sobota, 29 grudnia 2018

Polskie kolędy



Najstarsza polska kolęda to Zdrow bądź, krolu anjelski. Pod koniec XIX w. odnalazł ją Aleksander Brückner w rękopisie Biblioteki Załuskich w Petersburgu, pochodzącym z biblioteki wikariuszy wiślickich. Tekst zapisany został w kazaniu (1424) Jana Szczekny, magistra praskiego, późniejszego mnicha cysterskiego i spowiednika królowej Jadwigi Andegaweńskiej, od 1407 profesora teologii na uniwersytecie krakowskim. Tekst oryginalny nie ma zapisu nutowego.

Kolęda polska była prawdopodobnie tłumaczeniem z oryginału czeskiego (Zdráv bud' králi andělský) lub łacińskiego utworu Ave rex angelorum. Głos discantowy tego utworu znajduje się w kancjonale z 1637 Opactwa Sióstr Benedyktynek pw. św. Wojciecha w Staniątkach.

Zależnie od redakcji kolęda liczy od 14 do 17 wersów. Znane są trzy redakcje wariantowe tekstu kolędy, wszystkie z XV wieku. Podział na strofy i wersety przejęto z wydania Brücknera i zgodnie z jego wskazówkami.

Tekst:
Zdrow bądź, krolu anjelski
K nam na świat w ciele przyszły,
Tyś zajiste Bog skryty,
W święte czyste ciało wlity.
Zdrow bądź, Stworzycielu
Wszego stworzenia,
Narodziłś się w ucirpienie
Prze swego luda zawinienia.
Zdrow bądź, Panie, ot Panny
Jenżś się narodził za ny.
Zdrow bądź, Jesu Kryste, krolu,
Racz przyjęci naszę chwałę.
Racz daci dobre skonanie
Prze twej matki zasłużenie,
Abychom cię wżdy chwalili,
Z tobą wiecznie krolowali. Amen.

W XVI wieku tłumaczono na język polski kolędy z łaciny i ze śpiewników braci czeskich. Wzrost popularności gatunku nastąpił na przełomie XVII i XVIII wieku, wtedy ustalił się sam termin kolęda w znaczeniu pieśni bożonarodzeniowej. Powstała wówczas jedna z najważniejszych polskich kolęd W żłobie leży, przypisywana Piotrowi Skardze – do melodii poloneza koronacyjnego króla Władysława IV. Inną bardzo popularną kolędę Bóg się rodzi, do melodii w rytmie poloneza, napisał Franciszek Karpiński. Twórcami kolęd byli także między innymi Mikołaj Sęp Szarzyński i Andrzej Morsztyn, w XIX w Zygmunt Noskowski, a na pocz. XX w Feliks Nowowiejski. Kolędę Lulajże, Jezuniu Fryderyk Chopin zacytował w środkowej części scherza h-moll op.20. Ze współczesnych kolędy komponował Witold Lutosławski.

W polskim dorobku kulturalnym zachowało się ponad 500 kolęd i pastorałek. W XIX wieku rozpoczęto na większą skalę zbieranie kolęd i pastorałek, a punktem odniesienia jest wydany w 1843 zbiór Pastorałki i kolędy z melodiami czyli piosnki wesołe ludu w czasie świąt Bożego Narodzenia po domach śpiewane autorstwa katolickiego księdza Michała Mioduszewskiego.

Współcześnie kolędy nadal wykonywane są w praktyce ludowej na wsiach podczas okresu Bożego Narodzenia oraz Godów oraz w kościołach, szkołach, podczas jasełek, w domach podczas Wigilii. Kolędy polskie jako jedne z nielicznych w Europie są żywym elementem tzw. kolędowania po domach.

Powstają też nowe kolędy, komponowane przez współczesnych twórców, których popularność dorównuje kolędom tradycyjnym, np. kolęda z lat 30. XX w Nie było miejsca dla Ciebie, czy Kolęda o gwieździe z musicalu Kolęda Nocka z lat. 80 XX w.

W praktyce estradowej wykonują programy kolędowe oraz wydają płyty zespoły folkloru stylizowanego: Mazowsze, Śląsk, chóry: Poznańskie Słowiki, a także wykonawcy rozmaitych gatunków muzycznych.

