Reformacja – prolegomena

Reformacja to ruch o charakterze religijno -polityczno-społecznym zapoczątkowany przez doktora Marcina Lutra w XVI wieku, mający na celu odnowę chrześijaństwa. Był reakcją na negatywne zjawiska, które miały miejsce w katolickiej hierarchii kościelnej, a także stanowił opozycję do katolickiej doktryny dogmatycznej.

1. Reformacja jako odkrycie Antychrysta

- „Passional Christi und Antichristi” (WA 9,677-715) powstał w 1521 roku w Wittenberdze. W tym czasie rozpoczęła się polemika antypapieska za pomocą grafiki. Papież nie jest przedstawiany jako reprezentant Chrystusa, ale jako jego oponent, jako „antychryst” dotknięty zepsuciem i grzesznością.

- 1617: koncept ujawnienia Antychrysta przez Marcina Lutra w stulecie opublikowania 95 tez

- 1618: wybuch wojny trzydziestoletniej, konfliktu zbrojnego o podłożu konfesyjnym (wyznaniowym)

- 1817:

A) Unia Pruska wspierana przez Fr. Scheiermachera

= wspólne świętowanie Eucharystii Kościołόw Luterańskiego i Reformowanego w Berlinie w przeddzień Święta Reformacji

B) konfesyjne przebudzenie

Claus Harms opublikował 95 własnych tez w 1817 roku wraz z kopią tez Lutra w trzechsetną rocznicę Reformacji. W swoich tezach Harms zaatakował teologiczny racjonalizm jako rozum bożka, który został postawiony na miejscu Boga. Ponadto odrzucił także Związek Pruski między Kościołem Luterańskim a Kościołem Ewangelicko-Reformowanym w celu utworzenia Kościoła Ewangelickiego w Prusach, który był obsługiwany przez króla pruskiego. Jego celne tezy wywołały powstanie licznych pism polemicznych przez racjonalistycznych pastorów Friedricha Marquarda Meyera i Jaspera Boysena, ale także wspierają m.in. B. von Behrendsa i Twestena. Tak zwany spór tez 1817-1819 uczynił z Harmsa założyciela rodzącego się Nowego Luteranizmu.

- 1917: Marcin Luter jako bohater narodowy pocieszający strapionych I wojną światową Niemcόw

A) Karl Holl: Odkrycie Nauki o Usprawiedliwieniu z Wiary to radykalne rozstanie z teologią średniowiecza

B) Uwydatnienie doniosłej roli Marcina Lutra w procesie powstawania czasόw nowożytnych

- 2017: lokowanie produktu?

Luther Mobil

Piwo Luter

Skarpety Luter

D) Nabożeństwa pojednawcze Ewangelickiego Kościoła w Niemczech (EKD) z niemieckim Kościołem Rzymskokatolickim

2. Wyznaniowy wzór interpretacji Reformacji

- Kościόł rzymskokatolicki: Reformacja jako „podział” chrześcijaństwa zachodniego

- Kościoły ewangelickie: Reformacja jako przyczynek do powstania własnej pobożności

3. Przymiotnik „reformatorski”:

- silnie nawiązuje do działalności Marcina Lutra jako pioniera Reformacji XVI wieku;

- ma charakter jakościowy i normatywny;

- zakłada jedność ruchu reformacyjnego, co jak wiemy jest jedynie w niektórych aspektach prawdziwe (np. zasady sola, powszechne kapłaństwo wiernych) – mamy bowiem do czynienia z reformacją wittenberską i szwajcarską (H. Zwingli w Zurychu i J. Kalwin w Genewie), z ruchami wolnokościelnymi (anabaptyzm) itd.

4. Reformacja opisowo-analitycznie

Proces obejmujący wszystkie obszary życia społecznego w XVI wieku, ktόry prowadził do powstania Kościołόw ewangelickich, a tym samym do końca chrześcijaństwa łacińskiego.

5. Reformacja jako epoka?

A) Programowy podział na ewangelicyzm tradycji augsburskiej (luteranizm) i ewangelicyzm reformowany (kalwinizm, zwinglianizm)

B) Kroki o charakterze: prawnym (zmiany w rolnictwie, rewolucja medialna – druk książek: jedna trzecia rynku drukarskiego w XVI wieku to dzieła Marcina Lutra)

Prόba traktowania Reformacji w kategoriach epoki jest sensowna, ale programowy podział należy badać, uwzględniając lokalną specyfikę.

6. Reformacja w świadomości niemieckiej:

Leopold von Ranke (1795-1886) - wprowadził do historiografii metody badawcze polegające na krytycznej analizie źródeł i ich obiektywnym badaniu

Heinrich Gotthardt von Treitschke (1834-1896) - historyk, publicysta polityczny i apologeta Prus, Bismarcka i dynastii Hohenzollernόw, wielokrotnie podkreślał heroizm Lutra.


7. Reformacja jako etap przedmodernistyczny, przyczułek nowoczesności

8. Reformacja jako początek nowożytności

A) Karl Holl i „renesans Lutra”

- Protestantyzm jako „wyznanie sumienia“

- Luter jako prowodyr indywidualnej relacji z Bogiem

9. Reformacja w kontekście socjalno-historycznym w Zachodnich i Wschodnich Niemczech

- Reformacja jako „fenomen miejski” („urban event”): Dickens, Moeller

- „Wczesna rewolucja burżuazyjna” (Frühbürgerliche Revolution) w Niemieckiej Republice Demokratycznej, szczegόlnie działalność Tomasza Müntzera

10. Reformacja jako czas pomiędzy średniowieczem, a ortodoksją protestancką

A) Thomas Kaufmann (1962) – historyk Kościoła z Uniwersytetu w Getyndze:

- Reformacja jako przewrót: początek nowożytności jako epoka pluralizmu

- Średniowiecze jako punkt wyjścia dla Reformacji

- Religia jako tylko jeden z czynnikόw umożliwiający wprowadzenie idei reformacyjnych (kontekstualizacja Reformacji)


B) Volker Leppin (1966) - historyk Kościoła z Uniwersytetu Yale, wcześniej dziekan Wydziału Teologii Ewangelickiej w Tybindze

- Reformacja wynik transformacji dokonujących się w średniowiecznych społeczeństwach

W Reformacji zmiana konfiguracji stanowisk i pozycji następuje poprzez atrybucję. Spośród wielu różnych czynników religia ma kluczowe znaczenie dla zrozumienia tego, co się dzieje.

