Czym jest pietyzm?

Pietyzm jest nurtem religijnym w luteranizmie z XVII i XVIII wieku kładącym nacisk na intensywną modlitwę, studiowanie Biblii, udział w pobożnych zgromadzeniach religijnych (godziny biblijne), surową moralność oraz działalność charytatywną. Szybko rozwinął się w Halle, Wirtembergii (Szwabii) i Prusach w XVII wieku.

Johann Arndt (1555-1621)

Na pietyzm wywarły decydujący wpływ liczne nurty i poglądy teologiczne. Punktem wyjścia dla nich stały się dostrzeżone trudności z konkretyzacją wiary w życiu Kościoła. Były to pytania o kwestię osobistej pobożności, życia chrześcijańskiego i wynikających z niego konsekwencji dla istoty Kościoła, do których poszukiwano odpowiedzi w tych ruchach. W  niemieckojęzycznym obszarze wyłonili się anabaptyści (1525), szwenkfeldyści, Valentin Weigel (1533-88), Jakob Böhme (1575-1624), Christian Hoburg (1607-75) i ich zwolennicy, oraz mistyczno-spirytualistyczni myśliciele, którzy podkreślali ważność kwestii "prawdziwego chrześcijaństwa" i pomnażali grono prawych chrześcijan w zborach.

Johann Arndt przekazał w szczególny sposób w swojej publikacji "Cztery księgi prawdziwego chrześcijaństwa" poglądy Ojców Kościoła, późnośredniowiecznego mistycyzmu, Thomasa von Kempena, Paracelsusa i Valentina Weigla. Dokonał w niej syntezy luteranizmu, mistycyzmu, alchemii i spirytualizmu. Spory na temat jego szeroko rozpowszechnionych książek pokazują, że krytycy byli świadomi nowatorskich myśli Arndta. Istotnym apologetą impulsów pobożnościowych Arndta był Johann Gerhard (1582-1637). Również poeta Angelus Silesius czerpał z ideologii pietystycznej w XVII wieku, a w czasach jej rozkwitu powstał w XVIII wieku "Mesjasz" F.G. Klopstocka. Ruchy teologiczne w kościołach luterańskich utorowały także drogę pietyzmowi. ich wybitnymi przedstawicielami, obok Johanna Gerharda,  są: Andreas Musculus, Stephan Praetorius, Philipp Nicolai, Johann Valentin Andreae oraz Theophil Großgebauer.

Ważnym i nie do przecenienia jest wpływ, jaki angielski purytanizm wywarł na rozpowszechnianie książek i traktatów teologicznych na temat pietyzmu w epoce baroku. Podobne efekt wywarł holenderski "Nadare Reformatie", zwłaszcza w kościele ewangelicko-reformowanym w Rzeszy Niemieckiej dzięki zażyłym relacjom z kościołami o podobnej tradycji w innych krajach.

Pietyści kładli nacisk na rozbudzenie uczuć religijnych poprzez modlitwę, studiowanie Biblii oraz podkreślali konieczność skutkującego widoczną przemianą moralną nawrócenia Ich zadaniem było krzewienie idei pierwotnego Kościoła, religii żywej, pobożności i edukacji warstw najuboższych. Termin "pietysta" użył jako pierwszy lipski profesor poezji Joachim Feller w sierpniu 1689 roku w sonecie napisanym z okazji śmierci studenta teologii Maxa Borna (1666-1689):

Es ist ietzt Stadt-bekannt der Nahm der Pietisten;
Was ist ein Pietist? Der Gottes Wort studirt /
Und nach demselben auch ein heilges Leben führt. […]


18.10.1689 określenie to użył ponownie w sonecie napisanym na cześć zmarłego kupca Joachima Göringa (1625-1689):

Ich habe jüngst gedacht / der hieß'gen Pietisten / […]
Ich selbsten will hiemit gestehen ohne Scheu /
Daß ich ein Pietist ohn Schmeich- und Heucheln sei. […]

Słowo pietyzm oznacza tutaj pogłębioną, bardziej intensywną pobożność.

Philipp Jacob Spener (1635-1705)

Do tych wartości odwołał się Philipp Jacob Spener w swojej pracy Pobożne życzenia (Pia Desideria) wydanej w 1675 roku. Praca ta ma także nierozerwalny związek z nauczaniem Marcina Lutra o powszechnym kapłaństwie wiernych. Spener założył nad Menem szkołę, w której modlitwę i czytanie Biblii odbywano wspólnie. Jego kontynuatorem był August Hermann Francke, który przygotował zespół szkół w Halle. Placówki te łączyły surową dyscyplinę i nowoczesny sposób nauczania. Oprócz nich powstały także bezpłatne szkoły dla ubogiej młodzieży i po raz pierwszy seminaria dla nauczycieli.

Pietyści znaleźli także swoich zwolenników w Szwecji, Danii, Norwegii, Szwajcarii i na obecnym terytorium Polski, a ich poglądy dotarły także za sprawą misjonarzy poza kontynent europejski. Pietyzm przyczynił się do rozkwitu misji protestanckich.