W Śpiewniku Ewangelickim kolędy i pastorałki umieszczono pod numerami 31-90. Wśród nich umieszczono tak popularne utwory jak: Ach, ubogi w żłobie, Anioł pasterzom mówił, Bóg się rodzi, Cicha noc, święta noc, Do szopy, hej, pasterze, Dzisiaj w Betlejem, Gdy się Chrystus rodzi, Gdy śliczna Panna, Jezus malusieńki, Lulajże, Jezuniu, Mizerna cicha, stajenka licha, Nie było miejsca dla Ciebie, Przybieżeli do Betlejem, Tryumfy Króla niebieskiego, W żłobie leży, Wesołą nowinę, bracia, słuchajcie, Wśród nocnej ciszy, Z narodzenia Pana.

Literatura:

1. M. Borejszo, Boże Narodzenie w kulturze polskiej, 1996, 53.

2. Śpiewnik Ewangelicki, Wydawnictwo Augustana, 2008, 64-137.

poniedziałek, 24 grudnia 2018

"Cicha noc" - w 200. rocznicę wykonania...


Jedną z najbardziej znanych kolęd na świecie, po raz pierwszy wykonana podczas pasterki w 1818 roku w austriackim Oberndorf bei Salzburg jest "Cicha Noc". Autorem słów Stille Nacht był Joseph Mohr, melodię ułożył Franz Xaver Gruber. Słowa jednej z wersji w języku polskim ułożył ok. 1930 roku Piotr Maszyński.

Joseph Mohr (1792-1848) był nieślubnym dzieckiem Anny Schoiberin i dezertera armii austriackiej Franza Mohr, który porzucił matkę jeszcze przed narodzinami Josepha. Jako dziecko pozamałżeńskie musiał otrzymać specjalną zgodę na rozpoczęcie edukacji kościelnej. W roku 1815 został księdzem i odtąd przez wiele lat był związany z różnymi parafiami, aż w 1836 roku został proboszczem parafii w Wagrain, gdzie zmarł 12 lat później. Słynął ze swej hojności - niemal wszystkie swoje dochody przeznaczał na pomoc potrzebującym. W Wagrain założył szkołę i stworzył specjalny fundusz umożliwiający dzieciom z rodzin ubogich naukę. W lokalnym muzeum od roku 2006 istnieje stała wystawa poświęcona pamięci Josepha Mohra. 

Tekst pieśni powstał jako wiersz już w roku 1816. Autor wiersza, Joseph Mohr, był wówczas (1815-1817) wikarym w Mariapfarr w regionie Lungau (południowo-wschodnia część landu Salzburg).

Melodia powstała dwa lata później, 24 grudnia 1818 roku. Joseph Mohr, w latach 1817-1819 wikary w nowo powstałej parafii św. Mikołaja w Oberndorf bei Salzburg, zaproponował Franzowi Gruberowi napisanie muzyki do swojego wiersza. Franz Xaver Gruber (1787-1863) był od 1807 do 1829 r. nauczycielem i organistą kościelnym w Arnsdorfie, zaś od 1816 do 1829 r. również organistą w nowej parafii w pobliskim Oberndorf bei Salzburg. Kompozycja miała być na 2 głosy solowe z towarzyszeniem chóru i gitary. Przypuszcza się, że kościół w Oberndorf bei Salzburg dysponował jedynie starym, niesprawnym pozytywem i dlatego potrzebna była pieśń z towarzyszeniem gitary. Została ona napisana w tonacji D-dur, w metrum 6/8.

Kaplica Cichej Nocy (Stille-Nacht-Kapelle) w Oberndorfie.
Pieśń została wykonana w tym samym dniu podczas pasterki. Mohr śpiewał partię tenorową i grał na gitarze, Gruber wykonywał partię basową. Gruber określił kolędę jako „prostą kompozycję” i nie przypisywał jej szczególnego znaczenia.