11. Biegunowości w Kościele Zachodnim w późnym średniowieczu (celem zrozumienia tego czasu z perspektywy reformatorskiej)

A) Model różnicowy (Differenzmodell):

H. S. Denifle (strona katolicka): Luter poniósł porażkę w monastycznej pobożności, ktόrej nie rozumiał

K. Holl: Luter ugruntował nowożytność

B) Model dekadencyjny (Dekadenzmodell):

J. Lortz, E. Iserloh (strona katolicka): Luter pokonał katolicyzm, ktόry nie był katolicyzmem (Kościόł tradycji rzymskiej definiuje się jako rzymskokatolicki od 1546 roku, soboru w Trydencie); Luter pozostaje usprawiedliwiony, ale nie luteranizm

C) Model kulminacyjny (Kulminationsmodell):

B. Moeller (strona ewangelicka): pόźne średniowiecze był jednym z najbardziej pobożnych czasόw chrześcijaństwa; Reformacja to zmiana ilośiych zmian w jakościowe

D) Model przełomu (Bruchmodell):

Th. Kaufmann: Luter jako czołowa postać ruchu reformacyjnego, bez ktόrej nie miałby szans powodzenia

E) Model polaryzacyjny (Polaritätenmodell)

V. Leppin: pόźne średniowiecze cechują liczne napięcia na płaszczyznach:

- centralizacja kontra decentralizacja

Papież jako następca świętego Piotra kontra sobory powszechne

- klerykalizm kontra zaangażowanie osόb świeckich

Duchowieństwo skupia się na Eucharystii w świetle nauki o konkomitancji, a osoby świeckie domagają się częstszego głoszenia kazań


- zewnętrzność kontra wewnętrzność

Handel odpustami, pielgrzymki i inne formy pobożności kontra indywidualna relacja z Bogiem


Literatura:

1. I. Scheitler, Lutherus redivivus. Das Reformationsjubiläum 1617: Mit einem Ausblick auf das Jubiläum 1717, Jahrbuch für Liturgik und Hymnologie, 2016 (55), 174-215.

2. L. Hein, Claus Harms. In: TRE, Bd.14, 1985, 447–449.

3. V. Leppin, Die Reformation, 2017, 13-15.

4. V. Leppin, Martin Luther, 2017, 66-72, 84f.

5. Ch. Galle, Die Reformation als Sprachereignis. Martin Luther, die Reformation und die Entwicklung einer deutschen Volkssprache. NR. 11, November 2016.

6. A. Pettegree, M. Hall, The reformation and the book. A reconsideration. In: The Historical Journal, 2004 (47), 785–808.

Jan (Johannes) Bugenhagen - pierwszy ewangelicki pastor Wittenbergi

Łukasz Cranach Starszy, portret Jana Bugenhagena z 1537 roku

Jan Bugenhagen urodził się w Wolinie 24 czerwca 1485 roku. Prawie nic nie wiadomo o jego młodości. Ojciec Jana, Gerhard Bugenhagen, był radnym, prawdopodobnie także burmistrzem Wolina. Rodzina otrzymała wsparcie od opatki klasztoru cystersów w Wolinie Marii, siostry księcia pomorskiego Bogusława X. Jan Bugenhagen uczęszczał do szkoły w Wolinie prawdopodobnie do 16. roku życia, bo nic nie wskazywało na chodzenie do szkoły w Szczecinie. Następnie zapisał się 24 stycznia 1502 roku na Uniwersytet w Greifswaldzie, gdzie studiował sztuki wyzwolone. W tym czasie wstąpił do zakonu norbertanów. Latem 1504 roku opuścił uniwersytet bez uzyskania stopnia naukowego. Pod koniec roku rozpoczął pracę jako nauczyciel w szkole miejskiej w Trzebiatowie i został mianowany jej rektorem. Tutaj uczył łaciny i z własnej inicjatywy interpretował Biblię. Zainteresowanych słuchaczy znalazł wśród mieszkańców miasta, a także mnichów z pobliskiego klasztoru. Renoma szkoły sięgała aż do Liwonii (Inflanty) i Westfalii, skąd przyjeżdżali nowi uczniowie. Mimo, że Bugenhagen nie studiował teologii, przyjął święcenia kapłańskie w 1509 roku. Jan utrzymywał  kontakt listowny z humanistą Janem Murmelliusem, który zwrócił jego uwagę na pisma Erazma z Rotterdamu.

W 1517 roku Bugenhagen rozpoczął pracę nad kroniką Pomorza na zlecenie swojego władcy, księcia Bogusława X. W tym celu udał się w długą podróż po Pomorzu, aby zebrać materiały historyczne. 27 maja 1518 przekazał księciu kompletną kronikę z listem dedykacyjnym. Ta kronika o lekko humanistycznych rysach jest pierwszym spójnym zapisem historii Pomorza napisanym po łacinie i wzorem dla późniejszych wysoko- i dolnoniemieckich kronik tego regionu autorstwa Thomasa Kantzowa. Na prośbę elektora Fryderyka III Mądrego Bogusław X zlecił Bugenhagenowi spisanie historii Saksonii.

Jan dotarł szybko do pism Marcina Lutra. Zgodnie z tradycją, na kolacji z duchowieństwem w domu proboszcza w Trzebiatowie, Otto Slutow (Schlutow) wręczył mu traktat „De captivitate Babylonica ecclesiae, praeludium” (O niewoli babilońskiej Kościoła, wstęp), jedno z pism programowych doktora Lutra. Początkowo Jan odrzucił to pismo jako herezję, ale kiedy przeczytał je uważniej, zgodził się z jego treścią. Z tego powodu napisał do Marcina Lutra, by dowiedzieć się o nim więcej. Wittenberski Reformator wysłał mu w odpowiedzi traktat „O wolności chrześcijanina” (WA 7, 20-38).

