1. II i III wiek
Początkowo chrześcijanie wykonywali pracę misyjną przede wszystkim wśród Żydów i „bogobojnych” nie-Żydów, którzy podobnie jak oni szanowali Torę jako wolę Bożą. Teologowie wczesnego Kościoła rozwijali swoje nauki w oparciu o nieustanne odwoływanie się do Biblii i próbowali na jej podstawie udowodnić mesjaństwo Jezusa. Ponadto często interpretowali swoje teksty wbrew Słowu jako odniesienia do Jezusa Chrystusa. W konsekwencji Żydzi i chrześcijanie zróżnicowali swoją interpretację Biblii. Obie strony gwałtownie polemizowały z sobą.
Zniszczenie Świątyni Jerozolimskiej przez Rzymian (70 r. po Chrystusie) przyspieszyło proces separacji: około 100 faryzeuszy, wtedy wiodąca grupa żydowska, wykluczyło chrześcijan z judaizmu jako sektę heretycką i kanonizowało Tanach. Pozostawili swoje greckie tłumaczenie Biblii (Septuaginta) chrześcijanom, którzy później kanonizowali je jako Stary Testament. Wraz z utratą częściowej autonomii religijnej i prawa Żydów do osiedlania się w Izraelu (130) nastąpiło całkowite oddzielenie od chrześcijaństwa, gminy składały się głównie z nie-Żydów. Dla misji wśród nie-Żydów teologowie kościelni przyjęli także tradycyjne egipsko-rzymskie stereotypy o Żydach i uzasadnili je swoją interpretacją Biblii.
Wczesne dokumenty kościelnego antyjudaizmu to List Barnaby (ok. 100), List do Diogneta (po 120) i Dialog z Żydem Tryfonem (155-160). Zawierają one po raz pierwszy tezy, które później stały się oficjalnymi naukami Kościoła:
- Bóg odrzucił swój pierwszy wybrany naród i przeniósł swoje biblijne obietnice na Kościół; to jest teraz „prawdziwy Izrael” (teologia substytucji).
- Biblia należy do Kościoła i dowodzi prawdziwości swojego przesłania oraz błędu judaizmu.
- Żydowska Tora została przejęta przez Boże „nowe przymierze” i jest ważna tylko w interpretacji alegorycznej.
- Żydzi zawsze byli nieposłuszni Bogu, więc wszystkie przekleństwa biblijne dotyczyły ich, podczas gdy wszystkie obietnice i błogosławieństwa miały dotyczyć chrześcijan.
Fatalną konsekwencją nauczania teologii substytucji było to, że Żydom, którzy zostali „odrzuceni przez Boga”, odmawiano pomyślności na ziemi i miejsca w społeczeństwie. Ich rzekome niebiańskie wykluczenie powinno mieć również ziemski odpowiednik.
W centrum nauk antyjudaistycznych znajdowało się powszechne oskarżenie, które było sprzeczne z Nowym Testamentem, że „Żydzi” odrzucili Jezusa jako swojego Mesjasza i złośliwie doprowadzili do Jego śmierci. Ta wina jest nieodwołalna i nadal działa jako „przekleństwo” we wszystkich pokoleniach Żydów. Teza ta została podniesiona do teorii bogobójstwa do roku 190 (m.in. w kazaniu wielkanocnym Melito z Sardis). Do roku 300 większość Ojców Kościoła przyjęła tę teorię i rozpowszechniła ją na przykład w katalogach występków i kazań w wielkie święta kościelne.
Historia żydowska, zwłaszcza utrata świątyń i ziemi, rozproszenie, prześladowania i życie w diasporze były interpretowane jako kara Boża za ukrzyżowanie Jezusa. Z tych „historycznych dowodów” wywnioskowano, że judaizm był skazany na zagładę, a pozostałych Żydów można ocalić jedynie poprzez chrzest chrześcijański.