Kolęda spodobała się mieszkańcom Oberndorf bei Salzburg i wkrótce była znana również w okolicy. Świadczą o tym zachowane odpisy pieśni (najstarszy z 1822 roku z Salzburga). Nie podają one jednak nazwisk autorów. Pieśnią zainteresowała się królewska kapela dworska w Berlinie, która w roku 1854 wysłała do Salzburga pytanie o twórcę kolędy. 30 grudnia 1854 r. Franz Gruber opisał okoliczności powstania utworu. W ojczystym Salzburgu kolęda została wpisana do oficjalnych pieśni kościelnych dopiero w 1866 roku.

Przetłumaczono ją na ponad 300 różnych języków i dialektów (Kolekcja Wallace Bronner, Frankenmuth, Michigan, USA). 

Oryginalny zapis nutowy Grubera z 24 grudnia 1818 r. zaginął, podobnie jak następny zapis, prawdopodobnie z ok. 1830 roku, na dwa głosy solowe, chór i organy.

Zaginął również śpiewnik kościelny Blasiusa Wimmera (organisty i nauczyciela z Waidring w Tyrolu), w którym pieśń „Cicha noc” zapisana była z datą 22 lipca 1819 roku i liczyła siedem (!) - a nie jak pierwotny tekst sześć - zwrotek.

Zachował się natomiast niedatowany rękopis Mohra, powstały prawdopodobnie między rokiem 1820 a 1825 (zapis w tonacji D-dur, metrum 6/8, na dwa głosy wokalne z towarzyszeniem gitary, sześć zwrotek), w którym wyraźnie podano autorów pieśni.

Zachowały się również późniejsze rękopisy Grubera:

– najwcześniejszy z zachowanych, z 12 grudnia 1836 r. (zapis w tonacji Es-dur, metrum 6/8, na cztery głosy wokalne, dwoje skrzypiec, altówkę, flet, fagot, dwa klarnety, dwie waltornie, wiolonczelę (Violone) i organy, sześć zwrotek),

– niedatowany, prawdopodobnie z ok. 1845 r. (zapis w tonacji D-dur, metrum 6/8, na dwa głosy solowe i chór mieszany, z towarzyszeniem trio smyczkowego, dwóch rogów i organów, jedna -pierwsza – zwrotka),

– niedatowany, prawdopodobnie z roku 1854 (zapis w tonacji D-dur, metrum 6/8, na dwa głosy solowe i chór, bez akompaniamentu, pięć zwrotek – brak trzeciej zwrotki),

– niedatowany, prawdopodobnie z ok. 1860 r. (zapis w tonacji D-dur, metrum 6/8, na sopran i alt z „cichym akompaniamentem organów”, sześć zwrotek).

Autografy te przechowywane są w archiwach w Hallein pod Salzburgiem (Stille-Nacht-Archiv) i w Salzburgu (Carolino Augusteum).

Kolędę Cicha Noc znajdziemy w Śpiewniku Ewangelickim pod numerem 41. Oto jej przekład dokonany dla ewangelików w wojsku polskim z 1928 roku:

1. Cicha noc, święta noc!
Wszystko śpi, Boża moc
strzeże żłóbka, a Maryja wraz
tuli Dziecię niebiańskich kras.
Śpij, dziecino ma, śpij!
Śpij, dziecino ma, śpij!

2. Cicha noc, święta noc!
W Betlejem wstaje wódz.
Anioł wieści pasterzom ten cud:
Radość wielką dziś wszystek ma lud,
Chrystus Zbawca nam dan!
Chrystus Zbawca nam dan!

3. Cicha noc, święta noc!
Boży Syn! Życia moc,
miłość płonie w uśmiechu Twych warg,
koniec naszych już tęsknot i skarg:
Oto Chrystus wśród nas!
Oto Chrystus wśród nas!

Pod numerem 42 można znaleźć przekład kolędy autorstwa Jana Kubisza z 1904 roku.