Pietyzm utorował powstanie metodyzmu oraz reaktywację kościoła czeskich braci pod nazwą bracia morawscy lub łac. unitas fratrum. Miał istotny wpływ na powstanie ewangelikalizmu.

Literatura:

1. J. Feller: Sonnet. In: Luctuosa desideria Quibus […] Martinum Bornium prosequebantur Quidam Patroni, Praeceptores atque Amici. Lipsiae [1689], S. [2]–[3]. (Faksimile in: Reinhard Breymayer (Hrsg.): Luctuosa desideria. Tübingen 2008, S. 24 f.) – Vgl. auch Martin Brecht: Geschichte des Pietismus. Bd. 1, S. 4., Joachim Feller: Sonnet. In: Letztes Ehrengedechtnis welches Herrn Joachim Göring […] aufrichten […] etliche vornehme Patroni, Gönner und Freunde in Leipzig [1689]. [Verschollener Erstdruck.] – Wiederabdruck: Sonnet. In: [Adelheid Sibylla Schwartz:] GOttes Ernstliche Offenbahrung/ Wider D. August. Pfeiffern [… 2. Aufl.] [o. O.] 1692, Blatt B 2 b. – Vgl. Hans Leube: Orthodoxie und Pietismus. […] Hrsg. von D[ietrich] Blaufuß. Bielefeld 1975, S. 260; Reinhard Breymayer (Hrsg.): Luctuosa desideria […]. Tübingen 2008, S. 6, und Martin Brecht: Geschichte des Pietismus. Bd. 1, S. 4.)

2. M. Brecht: Das Aufkommen der neuen Frömmigkeitsbewegung in Deutschland. In: Geschichte des Pietismus. Bd. 1, S. 116–188.

3. M. Brecht: Pietismus. In: TRE 26, Berlin/New York 1996, S. 606–608.

4. M. Brecht: Das Aufkommen der neuen Frömmigkeitsbewegung in Deutschland. In: Geschichte des Pietismus. Bd. 1, S. 118–127; und ders.: Die deutschen Spiritualisten des 17. Jahrhunderts. In: Geschichte des Pietismus. Bd. 1, S. 205.

5. M. Brecht: Das Aufkommen der neuen Frömmigkeitsbewegung in Deutschland. In: Geschichte des Pietismus. Bd. 1, S. 130–151.

6. M. Brecht: Das Aufkommen der neuen Frömmigkeitsbewegung in Deutschland. In: Geschichte des Pietismus. Bd. 1, S. 127–130.

Słynni polscy luteranie – XIX wiek (część II)

Waldemar Osterloff (1858-1925) - autor wielu podręczników szkolnych (najpopularniejszy Kurs metodyczny języka niemieckiego miał osiem wydań) i wypisów z literatury oraz monografii popularnonaukowych z dziedziny historii nauczania, należących do klasyki przedmiotu. Współautor czterotomowych Dziejów powszechnych, obejmujących historię Europy od starożytności do czasów współczesnych (1905);

Stefan Szolc-Rogoziński (1861-1896) -  podróżnik, odkrywca i badacz Afryki, szczególnie Kamerunu, członek Królewskiego Towarzystwa Geograficznego; w 1882 roku zorganizował pierwszą polską wyprawę badawczą do Afryki;

Juliusz Bursche (1862-1942) - polski duchowny ewangelicki, doktor teologii, działacz niepodległościowy, męczennik z okresu II wojny światowej, zamordowany przez funkcjonariuszy hitlerowskich Niemiec;

Olga Boznańska (1865-1940) - malarka, portrecistka, przedstawicielka modernizmu;

Felicja Kaszowska (1867-1951) - śpiewaczka operowa. Urodziła się w Warszawie jako córka kantora synagogi, od 16. roku życia uczyła się śpiewu pod kierunkiem Wilhelma Troschela. Studiowała w Warszawie, Wiedniu, Paryżu i Mediolanie. Debiutowała w 1887 roku w Warszawie, występowała na scenach większości europejskich teatrów operowych, a w latach 1891-92 należała do zespołu Metropolitan Opera w Nowym Jorku. Dysponowała głosem o rozległej skali (od sopranu koloraturowego po mezzosopran) i dużym talentem aktorskim, szczególnie ceniona była jako odtwórczyni partii w operach Wagnera i Meyerbeera. Po zakończeniu kariery scenicznej prowadziła w Wiedniu własną szkołę śpiewu - w gronie jej uczniów byli m. in. Jan Kiepura i Wanda Wermińska. Ostatnie lata życia spędziła w Bielsku-Białej i tam też została pochowana na cmentarzu ewangelicko-augsburskim przy ul. Listopadowej;

Józef Piłsudski (1867-1935) - działacz społeczny i niepodległościowy, żołnierz, polityk, mąż stanu, Naczelnik Państwa, pierwszy marszałek Polski, przez 17 lat był luteraninem;