Poruszony wewnętrznie ideami reformacyjnymi Bugenhagen udał się w marcu 1521 roku do Wittenbergi, gdzie nawiązał bliski kontakt z Marcinem Lutrem i Filipem Melanchtonem. Reformator nazywał go Doktorem Pomeranusem, jako że pochodził z Pomorza. Jako mnich nadal miał podejście scholastyczne do teologii, chociaż starał się uzyskać nieskrywany dostęp do biblijnego myślenia, zwracając się w szczególności do biblijnej hermeneutyki.

Rozumienie Biblii jest całkowicie zdeterminowane przez Usprawiedliwienie (iustificatio impii), w którym Pismo Święte i usprawiedliwiająca wiara w Chrystusa są z sobą powiązane. Bugenhagen rozwija temat usprawiedliwienia grzesznika w ramach teologii pokusy. W Wittenberdze chciał dalej rozwijać to podejście i dlatego 29 kwietnia 1521 zapisał się na uniwersytet, aby wysłuchać wykładów teologicznych. Niebawem został przyjęty przez Filipa Melanchtona, który powitał go w swoim domu i przy stole. Od 3 listopada 1521 roku Melanchton prowadził wykłady na temat Psalmów opublikowanych w 1524 Bugenhagen był naocznym świadkiem zamieszek w Wittenberdze pod nieobecność Marcina Lutra, gdy ten przebywał na zamku Wartburg jako junker (rycerz) Jörg, ale był zauważalnie powściągliwy. Tym niemniej, poślubiając Walpurgę 13 października 1522, zajął jasne stanowisko w kwestii celibatu.

Kościół Miejski (Stadkirche St. Mariens) w Wittenberdze

Po śmierci proboszcza Simona Heinsa na początku września 1523 roku, z polecenia Lutra, Bugenhagen został wybrany przez radę miejską na proboszcza w Kościele Miejskim 25 października 1523 roku. Na tym stanowisku okazał się lojalnym naśladowcą nauk Reformatora i stał się jego spowiednikiem i przyjacielem. Kazania, które Bugenhagen najwyraźniej lubił wygłaszać, były często bardzo długie, co również wywoływało humorystyczną krytykę Lutra i jego przyjaciół. Niemniej jednak w prosty, ale imponujący sposób odkrył bogactwo słowa. W swoich kazaniach nie omieszkał odnieść się do bieżących problemów, aby dać swoim parafianom niezbędne wskazówki dotyczące chrześcijańskiego stylu życia.

Popiersie Jana Bugenhagena obok Kościoła Miejskiego w Wittenberdze

Oprócz zróżnicowanej posługi duszpasterskiej Bugenhagen kontynuował wykłady egzegetyczne na uniwersytecie, redagował manuskrypty wykładów do druku i autoryzowane transkrypcje do publikacji. Po pojawieniu się wielu komentarzy do publikacji Starego i Nowego Testamentu, jego reputacja jako tłumacza Reformacji została ugruntowana i dała mu sławę teologa poza granicami elektoratu. We wrześniu 1524 roku miasto Hamburg próbowało go zaprosić, ale nie udało się to z powodu sprzeciwu rady, która była związana edyktem wormackim i uznała jego małżeństwo za kontrowersję. Powołanie na proboszcza do Gdańska również nie powiodło się uwagi na sprzeciw parafii w Wittenberdze.

Duszpasterskie problemy teologiczne zaczęły w coraz większym stopniu determinować myślenie i działanie Bugenhagena. W krótkich pismach zajmował się organizacją i prawidłowym rozumieniem Wieczerzy Pańskiej i spowiedzi. W 1525 roku napisał tekst gratulacyjny „De conugio episcoporum et diaconorum” o małżeństwie augustianina Wolfganga Reissbuscha z Lichtenburga . W nim z zadowoleniem przyjmuje małżeństwo duchownego jako boski Zakon i próbuje to uzasadnić teologicznie. Odzwierciedla to zauważalne przejście od ruchu reformacyjnego do powstania protestanckiego systemu kościelnego. W tym kontekście nie można nie wspomnieć, że to Jan Bugenhagen brał udział w zawarciu małżeństwa przez Marcina Lutra i Katarzynę von Bora 13 czerwca 1525.

Jan Bugenhagen pisał więc do Johanna Hessa z Wrocławia i polemizował z Andreasem Bodensteinem (Karlstadtem) i Huldrychem Zwinglim z ich interpretacją Słów Ustanowienia i wynikającej z niej rozumienia Wieczerzy Pańskiej. Kiedy Zwingli odpowiada bezpośrednio, Bugenhagen ustępuje. Niemniej jednak wkracza on w nowy etap sporu o Wieczerzę Pańską, w którym Luter i Zwingli stanęli bezpośrednio przeciwko sobie. Nie okazał tutaj powściągliwości. Przede wszystkim miał do czynienia z Martinem Bucerem i Johannesem Brenzem.

Jego praca „O chrześcijańskiej wierze i dobrych uczynkach” oraz „List do mieszkańców Hamburga”, napisane w 1525 i wydrukowana w 1526 opisują podstawy jego teologii i interpretacji reformy Kościoła. Dzięki doświadczeniu, które zdobył podczas organizacji swojej parafii w Wittenberdze i jako autor pism, Bugenhagen zyskał renomę również poza Wittenbergą. Jako pierwszy doświadczył mrocznego okresu epidemii dżumy, która szalała w Wittenberdze w latach 1527/28, kiedy on i Luter zostali na miejscu, aby wspierać swoją społeczność i wygłaszać wykłady dla pozostałych studentów na temat pierwszych czterech rozdziałów 1. Listu do Koryntian.

Filip Melanchton i Justus Jonas Starszy opuścili jednak miasto wraz z rodzinami, a uniwersytet został przeniesiony do Jeny. Po śmierci siostry Bugenhagena Hanny Rörer w 1527 roku (zmarła na dżumę), Luter poprosił go, aby zamieszkał w jego domu. 26 kwietnia 1528 roku zmarł jego dwuletni syn Michał. W międzyczasie od marca 1528 trwały negocjacje między miastem Brunszwik a uniwersytetem w Wittenberdze, które zakończyły się sukcesem pod koniec kwietnia. Rezultatem było wysłanie Bugenhagen do Brunszwiku, dokąd on i jego rodzina wyjechali 16 maja.