Historię powstania kolędy Cicha Noc pokazano w filmie Odwieczna pieśń (Das ewige Lied) z 1997 roku w reżyserii Franza Xavera Bognera. W rolę J. Mohra wcielił się Tobias Moretti, a Franza Grubera - Heio von Stetten. Fragment filmu:


Literatura:

1. B. Kranemann, „Stille Nacht“: Die Geschichte hinter dem Weihnachtslied. In: Focus, 23. Dezember 2016.

2. Mythen und Legenden – Wahre und unwahre Geschichten. www. stillenacht.com; abgerufen am 7. Juni 2018.

3. T. Breckwoldt, Stille Nacht. Ein Lied mit Geschichte, 2018, 135.

4. D. A. Jasen, Tin Pan Alley: An Encyclopedia of the Golden Age of American Song, 2003, 94.

czwartek, 20 grudnia 2018

Kolęda i pastorałka

Kolęda "Personent hodie"
Kolędę stanowiła pierwotnie radosna pieśń noworoczna, która współcześnie przyjęła powszechnie formę pieśni bożonarodzeniowej (nawiązującej do świąt Bożego Narodzenia). Utrzymywana najczęściej w konwencji religijnej, początkowo wywodząca się z tradycji ludowej, w późniejszym okresie komponowana jest również przez wielu wybitnych kompozytorów. Odmiana kolędy o wątkach zaczerpniętych z życia codziennego nazywana jest pastorałką, która w odróżnieniu od kolędy we współczesnym, potocznym tego słowa rozumieniu, nie jest wykorzystywana w chrześcijańskich nabożeństwach religijnych ze względu na swój świecki charakter.

W liturgii chrześcijaństwa zachodniego  kolędy wykonuje się od mszy o północy w święta Bożego Narodzenia (noc 24/25 grudnia) do święta Chrztu Pańskiego (niedziela po 6 stycznia). W polskiej tradycji dopuszcza się śpiewanie ich do Święta Ofiarowania Pańskiego (2 lutego). Od współczesnych kolęd (wykorzystywanych w nabożeństwach religijnych) odróżnić należy utwory o tematyce związanej nie z narodzeniem Jezusa, lecz z okresem potocznie związanym ze świętami Bożego Narodzenia, jak np. polską piosenkę Jest taki dzień, niemiecką O Tannenbaum czy angielskie Jingle Bells i White Christmas. Według tradycji chrześcijańskiej autorem pierwszej kolędy był św. Franciszek z Asyżu, którą zaśpiewano przy zorganizowanej przez niego szopce.

Termin kolęda wywodzi się najprawdopodobniej od łacińskiego calendae i oznaczał w dosłownym tłumaczeniu ‘pierwszy dzień miesiąca’. Dawni Słowianie nazywali tak pierwszy dzień roku (pierwotnie utożsamianym z przypadającym na przesilenie zimowe Świętem Godowym, a następnie z dniem Bożego Narodzenia), a także noworoczny upominek. Następnie obyczaj ten przeniesiono wyłącznie na święto Narodzenia Pańskiego, a z czasem kolęda zaczęła oznaczać ‘wizytę księdza w domu’, ‘pieśń bożonarodzeniową’ i ‘obrzęd ludowy związany z chodzeniem po domach’.

We współczesnych językach słowiańskich znaczenie ewoluowało, przechodząc od określenia Bożego Narodzenia do jego świętowania, śpiewania pieśni z nim związanych i wreszcie do określenia samej pieśni. Obrzędy ludowe powiązane z okresem Bożego Narodzenia w języku polskim nazywane są kolędowaniem lub kolędą.

Kolęda swe źródła ma w obchodach rzymskich Kalendae styczniowych (mensis Januarius). Był to szczególny dla Rzymian pierwszy dzień miesiąca, ponieważ 1 stycznia, począwszy od 153 roku przed narodzinami Chrystusa, konsulowie rzymscy obejmowali swój urząd. Z czasem, od 46 roku p.n.e., dekretem Juliusza Cezara 1 stycznia został oficjalnie ogłoszony jako początek roku administracyjnego. Z tej okazji w Rzymie odwiedzano się, składano sobie wzajem podarki, śpiewano pieśni. Zwyczaje te przejęło chrześcijaństwo, łącząc je z okresem Bożego Narodzenia, uważanym za początek rachuby nowego czasu. Jest to jeden z najważniejszych aspektów Bożego Narodzenia.