Wiele wczesnochrześcijańskich pism na różne tematy zawierało także treści antyżydowskie. Od około 175 roku władze chrześcijańskie pisały odrębne traktaty zatytułowane „Adversos Judaeos” („Przeciw Żydom”). Teksty autorstwa m.in. Tertuliana, Hipolita rzymskiego i Cypriana (Testimonia) zachowały się do dzisiaj. Odzwierciedlają one tylko częściowo realne konflikty z Żydami i nie służyły porzuconej wówczas w dużej mierze jako bezużytecznej misji wobec Żydów, ale raczej odnalezieniu wewnętrznej chrześcijańskiej tożsamości. Powinni atakować chrześcijan, którzy podtrzymują tradycje żydowskie, uzbrajać chrześcijan na przyszłe spory z Żydami lub ostrzegać niechrześcijan przed wpływami żydowskimi, których się obawiają. Stały się gatunkiem literackim, w dużej mierze niezależnym od ówczesnych okoliczności, które przez wieki określały antyjudaistyczne odczytywanie Starego Testamentu.
Euzebiusz z Cezarei, pierwszy historyk Kościoła, rozszerzył teorię klątw na teologię historii, twierdząc, że wszystkie negatywne postacie w Biblii to Żydzi, podczas gdy wszystkie pozytywne to „Hebrajczycy”. Ci ostatni zachowali prawdziwą wiarę i przekazali ją chrześcijanom, którzy od początku byli ich wybranymi potomkami. Euzebiusz odmówił Żydom wszystkich biblijnych obietnic i przymierzy, konsekwentnie określał ich jako wrogów Boga i przeciwstawiał chrześcijanom jako odrębną grupę etniczną.
2. IV i V wiek
Rewolucja Konstantyńska (313) zakończyła prześladowania chrześcijan przez aparat państwowy w Cesarstwie Rzymskim. Do tego czasu Kościół rozwinął już episkopat monarchiczny (urząd biskupi), scentralizowaną strukturę administracyjną podzieloną na pięć patriarchatów i parafii oraz ideę papiestwa. Cesarz Konstantyn I nadał chrześcijaństwu przywileje prawne, na przykład wprowadzając powszechne święto niedzielne (321), w porównaniu z poprzednim rzymskim kultem państwowym, pogaństwem i judaizmem. W 315 roku zabronił pod karą śmierci nawracania na judaizm i ostatecznie zabronił Żydom pracy misyjnej, kupowania i obrzezania chrześcijańskich niewolników. Niemniej jednak judaizm zachował status religii dozwolonej (religio licita).
Cesarz Julian Apostata (361-363) po raz ostatni podjął środki państwowe przeciwko Kościołowi. Znalazł przy tym aprobatę wielu Żydów, co zwiększyło antysemityzm wśrόd chrześcijan. Kiedy Teodozjusz Wielki uczynił chrześcijaństwo religią państwową Cesarstwa Rzymskiego w 380 roku, położono podwaliny pod średniowieczny antyjudaizm. Chrześcijaństwo rozprzestrzeniło się w całym Imperium Rzymskim. Wszędzie były też gminy żydowskie, np. od 321 roku w Kolonii. Kościół uważał Żydów za „niewiernych” jak „pogan”, ale jeszcze nie za „heretyków”.
Od 380 roku dokonywano regularnych niszczeń świątyń pogańskich i synagog. Pochodziły one zwykle od biskupów, księży i mnichów, były tolerowane przez regentów, wspierane i wykonywane przez lud. W 388 roku grupa chrześcijan, podżegana przez miejscowego biskupa, spaliła synagogę Callinicum w Azji Mniejszej. Być może była to reakcja na prześladowania chrześcijan w imperium Sasanidów, w które częściowo zaangażowani byli także Żydzi. Biskup Ambroży z Mediolanu uniemożliwił odbudowę synagogi, odmawiając Teodozjuszowi sakramentów. Według niego było niewłaściwe wykorzystywanie pieniędzy chrześcijan do budowania świątyń dla niewierzących i „sprzyjania” w ten sposób Żydom. Cesarz następnie wycofał swój plan. W 410 roku oddział mnichów pod wodzą Barsaumy z Samosaty przemaszerował przez Palestynę, niszcząc tamtejsze synagogi i powodując krwawą łaźnię wśród Żydów jerozolimskich. Biskup Cyryl Aleksandryjski – podobnie jak zhellenizowani Egipcjanie 300 lat wcześniej – podżegał do zniszczenia synodu aleksandryjskiego, wypędzenia Żydów i grabieży ich mienia. W 418 roku tłum spalił synagogę na Minorce i zmusił wszystkich tamtejszych Żydów do chrztu. Wiodącą rolę w tym wydarzeniu odegrał biskup Sewer z Minorki.