Literatura:

1. H.-G. Leder, „Sacerdos Christi, ludimagister Treptovii“. Johannes Bugenhagen in Treptow bis zu seinem Anschluß an den Schul- und Bibelhumanismus (1504–ca. 1515). In Werner Buchholz: Land am Meer. Pommern im Spiegel seiner Geschichte. 1995, 375–404.

2. R. Kötter, Johannes Bugenhagens Rechtfertigungslehre und der römische Katholizismus. Studien zum Sendbrief an die Hamburger (1525), Forschungen zur Kirchen- und Dogmengeschichte 59, 1994.

3. T. Lorenzen, Johannes Bugenhagen als Reformator der öffentlichen Fürsorge. Studies in the Late Middle Ages, 2008, 39.

4. Th. Kaufmann, Reformatoren, 1998, 58.

5. H.-G. Leder, Johannes Bugenhagen Pomeranus- Vom Reformer zum Reformator, Studien zur Biographie (= Greifswalder theologische Forschungen, Francfort-sur-le-Main), 2002, 44.

Eucharystia jako sakramentalny posiłek

1. Jedzenie jako sakramentalny posiłek

Jedzenie jest jedną z podstawowych czynności człowieka. Dzięki niemu nasz organizm utrzymuje się przy życiu, pozyskuje energię, zdrowie i radość. Większość kultur rozumie jedzenie nie tylko przez pryzmat spożywania posiłku, lecz również czynności, dzięki ktόrej buduje się wspόlnota między biesiadnikami. Jedzenie razem wzmacnia relacje międzyludzkie, co pokazuje historia Childeberta i Guntrama z 577 roku. W kulturze germańskiej spożywano posiłki przy grobach zmarłych i w ten sposób odtwarzano zburzoną przez śmierć kulturę jedzenia. Od połowy IX wieku uroczystości ślubne rozumiano jako czynność per cibum et potum dzięki jedzeniu i napojom. Te rytuały miały prawie sakralny charakter i nie ma w tym nic dziwnego, że religie używały posiłku jako formy wyrażenia wspólnoty między bόstwem, a wiernymi.

Sakralne posiłki występują we wszystkich religiach i kulturach. Obok ofiar z posiłkόw dla bόstw współistnieją ofiary konkretnych napojόw. Miόd uważano za święty napόj i oddawano go w ofierze – w Indiach jako soma, w Iranie jako haoma, a w Pόłnocnej Grecji jako met. Z czasem sakralne posiłki straciły na znaczeniu w religiach niechrześcijańskich. Islam rozumie pielgrzymkę do Mekki jako ofiarowanie samego siebie. Tylko nieliczne odłamy buddyjskie i hinduskie zachowały tę tradycję.

2. Rodzaje sakramentalnego posiłku

Wyrόżnia się dwa typy sakramentalnego posiłku:

- o charakterze mistycznym, gdzie wierny spożywa pokarm od bόstwa (tzw. convivium)

- o charakterze niemistycznym, gdzie wierny je razem z bóstwem (komunia)

Oba zachowały charakter wspόlnotowy. W conviviach jest ona utrzymana między wiernym, a bogiem poprzez złożenie ofiary z jedzenia/napoju.

3. Posiłki w świecie biblijnym

Convivia są opisane w historii Izraela od jej zarania. Jednym z przykładόw, ktόry buduje wspólnotę pomiędzy biesiadnikami, jest posiłek Melchizedeka z Abrahamem, gdy ten przyniόsł mu chleb i wino (Gen 14,18-20). Mieszkańcy Gibeonu ofiarowali Jozuemu podobne dary i zostali przyjęci przez niego (Joz 9,3-15). Convivium był szczegόnie rozpowszechniony w kulturze greckiej i helleńskiej (np. kult Mitras), gdzie przy grze bębnόw ofiarowano bóstwu chleb, wodę, miόd itd.

Rόwnież komunie są opisane w świecie biblijnym. W starożytnej Babilonii składano ciasto kamanu bogini Isztar, ktόre prorok Jeremiasz nazywał także kawwanu (por. Jer 7,18; 44,19). W kulturze helleńskiej były one związane z kultem Dionizosa. Podczas tych misteriόw składano kozła przy liturgicznych śpiewach. Podobne rytuały zauważa się w kulcie Agartasis, gdzie zwierzęciem ofiarnym była ryba.

Mimo, że Żydzi znali jedynie convivia, nowotestamentowa Ostatnia Wieczerza miała charakter komunii i była w ten sposób rozumiana w historii Kościoła. Po Słowach Ustanowienia chleb i wino są ciałem i krwią Chrystusa, ktόre spożywa się. Jedynie reformowane parafie zwingliańskie zachowały conviviański charakter Sakramentu Ołtarza.

4. Eucharystia w Kościele antycznym

Sakrament Ołtarza (niem. Abendmahl) jest określeniem na Ostatnią Wieczerzę Jezusa Chrystusa z Jego Uczniami „tej nocy, ktόrej był wydany” (łac. coena domini) w niemieckim tłumaczeniu Biblii dokonanego przez Marcina Lutra w 1522 roku. Ten posiłek wspominał już Paweł z Tarsu (1 Kor 11,23-26) i był rozumiany jako początek Wieczerzy Pańskiej (sacramentum eucharistiae, Corporis Christi, Herrenmahl, Sakrament des Altars). Wspominał o nim Justyn pod koniec II wieku naszej ery, że w greckich i łacińskich liturgiach miał on miejsce podczas eucharystycznych modlitw. Kościόł antyczny nauczał o Ostatniej Wieczerzy w kontekście nauk neokatechumenalnych przed chrztem dorosłych. Teologia i pobożność pierwszych wiekόw koncentrowała się na chrzcie, ktόrego integralną częścią była Eucharystia. Dowody na to znajdziemy w homiliach pasyjnych i wielkanocnych Tomasza i Piotra oraz w gnostyckiej Ewangelii Filipa. Modlitwy eucharystyczne w Didache wyrażają podziękowanie Bogu Ojcu, że podarował nam swojego Syna, dzięki ktόremu zyskaliśmy nieśmiertelność w wierze. Modlitwa Hipolita Rzymskiego komentuje całą drogę Chrystusa od inkarnacji na krzyżu, zwycięstwie śmierci jako descensus ad infernos aż po zmartwychwstanie. W Ewangelii Filipa jest napisane: „Eucharystia to Jezus”, co przez dwuznaczność słόw w języku syryjskim między „łamaniem chleba”, a „upowszechnianiem”, można ją odnieść niesłusznie do krzyża: Chrystus przyszedł, by ukrzyżować świat. We wszystkich znanych modlitwach eucharystycznych pojawia się chleb i wino. Niezwykle istotne są fragmenty mόwiące o zbawczym dziele w Kościele dzięki jej spożywaniu.