Kolęda w swym pierwszym znaczeniu była zatem noworoczną pieśnią powitalną i pochwalną na cześć gospodarzy, przekazywała życzenia szczęścia i pomyślności. Kolęda w rozumieniu pieśni religijnej związanej z narodzinami Chrystusa wykształciła się później, wraz z rozwojem i umacnianiem się chrześcijaństwa. Kolędy, początkowo wyłącznie łacińskie, obejmują zróżnicowane rodzaje śpiewów: introit, antyfony, responsoria, tropy, sekwencje, pieśni i hymny. Powszechnie przyjmuje się, że korzenie kolęd tkwią w hymnologii, ale wywodzą się one również z tropów i laud benedyktyńskich.

Początkowo twórcy kolęd czerpali z dwóch Ewangelii: św. Mateusza i św. Łukasza. Pierwszą wzmiankę o śpiewie w dniu narodzin Jezusa pośrednio zawiera właśnie Ewangelia św. Łukasza. Z biegiem czasu pieśń coraz częściej sięgała do źródeł pobożności ludowej. Inspiracją były apokryfy i literatura średniowiecza oraz średniowieczny teatr.

Pastorałka (łac. pastoralis, pasterski) to ludowa pieśń polska o wesołym, lekkim charakterze i tematyce bożonarodzeniowej, rozpowszechniona od XVII wieku. Pastorałkę wykonywano dawniej przez wędrownych muzyków i żaków jako widowisko sceniczne, w którym religijna tematyka została poszerzona o warstwę obyczajową. Pastorałka to także utwór poetycki o tematyce pasterskiej.

Przykłady polskich pastorałek to: Lulajże, Jezuniu, Jezus malusieńki, Oj, maluśki, maluśki.


Literatura:

1. J. Adamowski, O typach i odmianach gatunkowych kolęd polskich (pol.). W: Gadki z Chatki nr 60/61 [on-line]. 2005-12-00.

2. A. Krzemińska: Ukryte pod choinką (pol.). W: Polityka [on-line]. 2009-12-22. [dostęp 2018-08-08].

sobota, 15 grudnia 2018

O wolności w wierze w Evangelisches Stift w Tybindze


Evangelisches Stift w Tybindze zorganizował 12 grudnia spotkanie,którego tematem była wolność chrześcijan (Die Freiheit der Christen). Naszym gościem był prof. dr Volker Leppin, znany historyk Kościoła specjalizujący się w mediewistyce i czasach Reformacji. Expose obejmowało kwestie wolności w wierze ze szczególnym uwzględnieniem jej pojmowania przez Augustyna z Hippony, mistrza Eckharta, Marcina Lutra (m.in. w kontekście tezy 13 dysputy heidelberskiej i korespondencji Reformatora z Erazmem z Rotterdamu) i Dietricha Bonhoeffera.  Moderator spotkania Kamil Basiński dodatkowo podkreślił  znaczenie traktatu Doktora Lutra "O wolności chrześcijańskiej" z 1520 roku na przestrzeni lat. Uczestnicy pogawędki to studenci teologii ewangelickiej mieszkający zarówno w Bengel-Haus, jak i Ev. Stift i na terenie miasta. Ich pytania obejmowały zakres historii, etyki i teologii systematycznej. Wzajemny szacunek dla różnicy poglądów stanowił dobry fundament do wspólnej rozmowy. Gospodarze przygotowali słodki poczęstunek i napoje. Oby więcej takich rozmów!










poniedziałek, 10 grudnia 2018

Coraz mniej?


Odejście z Kościoła tzw. Kirchenaustritt jest badany przez Ewangelicki Kościół w Niemczech (EKD) od 1963 roku. W 1991, a więc po Zjednoczeniu Niemiec, liczył on sobie 29.202.442 członków, a w 2016 - 21.922.187. 8% parafian aktywnie udziela się na rzecz wspólnoty, 2-3% stanowią tzw. niezidentyfikowani członkowie, którzy nie identyfikują się z Kościołem w żadnym wymiarze i rozważają odejście. Co ciekawe, ten trend nie uległ zmianie od 1972 roku.