Pod naciskiem Kościoła cesarze coraz bardziej pozbawiali Żydów ich wcześniejszych praw. Teodozjusz II zakazał budowy nowych synagog i w 415 roku usunął ostatniego patriarchę żydowskiego Gamaliela VI. To zakończyło patriarchat żydowski w Palestynie w 429 roku. Cesarz zalegalizował przekształcenie starych synagog w kościoły w 438 roku. Sobory kościelne od IV do VII wieku wydały liczne edykty, które uniemożliwiały kontakt z Żydami. Każdy obywatel mógł ścigać Żydów, zgłaszając ich do sądu. Wielokrotnie zabraniano im wykonywania misji, nabywania i posiadania chrześcijańskich niewolników oraz piastowania urzędów publicznych, dyskryminowano małżeństwa mieszane, a w dziedziczeniu majątku brały udział przede wszystkim ochrzczone dzieci. W ten sposób judaizm miał pozostać w stanie ujarzmionej, antyboskiej, malejącej mniejszości. Odpowiednie dekrety cesarskie z lat 315-429 zostały zebrane w Codex Theodosianus, a następnie w Codex Justinianus i tym samym stały się wzorem dla średniowiecznej polityki wobec Żydόw.
Augustyn z Hippony (354-430) uzasadnił te środki w swoim „Tractatus adversus Judaeos” („Traktacie przeciwko Żydom”). Na zarzut, że Kościół rości sobie prawo do Starego Testamentu, ale lekceważy zawarte w nim przykazania, odpowiedział: „Tak więc lekceważymy przepisane tam sakramenty, ponieważ rozumiemy, co jest tam prorokowane [Chrystusa] i posiadamy to, co jest tam obiecane […] Bo jak oni mają widzieć to, o którym jest prorokowane: „Niech ich oczy zaćmią się, aby nie widzieli”, i jak mają stać wyprostowani i wznieść swe serca, o których jest prorokowane: „A ich plecy będą zawsze pochylone” (Ps 69,24)” (5). Tutaj pojawia się metafora ślepoty synagogi, która jako przeciw-obraz triumfującego Kościoła stała się stałym motywem średniowiecza.
Augustyn powiedział o żydowskiej wierze: „Należy więc do ludu, którego Bóg bogów powołał od wschodu do zachodu słońca. Czy nie byłeś wyprowadzony z Egiptu do ziemi Kanaan? Ale ty […] rozproszyłeś się stamtąd, po wschodzie i po zachodzie słońca. Czy nie jesteś raczej wśród wrogów tego, który mówi w Psalmie: „Mój Bóg okazał mi się z moimi wrogami: Nie zabijaj ich, aby nie zapomnieli o Twoim Zakonie; rozproszcie ich w waszej mocy” (Ps 59,11n)?” (5) Fakt rozproszenia Żydów miał tutaj dowodzić utraty ich boskiego wybrania i obietnicy życia. W tej roli Kościół trzymał judaizm jako obiekt demonstracji swojej wyższości.
To, że judaizm mimo wszystko nadal istnieje, wyjaśnił Augustyn w „De Civitate Dei” (420): „Żydzi są świadkami swojej niegodziwości i naszej prawdy”. Tylko w paruzji (powtórnym Przyjściu) Jezusa Chrystusa mogliby się nawrócić; do tego czasu są oni niezbędni dla Bożego planu zbawienia. Mimowolnie służyli jej egzekwowaniu, rozpowszechniając proroctwa o Chrystusie swoimi bibliami, torując w ten sposób drogę dla chrześcijańskiej misji wśród narodów. Dlatego chrześcijańscy władcy muszą ich chronić. Ta postawa decydowała o traktowaniu mniejszości żydowskich pod panowaniem chrześcijańskim: Żydów trzymano w pozycji podrzędnej, aby móc zademonstrować im wyższość chrześcijaństwa.