Kościόł antyczny szukał za pomocą zrozumianych wόwczas środkόw stylistycznych nowej formy zbawienia w Chrystusie tak, by zrozumieć starotestamentowe pisma i odróżnić od Żydόw i pogan. Posłużyła mu w tym celu typologia manny jako wspόlnotowego posiłku Izraela. Hipolit Rzymski widział w Chrystusie ofiarny chleb niebieski (por. J 6). Typologia Melchizedeka pojawia się po raz pierwszy w traktatach Klemensa z Aleksandrii, jednak trudno ją bezpośrednio odnieść do Eucharystii, ponieważ ofiara jako taka stoi w centrum opisu (por. Gen 14,18).

Ugrupowanie gnostyckie walentynianie postrzegali „radykalny system” Ewangelii Filipa w ten sposób, że Eucharystia stoi między chrztem, a namaszczeniem na Oblubienicę, mistycznym rytuale o charakterze eschatologicznego ślubu.

Te typologiczne i alegoryczne wyobrażenia Eucharystii w połączeniu ze starotestamentowymi świadectwami pokazują, iż chleb i wino po słowach Chrystusa są nie tylko tym. Do wczesnochrześcijańskiej teologii eucharystycznej należy egzegeza Starego Testamentu potwierdzona autorytetem Pisma oraz dzieła ojcόw Kościoła. Analogię chrześcijańskiej eucharystii do pogańskich posiłkόw o charakterze sakralnym opisali Paweł z Tarsu (por. 1 Kor 10,20f) oraz apologeci, w tym Justyn. Ireneusz z Lyonu zajmował się kwestią inkarnacji Boskiego Logos pod postacią chleba i wina. W swych pismach postuluje on działanie Ducha Bożego podczas eucharystii, opierając się na Ewangelii Jana J 6,53. Zstępuje On na komunikanty w trakcie wypowiadania słόw Chrystusa („Bierzcie i jedzcie/pijcie…”).

W tradycji żydowskiej wychwala się Jahwe jako Stworzyciela podczas spożywania posiłkόw. Tradycja chrześcijańska rozumiała słowa Jezusa dość wcześnie jako błogosławieństwo, co stanowiło akcentowanie Jego obecności w komunikantach. Nie czerpie z teologii stworzenia, dlatego o obecność Chrystusa w eucharystii należy pomodlić się. Modlitwa eucharystyczna przyjęła zatem charakter dziękczynno-błagalny.

Charakter ofiary podkreśla po raz pierwszy traktat Didache (Didache 14), ktόry opisali potem Justyn i Klemens z Aleksandrii. Cyprian z Kartaginy stawia oblatio (dary) i sacrificium (ofiarę) z sobą. Według niego List do Hebrajczykόw ugruntował koniec kultu ofiary, bowiem chodzi w niej o samoofiarę Chrystusa na krzyżu, prawdziwego arcykapłana, dzięki ktόrej nastąpiło odpuszczenie grzechόw. Była to ofiara całkowita, nie do powtόrzenia przez ziemskiego kapłana.

Wszystkie aspekty eucharystii, obecności Chrystusa, błogosławieństwa i ofiary koncentrują się na dziękczynnym i modlitewnym charakterze tego sakralnego posiłku. Soteriologiczna perspektywa uobecnia się poprzez jej przyjęcie w kontekście odpuszczenia grzechόw, daru życia wiecznego i komunii (wspólnoty) z Bogiem i innymi wierzącymi.

Od czasόw cesarza Konstantyna Wielkiego zmienił się stosunek Kościoła do Imperium Romanum. Chrześcijanie przestali być prześladowaną mniejszością wyznaniową. Szybki wzrost członkόw poszczególnych gmin wymusił rozwόj katechumenatu i zajęć przygotowawczych do chrztu. Zwłaszcza w Syrii podkreślano na nich istotę godnego przyjęcia komunii podczas ceremonii chrzcielnej, jako że powinno się przyjmować „realnego Chrystusa” z należną bojaźnią. W tekstach katechetycznych opisuje się eucharystię jako tajemnicę wiary. W Aleksandrii koncentrowano się na realnej obecności Jezusa w komunikantach, a teologia Wschodu próbowała połączyć ten koncept z odpowiedzią na pytanie o znaczenie Jezusa w społeczeństwie. Zachodnie chrześcijaństwo nie podejmowało tego zagadnienia, co z biegiem lat powodowało coraz większe rόżnice teologiczne w tym względzie.

Od IV wieku kładziono nacisk na aspekt ofiary Chrystusa podczas eucharystii – jak Jego samoofiarowanie się może być postrzegane w kontekście rozwoju Kościoła. Komunikanty postrzegano w perspektywie udziału Chrystusa w tym sakramentalnym posiłku – czy jest w nim obecny w obu swych naturach (boskiej i ludzkiej) itd. Realną obecność Jezusa da się znaleźć w pismach Cyryla z Aleksandrii. Na Wschodzie rozpowszechniła się na długo teza o duchowej obecności Ukrzyżowanego, podczas gdy chleb i wino ulegają przeistoczeniu ku zbawieniu spożywających. Jan Chryzostom podkreślał znaczenie Słόw Ustanowienia w tym procesie. Eklezjologiczny aspekt był zawsze brany pod uwagę. W czasach sporu o Trόjcę Świętą, Bazyli próbował artykułować wspólnotowy charakter eucharystii poprzez chrzest. Ten pogląd nie spotkał się z dużym zainteresowaniem w Kościele wschodnim.