Literatura:


środa, 5 grudnia 2018

Słynni polscy luteranie – XIX wiek (część I)

Jan Jakub Gay (1801-1849) - polski architekt, reprezentant historyzmu, jako pierwszy w Warszawie architekt stosujący ozdoby architektoniczne z lanego żelaza i blachę cynkowaną do krycia dachów;

Joanna Neybaur (1802-1885) - zajmowała się działalnością dobroczynną, szczególnie opieką nad warszawskimi sierocińcami, była nazywana "matką sierot";

Wincenty Pol
Wincenty Pol (1807-1872) – poeta, geograf, kawaler Orderu Virtuti Militari;

Fryderyk Chopin (1810-1849) – kompozytor i pianista, przynależność religijna nie jest wyjaśniona w żadnej biografii artysty, wiadomo, że uczestniczył w nabożeństwach warszawskiej parafii św. Trójcy, co byłoby nietypowe dla katolika w tamtym czasie;

Konstanty Ordon (1810-1887) - oficer Wojska Polskiego, powstaniec listopadowy, W wierszu Reduta Ordona jego rzekomą śmierć opisał Adam Mickiewicz;

Karol Vetter (1810-1883) – właściciel największego browaru oraz destylarni, pierwszy na Lubelszczyźnie zaczął produkować piwo bawarskie;

Oskar Kolberg (1814-1890) - etnograf, encyklopedysta, folklorysta i kompozytor;

Herman Jung (1818-1890) – piwowar, pierwszy producent ekstraktu słodowego w Polsce;

Ludwik Jenike (1818-1903) -  publicysta, tłumacz, encyklopedysta, współzałożyciel i redaktor Tygodnika Ilustrowanego, tłumacz J. W. von Goethe;

Ludwik Spiess (1820-1896) – farmaceuta, przemysłowiec, prekursor przemysłu farmaceutycznego w Polsce;

Ludwik Adolf Neugebauer (1821-1890) - jeden z twórców polskiej i rosyjskiej ginekologii, wykładowca Szkoły Głównej w Warszawie, profesor Uniwersytetu Warszawskiego, wynalazca nowych metod operacyjnych, opublikował ponad 175 prac z dziedziny ginekologii, pisanych w pierwszych latach po łacinie i po niemiecku, od 1850 także po polsku i pod koniec życia po rosyjsku, opatrzonych własnoręcznymi ilustracjami;

Teodor Hertz (1822-1884) – kompozytor muzyki lekkiej, tłumacz teatralny;


Bogumił Hoff (1829-1894) – krajoznawca, malarz, rysownik, propagator Wisły jako letniska;
 
Stanisław Brun (1830-1912) - warszawski kupiec i działacz społeczny;

Wojciech Gerson (1831-1901) - malarz, pejzażysta, przedstawiciel realizmu, historyk sztuki, tłumacz i pedagog;

Jan Kacper Heurich (1834-1887) – architekt, przedstawiciel eklektyzmu, projektował założenie spółdzielczych wspólnot budowlanych budujących tanie mieszkania robotnicze;

Emil Albert Wedel (1841-1919) – przemysłowiec, założyciela fabryki słodyczy E. Wedel;

Gustaw Arnold Fibiger (1847-1915) - budowniczy fortepianów, przemysłowiec, założyciel Fabryki Fortepianów i Pianin Arnold Fibiger w Kaliszu (1878);

Emil Sokal (1851-1928) – kierownik budowy kanalizacji i wodociągów w Warszawie;

Jan Rosen (1854-1936) – malarz, wśród jego dzieł znajdują się  sceny batalistyczne z czasów napoleońskich i powstania listopadowego oraz obrazy rodzajowe z ulubionym motywem jeźdźców i koni.
 

Literatura:

J. Szturc, Ewangelicy w Polsce. Słownik biograficzny XVI - XX wieku, 1998.

sobota, 1 grudnia 2018

Teza miesiąca - Teza 25


25 - Ta sama moc, jaką w ogólności ma papież nad czyśćcem, przysługuje w szczególności każdemu biskupowi i duchownemu w jego okręgu albo parafii.