W „Altercatio Ecclesiae et Synagogae” (ok. 450), błędnie przypisywanym Augustynowi, alegoryczna postać Kościoła mówi do synagogi: „Nie możesz się zmienić, zawsze zaprzeczasz i fałszywie spierasz się o to, co jest złe. Z pewnością powiedziałem wcześniej, że panowałeś, gdy lud Izraela miał wielkie imperium […] Spójrz na sztandary legionów, a znajdziesz imię Odkupiciela: Oto profesorowie Chrystusa są władcami i uznajcie, że jesteście wykluczeni z rządów, i wyznajcie, że nam daliście – zgodnie z obietnica Testamentu. Płacisz mi daninę, nie masz dostępu do rządu, nie możesz posiadać prefektury. Nie zostaniesz przyjęty do służby wojskowej, nie zostaniesz przyjęty do stołu bogatych, straciłeś rycerstwo, wszystko jest ci zabronione. Nawet za jedzenie, z którego możesz żyć, nie dostajesz tego, czego potrzebujesz. […] Przeczytaj, co powiedziano Rebece, kiedy urodziła bliźnięta: „Dwa plemiona są w moim łonie i dwa ludy zostaną oddzielone od twojego łona, i jeden naród zwycięży nad drugim, a starszy będzie służył młodszemu” (Rodzaju 25,23). (6)
W ten sposób Kościół przywłaszczył sobie biblijne obietnice obiecane Izraelowi, aby uprawomocnić swoją władzę. To triumfalna autoafirmacja i upokorzenie judaizmu była następnie przedstawiana ludowi co roku na nowo w średniowiecznych sztukach. Dopiero po ostatecznym upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego w 476 roku pozbawienie Żydów praw obywatelskich zostało tymczasowo zastąpione pluralizmem narodowym i religijnym.
Prawa żydowskie Justyniana I z 534 roku jeszcze bardziej ograniczyły prawa mniejszości żydowskiej w Bizancjum. Cesarz uchwalił także różne przepisy ochronne dla Żydów, takie jak zapewnienie odpoczynku szabatowego i świąt żydowskich, a także przepisy dotyczące wewnętrznych żydowskich procesów cywilnych. Jednak od czasu najazdu perskiego na początku VII wieku cesarz Herakliusz zarządził przymusowe chrzty. Uzasadniał to podejście zachowaniem Żydów, z których część aktywnie wspierała najeżdżających Sasanidów, zdarzały się również okrucieństwa popełniane na chrześcijanach. Jednak w późniejszych czasach liczni Żydzi emigrowali także do Cesarstwa Bizantyjskiego, zwłaszcza w czasach dynastii Paleologów nastąpił żywy wzrost w społecznościach żydowskich.
Literatura:
1. N. M. R. de Lange, Antisemitismus IV: Alte Kirche. In: Theologische Realenzyklopädie Bd. 3, 1978, 128–137.
2. E. H. Flannery, The Anguish of the Jews. Twenty-Three Centuries of Antisemitism, 2004, 51.
3. H. Schreckenberg, Die christlichen Adversus-Judaeos-Texte und ihr literarisches und historisches Umfeld. Band I: 1.–11. Jahrhundert, 1999, 564.
4. J. Ulrich, Euseb von Caesarea und die Juden, 2008.
5. K. H. Rengstorf, S. von Kortzfleisch (Hrsg.): Kirche und Synagoge: Handbuch zur Geschichte von Christen und Juden. Darstellung mit Quellen, Bd. 1, 1968, 94.
6. H.-J. Barkenings: Der Erste Kreuzzug 1096 und seine Folgen: die Verfolgung von Juden im Rheinland. Evangelische Kirche im Rheinland, 1996, 127.
8. S. Morlet, « Enjeux, méthodes et arguments de la polémique chrétienne antique contre le judaïsme », dans L’apologétique chrétienne : Expressions de la pensée religieuse, de l’Antiquité à nos jours, Presses universitaires de Rennes, coll. « Histoire », 2019, 35-59.
9. J. Trotter, The Jerusalem Temple in Diaspora: Jewish Practice and Thought during the Second Temple Period, 2019, 29-32.
10. A. M. Bibliowicz, Jewish-Christian Relations' The First Centuries, 2019, 39-40.