Kontrowersje Kościoła antycznego odnośnie rozmaitych aspektόw eucharystii przywołali ponownie reformatorzy w XVI i XVII wieku. Bez wątpienia ma ona charakter dziękczynny i wspόlnotowy we wszystkich Kościołach ewangelickich. Obecność Chrystusa w sakramencie pozostaje rozumiana w zgodnie z indywidualną teologią, jednak Konkordia Leuenberska umożliwiła opracowanie kompromisu także w tym względzie.


Literatura:

1. A. V. Ström, Abendmahl I. In: TRE, Bd. 1, 1977, 43-47.

2. G. Kretschmar, Abendmahl III/2. In: TRE, Bd. 1, 1977, 59-89.

3. P. Bukovec, Die frühchristliche Eucharistie, 2023, 40-71.

4. R. Leonhardt, Grundinformation Dogmatik: Ein Lehr- und Arbeitsbuch für das Studium der Theologie, 2023, 349-354.

5. E. Klose, Die Abendmahlsfeier, ein Erbauungsbuch für gebildete Christen, 2022, 7-12.

6. Th. Söding, Das Mahl des Herrn. Zur Gestalt und Theologie der ältesten nachösterlichen Traditionen. In: B. J. Hilberath, D. Sattler (Hrsg.): Vorgeschmack. Ökumenische Bemühungen um die Eucharistie, 1995, 134–163.

Język grecki

1. Etymologia

Określenia „język grecki”, „greka” pochodzą od Starożytnych Rzymian, którzy nazywali ten język po łacinie lingua Graeca. Nazwa stosowana przez samych Greków w grece klasycznej brzmiała ἡ Ἑλληνικὴ γλῶττα, co można by przetłumaczyć jako „język helleński”.

2. Opis rozwoju

Termin „język grecki” jest z formalnego punktu widzenia mało precyzyjny, ponieważ może się odnosić do kilku faz rozwojowych języka, z których każda posiada własną nazwę:

- język mykeński – najwcześniejsza potwierdzona faza rozwojowa języka greckiego, używana w okresie ok. 1600 r. p.n.e. do ok. 1200 r. p.n.e., najprawdopodobniej głównie na terenach Krety, wysp Morza Egejskiego i Peloponezu przed inwazją Dorόw. Zachowały się inskrypcje na glinianych tabliczkach w piśmie linearnym B. Odczytane przez Michaela Ventrisa i Johna Chadwicka w 1952 roku, których badania udowodniły powiązania języka mykeńskiego ze współczesną greką.

- język grecki archaiczny – znany przede wszystkim w swoim późnym stadium z dzieł Homera, używany po upadku cywilizacji mykeńskiej w „okresie ciemnym” i okresie archaicznym starożytnej Grecji; w okresie greki archaicznej ukształtowały się liczne dialekty, znane z późniejszych tekstów klasycznych. Uważa się, że Iliada i Odyseja są pisane językiem będącym zlepkiem różnych dialektów epoki, które w kolejnych wiekach dały początek poszczególnym zaświadczonym w piśmiennictwie dialektom greki klasycznej. W zakresie fonetyki greka epoki archaicznej różniła się od greki klasycznej m.in. wymową dyftongów (zapisywane np. ᾱι, ᾳ), oraz istnieniem kilku innych głosek, zapisywanych archaicznymi znakami alfabetu greckiego, m.in. zapisywanej digammą (Ϝ) głoski [w] i zapisywanej koppą (Ϟ) głoski [q].

- język grecki klasyczny - silnie zróżnicowany dialektalnie, używany w okresie klasycznym (500 r. p.n.e. – 350 r. p.n.e.) w starożytnej Grecji; w węższym znaczeniu termin ten odnosi się tylko do dialektu attyckiego; język bogatej literatury, zaświadczony zwłaszcza w dialekcie attyckim. Klasyczny język grecki charakteryzował się dużym zróżnicowaniem – występowały liczne dialekty, ukształtowane już w okresie archaicznym. Wyróżnia się cztery główne zespoły dialektów:

- Zespół jońsko-attycki:

a) dialekt attycki z Attyki i północnych wybrzeży Morza Egejskiego;

b) dialekt joński z południowo-zachodnich wybrzeży Azji Mniejszej oraz Cyklad i Sporadόw Pόłnocnych;

c) dialekt eolski - właściwie grupa dialektów z Beocji, Tesalii i północno-zachodnich wybrzeży Azji Mniejszej oraz niektórych wysp północnej części Morza Egejskiego, m.in. wyspy Lesbos;

d) dialekty arkadyjsko-cypryjskie (achajskie) – zespół obejmujący starożytne dialekty Pamfilii, Arkadii i Cypru;

- Zespół zachodni:

a) dialekt dorycki – właściwie grupa dialektów używanych na terenach Lakonii, Mesenii, Koryntu i Argolidy, a także Krety i wysp Dodekanezu oraz części Epiru i północnych Wysp Jońskich (m.in. na Kerkyrze).

b) dialekty północno-zachodnie (włączane często do zespołu doryckiego), rozpowszechnione w północno-zachodniej części Peloponezu, oraz w Fokidzie, Etolii i Akarmani, częściowo też w Epirze i na Wyspach Jońskich.


Wśród językoznawców nie ma zgody, czy słabo zaświadczony starożytny język macedoński z obszarów Macedonii Greckiej należy uznać za osobny język helleński, czy też włączyć go do dialektów greki klasycznej. Dialekty attycki, joński, dorycki i eolski – z racji dużego stopnia poświadczenia w tekstach literackich – nazywane są głównymi dialektami greki klasycznej. Wszystkie dialekty języka greckiego były wzajemnie zrozumiałe i mieszkańcy różnych rejonów Hellady nie mieli problemów z porozumiewaniem się.


