabeł, uosobienie Lucyfera, którego herezje doprowadzają do podziału Kościoła. Według nich wittenberski teolog jest Antychrystem w dosłownym sensie, Szatanem. Dla przypomnienia: tzw. młody Luter rozumiał papiestwo jako „anty-Chrysta”, czyli oponenta Jezusa Chrystusa, jeśli chodzi o zwierzchnictwo nad Kościołem. Tzw. stary Luter rozumiał papiestwo (a nie konkretnego papieża) jako Antychrysta.

„O wielkiej luterskiej głupocie” 

„O wielkiej luterskiej głupocie”, okładka, 1521 

W 1521 roku Tomasz Murner opublikował swój wiersz „O wielkiej luterskiej głupocie” („Von dem großen lutherischen Narren”). Nadworny błazen (wittenberski Reformator) był czymś więcej niż zabawnym błaznem. Wręcz przeciwnie, odegrał niezwykle ważną rolę na dworze. W kulturze dworskiej, która kultywowała własną kłamliwość, głupiec był jedynym, któremu wolno było mówić prawdę każdemu bez wyjątku - takie było jego dworskie prawo. I wszyscy musieli usłyszeć jego prawdę. 

Władcy dosłownie pozwalali sobie na bezpośrednią konfrontację z nadwornym błaznem. Może od czasu do czasu byli nawet trochę zazdrośni o swojego żartownisia. Już samo jego ubranie pokazywało, że ma on specjalną rolę. Nie należał do nikogo, ale był niezbędny dla każdego. Jedyną wolną osobą na dworze był głupiec-błazen. Było to niezbędne, ponieważ ludzie tak doskonale uwikłani w swoje kłamstwa chcieli przynajmniej w lustrze głupca zobaczyć, kim naprawdę są. Przez swoją kłamstwo stali się sobie zupełnie obcy. Zgubili się, chociaż cały dzień zajmowali się tylko sobą. 

Marcin Luter jako nadworny błazen: to rola, którą wybrano bardzo mądrze. Choć był zależny od wsparcia swego księcia, choć wiedział o swoich potężnych przeciwnikach, którzy chcieli go zabić, znał też głęboką tęsknotę wszystkich ludzi za prawdą. Ponieważ ludzie wszystkich czasów obawiali się i nadal boją się otwartej prawdy, jest ona jednocześnie niezbędna dla wszystkich. Nawet zatwardziały kłamca potrzebuje przynajmniej odrobiny prawdy, aby żyć i przeżyć. Dlatego też, nie z powodu jego szorstkich dowcipów, na książęcych dworach dawnych czasów zawsze był błazen. Jako nadworny błazen Luter chciał głosić swoją prawdę - i miał nadzieję, że ludzie go wysłuchają. I słusznie! 

Nawiasem mówiąc, dotyczyło to również ludzi, którzy nie mieszkali na dworze, mieszkańców miast i rolników. Bez wsparcia miast Reformacja nie byłaby w stanie tak szybko poszerzyć pole oddziaływania. Wykształceni obywatele chcieli pomyśleć o sobie; pisma Lutra i jego przekład Biblii dały im możliwość przeczytania, przeanalizowania i wydania własnego osądu. 

Literatura:

1. V. Leppin, Die Reformation, 2017, 44-45.

2. Th. Murner, Von dem grossen lutherischen Narren, 2020, 25-56.

„Osioł papieski w Rzymie” („Der Bapstesel zu Rom”)

"Osioł papieski w Rzymie", Wittenberga 1523

„Osioł papieski w Rzymie” to tytuł satyrycznej broszury wydanej przez Marcina Lutra i Filipa Melanchtona w Wittenberdze w 1523 roku na drzeworycie, ​​który jest również tak nazwany i prawdopodobnie został skopiowany z włoskiego miedziorytu.

Przedstawia potwora, który rzekomo został znaleziony martwy w Tybrze w Rzymie w 1496 roku: mityczne stworzenie z głową osła, kobiecym torsem, łuskowatymi rękami i nogami, bydlęcymi kopytami i orlimi pazurami zamiast stóp, brodatą diabelską maską na zadzie i ogonem sięgającym do smoczej głowy ; w głębi zamek św. Anioła i ówczesne więzienie papieskie (Torre di Nona), między nimi Tyber z napisem „Tevere” i datą „Janvarii 1496”. Głowa osła symbolizuje papieża, który nie pasuje do swojego ludzkiego ciała (kościoła); rybie łuski - przypodobanie się królom i książętom do papieża; piersi i żołądek - zmysłowy styl życia, a wraz z nim upadek kościoła papieskiego. Ręka oznacza ludzką obecność papieża w pakcie z diabłem, związania z sobą świeckich władców. Z drugiej strony kopyta słonia miażdżą sumienia i dusze chrześcijan. Osioł papieski ma wciąż na grzbiecie starą twarz, która nawiązuje do końca papiestwa i która wraz ze smokiem na próżno broni się bullami i pismami o charakterze moralizatorskim. Stopy przedstawionego na grafice monstrum składają się z łapy wołu i pazura gryfa, i reprezentują papieskie i świeckie sługi, które razem umacniają rządy papieża w całej Europie.

Kopia oryginału włoskiego miedziorytu nie została odnaleziona. Jest jednak bardzo prawdopodobne, że otrzymał ją grawer i złotnik Wenzel von Olmütz, któremu być może posłużyła za wzór do drzeworytu wittenberskiego.

Konrad Lange widział w „Ośle...” kpinę z papieża Aleksandra VI, która została wykorzystana przez reformatorów  jako satyra na papiestwo do celów agitacyjnych.

Literatura:

1. A. P. Bagliani, Le bestiaire du pape, Paris : Les Belles Lettres, 2018, 279.

2. R. Rembart, « Deuttung der zwo grwelichen : Figuren Bapstesels zu Rom vnd Munchkalbs » [archive], sur historicum.net, 15 août 2007 (consulté le 22 janvier 2021) (analyse et informations bibliographiques).

3. M. D. Schmid, Vom siebenköpfigen Luther und dem Papstesel in Rom, in: etü 1/2017, 23-25.