Artur Oppmann (1867-1931) – poeta okresu Młodej Polski, publicysta, pseudonim „Or-Ot”;

Karol Henryk Martens (1868-1948) - przedsiębiorca budowlany, inżynier, filantrop, działacz społeczny, doctor honoris causa Politechniki Warszawskiej;

Józef Buzek (1873-1936) - statystyk, ekonomista, poseł na Sejm Ustawodawczy i senator I kadencji w II RP, współzałożyciel i pierwszy prezes Głównego Urzędu Statystycznego (1918-1929); krewny premiera Jerzego Buzka; 

Henryk Arctowski

Henryk Arctowski (1873-1958) - geograf, geofizyk, geolog, meteorolog, glacjolog i podróżnik, związany z badaniami krajów polarnych; profesora Arctowskiego zostało przez badaczy upamiętnione w wielu nazwach geograficznych (m.in. Góra Arctowskiego w Arktyce, Półwysep Arctowskiego na Antarktydzie);

Ignacy August Boerner (1875-1933) - inżynier mechanik, pułkownik dyplomowany Wojska Polskiego, działacz niepodległościowy, bliski współpracownik J. Piłsudskiego, minister poczt i telegrafów w kilku rządach II RP;

Józef Kiedroń (1879-1932) – inżynier, górnik, polityk, minister przemysłu i handlu w rządzie Wł. Grabskiego;

Edmund Kessler (1880-1930) -  podpułkownik Sztabu Generalnego Armii Imperium Rosyjskiego i generał brygady Wojska Polskiego, wielokrotnie odznaczony przez Polskę, Francję i Estonię;

Gustaw Manitius (1880-1940) - duchowny luterański, organizator polskiego życia ewangelickiego w Wielkopolsce i na Pomorzu, senior diecezji wielkopolskiej, męczennik II wojny światowej;

Wiktor Thommée (1881-1962) – generał brygady Wojska Polskiego, kawaler Orderu Virtuti Militari;

Juliusz Rómmel (1881-1967) - pułkownik artylerii konnej Armii Imperium Rosyjskiego, generał dywizji Wojska Polskiego, wielokrotnie odznaczany przez Polskę, Francję, Rosję i Łotwę;

Edward Strasburger (1882-1923) - ekonomista, profesor Uniwersytetu Warszawskiego, dziadek popularnego aktora Karola Strasburgera;

Bronisław Rydzewski (1884-1945) - geolog, wykładowca, nauczyciel, senator II Rzeczypospolitej III kadencji (1930-1935);

Michał Scipio del Campo (1887-1984) – lotnik, inżynier, metalurg i termodynamik, nestor polskiego lotnictwa: jako pierwszy Polak odbył lot nad Warszawą 13.08.1911;

Franciszek Kleeberg (1888-1941) -  generał brygady Wojska Polskiego, wielokrotnie odznaczony przez Polskę, Prusy, Austro-Węgry, Francję, Łotwę i Jugosławię;

Juliusz Ulrych (1888-1959) -  członek Polskiej Organizacji Wojskowej, pułkownik dyplomowany piechoty Wojska Polskiego, minister komunikacji (1935–1939);

Władysław Roguski (1890-1940) – malarz, grafik, projektant tkanin;

Alfons Pinno (1891-1976) – architekt, działacz społeczny i pedagog;

Władysław Anders (1892-1970) - generał dywizji Polskich Sił Zbrojnych, Naczelny Wódz Polskich Sił Zbrojnych;

Józef Wilhelm Banek (1892-1985) – księgowy, otrzymał tytuł Sprawiedliwego wśród Narodów Świata;

Henryk Messing (1893-1977) - rolnik, działacz społeczny, poseł na Sejm IV kadencji (1935-1938) w II Rzeczypospolitej;

Henryk Liefeldt (1894-1937) - kierowca wyścigowy, inżynier mechanik, konstruktor, pierwszy automobilowy mistrz Polski (1927);

Jan Brzechwa (1898-1966) – właściwie Jan Wiktor Lesman, poeta i adwokat, autor wierszy i bajek dziecięcych (w tym „Kaczka Dziwaczka”, „Tańcowała igła z nitką”, „Pomidor”, „Żuraw i czapla”, „Akademia Pana Kleksa” i „Pan Drops i jego trupa”), tekstόw satyrycznych dla dorosłych, tłumacz literatury rosyjskiej (utwory Majakowskiego, Jesienina i Puszkina). Wspόłpracował m.in. z kabaretami Qui Pro Quo, Morskie Oko i Czarny Kot. Członek rzeczywisty Międzynarodowej Komisji Prawa Autorskiego;

Wiktor Niemczyk (1898-1980) - duchowny luterański, biblista, pierwszy rektor Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie, autor licznych artykułów i rozpraw, tłumacz przekładu Biblii znanego jako Biblia warszawska, odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi.

Literatura:

J. Szturc, Ewangelicy w Polsce. Słownik biograficzny XVI - XX wieku, 1998.