Starożytni autorzy stosowali często określony dialekt jako wyróżnik formalny gatunku literackiego, np. epika i wczesna historiografia nawiązywały do języka Homera (opartego przede wszystkim na dialektach jońskim i eolskim), liryka subiektywna Safony i Alkajosa powstała w dialekcie eolskim, a liryka chóralna (Pindar) i bukolika (Teokryt) w dialekcie doryckim. W dialekcie attyckim wypowiadała się znaczna większość pisarzy okresu klasycznego. Z drugiej strony u wielu autorów tej epoki pojawiają się też ślady innych dialektów (np. Ajschylos i Sofokles obok dialektu attyckiego stosowali też joński i dorycki). Stosunkowo najmniej wpływów z innych dialektów ma proza attycka (Tukidydes, Platon, Ksenofont) oraz u mówców ateńskich (Izokrates, Demostenes, Lizjasz).


W okresie hellenistycznym liczne odmiany języka zlały się w jeden wspólny, dając początek grece koine (opartej jednak w znacznej mierze na dialekcie attyckim).

- greka koine - określenie powszechnej formy języka greckiego, która zastąpiła klasyczny język starogrecki i pozostawała w użyciu od początków epoki hellenistycznej do czasów późnoantycznych (ok. 300 p.n.e. – 300 n.e.). Greka koine stała się lingua franca wschodniej części basenu Morza Śródziemnego i nieoficjalnie drugim po łacinie językiem cesarstwa rzymskiego. W koine powstało wiele znanych ksiąg, m.in. Septuaginta i Nowy Testament.

Koine stanowiła wytwór epoki hellenistycznej zapoczątkowanej podbojami Aleksandra Macedońskiego. Od III/II wieku p.n.e. była potocznym językiem Greków zamieszkałych w basenie Morza Śródziemnego oraz językiem międzynarodowym w większej części cesarstwa rzymskiego. Była używana szeroko w Egipcie, Azji Mniejszej i na Bliskim Wschodzie, stanowiąc język handlu, dyplomacji, nauki i literatury. Za koniec okresu tej fazy rozwoju języka greckiego zwykło się przyjmować rok 330, w którym cesarz Konstantyn ufundował Konstantynopol. Od tego momentu koine stała się podstawą greki bizantyńskiej.

- język średniogrecki (greka bizantyjska) – termin określający czwartą fazę w ewolucji języka greckiego, w okresie między założeniem Konstantynopola w 330 roku a jego upadkiem w 1453 roku. Ponieważ język ten stanowił język całej epoki bizantyńskiej, przeto często nazywany jest greką bizantyńską.

Język średniogrecki zrodził się z języka koine u zarania epoki średniowiecznej. Początkowo, w mieście Konstantynopolu jako nowej stolicy cesarstwa, używano języka łacińskiego, jednak od czasów cesarza Herakliusza język grecki wrócił jako język dworu. Greka stanowiła też język kościoła i liturgii oraz edukacji. Greka bizantyńska posiadała liczne dialekty lokalne, np. bałkański, wyspiarski, syryjski, egipski, południowoitalski i sycylijski.

Pisarze greccy epoki średniowiecznej rzadko bądź niemal w ogóle nie pisali w języku wernakularnym, ale w grece klasycznej, uważanej za język literacki. Był to jednak język sztuczny, którego można było nauczyć się wyłącznie w szkołach, mimo iż był on traktowany jako język oficjalny, używany na cesarskim dworze, przez warstwy wykształcone i bizantyńskie duchowieństwo. Średniogrecki język mówiony nazywano nieco pogardliwie demotykiem, czyli „językiem ludowym”.

- katharewusa („greka oczyszczona”) – język nawiązujący do greki klasycznej, stworzona na początku XIX wieku przez językoznawcę Adamandiosa Koraisa.

Korais, biegły w językach klasycznych starożytności, uważał, że język grecki należy oczyścić z naleciałości narosłych przez wieki osmańskiej niewoli. Opracował więc język pozbawiony zapożyczeń i luźno nawiązujący do greki klasycznej formami gramatycznymi. Był to jednak język sztuczny, trudno zrozumiały dla Greków, którzy na co dzień posługiwali się odmianą dimotiki. Katharewusa była jednak przez 140 lat istnienia niepodległej Grecji językiem oficjalnym tego kraju - posługiwano się nią w urzędowych dokumentach, w wiadomościach i polityce. Nauczano go też w szkołach.

Ponieważ język ten znacznie różnił się od języka mówionego Greków, istniała silna presja do zastąpienia go przez dimotiki, co zostało ostatecznie zrealizowane w 1976 roku. Przez 140 lat funkcjonowania jako język urzędowy Grecji katharewusa wywarła jednak wpływ na język mówiony, który zapożyczył z niej dużą część słownictwa, a także liczne wyrażenia. Współczesny język nowogrecki jest więc w znacznej mierze wynikiem zmieszania się dawnych XIX-wiecznych dialektów mówionych języka greckiego z katharewusą.

Katharewusę można jeszcze spotkać na starych szyldach i napisach w Grecji, w katharewusie pisane są też nazwy geograficzne na starych drogowskazach i mapach.

- język nowogrecki, inaczej demotyk (δημοτική = dimotikí, demotyk) – używany obecnie, głównie na terytorium Grecji i Cypru, współczesny standard literacki powstał w wyniku zmieszania się dialektów mówionych języka greckiego z formami zaproponowanymi w katharewusie; demotyk mówiony rozpada się na kilka dialektów; w szerszym znaczeniu termin ten odnosi się do wszystkich pobizantyjskich odmian języka greckiego łącznie z katharewusą i językami griko, cakońskim, kapadockim i pontyjskim.

Dziedzictwo języka starogreckiego, mającego bardzo długą i niezmiernie bogatą tradycję piśmienniczą. Jednocześnie Grecja przez blisko 400 lat pozostawała w granicach Imperium Osmańskiego i wpływu języka osmańskiego. Oba te fakty po odzyskaniu przez Grecję niepodległości w 1830 stały się przeszkodą w powstaniu współczesnego, nowoczesnego greckiego języka literackiego. W okresie ożywionych sporów o kształt języka literackiego (wiek XIX i praktycznie cały wiek XX) zmagały się ze sobą dwie główne szkoły forsujące własny pogląd na kształt oficjalnego greckiego języka literackiego.

Pierwsza z nich, dowodząc bogactwa języka klasycznego, pragnęła oprzeć język literacki na starogreckich formach i normach, także ortograficznych, argumentując, iż nie można wyprzeć się dziedzictwa niemal trzydziestu wieków istnienia języka. Tak powstał zaproponowany przez tę szkołę język katharewusa – język oczyszczony (z naleciałości).

Przedstawiciele drugiej szkoły wychodzili z założenia, że nie można zmuszać współczesnych użytkowników języka do używania sztucznie stworzonych form i postulowali oparcie języka literackiego na współczesnych, żywych dialektach greckich, odziedziczonych po grece średniowiecznej wraz z bogactwem ich leksyki (również tej zapożyczonej z innych języków). Popierany przez tę szkołę język nazwano dhimotikí (gr. δημοτική), tj. język ludu, demotyk.

Spór między dwiema szkołami przygasł dopiero w 1976, gdy zadekretowano prawnie oparcie języka literackiego na żywym języku (demotyku). Zwycięstwo języka potocznego jest jednak częściowe: do dziś w powszechnym użyciu jest bardzo wiele skostniałych, archaicznych form wyrazowych czy nawet całych frazeologizmów, przejętych z greki klasycznej za pośrednictwem katharewusy. Współczesny standard literacki jest przez to wielowarstwowy, funkcjonują w nim zarówno dawne starogreckie rdzenie wyrazowe, jak i nowsze – zapożyczone. Przykładowo sklep rybny nazywa się po grecku ιχθυοπωλείο (ichthiopolío) od starogreckiego ἰχθύς (ichthýs) – ryba i πωλέω (poléo; w dialekcie attyckim πωλῶ – poló) – sprzedaję, zaś ryba nazywa się współcześnie ψάρι (psári). Nieco więcej katharewusy zachowano na Cyprze. Przykładowo Ministerstwo Porządku Publicznego nazywa się tam Ypurgio Dimosias Takseos (Τάξεως) - takseos to forma katharewusy. W Grecji zaś nazwa ta brzmi Ypurgio Dimosias Taksis.

Rozróżnienie pomiędzy językiem starogreckim a współczesnym nowogreckim jest bardzo ważne. Greka starożytna to język o bogatej fleksji i bogatym systemie czasowym, natomiast w języku nowogreckim doszło do znacznych zmian gramatycznych i fonetycznych. Ponadto w języku nowogreckim występuje bardzo wiele słów tureckich, sporo jest także pożyczek z języków zachodnich (francuskiego, angielskiego, niemieckiego) oraz (głównie w dialektach północnych) pewna liczba zapożyczeń z języków słowiańskich. Z drugiej strony język nowogrecki zachował też wiele wyrazów, których znaczenie i wymowa niemal nie zmieniły się od tysiącleci. Posiada też szereg neologizmów, opartych na rodzimych rdzeniach słowotwórczych mimo istnienia wspólnych, międzynarodowych terminów w innych językach europejskich, np. ξενοδοχείο (ksenodochío) – hotel, λεωφορείο (leoforío) – autobus, θερμίδα (thermída) – kaloria.

Oprócz standardu literackiego we współczesnym języku nowogreckim wyróżnić można szereg dialektów, w dużym stopniu wzajemnie zrozumiałych. Rozpadają się one na dwa główne zespoły:

A) Zespół południowy rozpada się na cztery grupy:

1. dialekty staroateńskie (Megary, Eginy, Kimi) i dialekty półwyspu Mani

2. dialekty Peloponezu (oprócz Mani), Wysp Jońskich i Epiru Pόłnocnego

3. dialekty Cyklad i Krety

4. dialekty Dodekanezu i Cypru.

B) Zespół północny: dialekty Epiru, Rumelii, Tesalii, Tracji i Macedonii.


Literatura:

1. GREKA

2. K. Polański i inni, Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, 2003.

3. U. Eco, W poszukiwaniu języka uniwersalnego, 2002, 21.

4. R. Browning, Von der Koine bis zu den Anfängen des modernen Griechisch. In: H.-G. Nesselrath: Einleitung in die griechische Philologie, 1997, 156-168.

5. V. Bubenik, The rise of Koiné. In A. F. Christidis (ed.). A history of Ancient Greek: from the beginnings to late antiquity, 2007, 342–345.

6. GOV (3.09.2018)

7. Την επαναφορά του πολυτονικού ζητά η Διαρκής Ιερά Σύνοδος. In: gr News (23.02.2007).

Dziadkowie i rodzice Marcina Lutra

1. Dziadkowie

Heine Luder, dziadek Reformatora, żył jako chłop we wsi Möhra, w ktόrej mieszkało około 60 rodzin bez własnego kościoła i szkoły, ok. 20 km na południe od Eisenach. Data jego urodzin jest nieznana. W tamtych czasach częściej podawano datę śmierci niż urodzin. Heine zmarł przed 1510 rokiem. Jego kontakty z wnukiem można określić za nieregularne. Przed 500 laty panował jednak inny model rodziny niż dzisiaj. Babka Marcina Lutra, Margarethe Ziegler, zmarła u swojego syna Hansa w Mansfeld w 1521 roku. Życie chłopόw na przełomie XV i XVI wieku można określić jako stabilne na podstawie płacenia podatkόw. Taka lista z regionu Möhra podaje, że 11% z nich prowadziło dostatni tryb życia i płacili więcej niż 200 groszy rocznie podatku, 18% należało do dziś rozumianej klasy średniej (z podatkiem do zapłaty między 100 a 200 groszy), a 71% - do klasy niższej (kwota podatku niższa niż 100 groszy). Zarόwno Zieglerowie, jak i Ludrowie należeli do klasy najwyższej i byli czynszownikami z prawami dziedziczenia. Twierdzenie, że tylko najmłodszy syn dziedziczył cały majątek, a najstarszy był zmuszony do emigracji zarobkowej, nie da się potwierdzić, jako że na wspomnianej wyżej liście żaden członek rodziny Luder nie figuruje jako sługa. W okolicy Möhry rozbudowano kopalnie miedzi około 1500 roku, ktre nie przynosiły sporych dochodόw.

Rodzina matki doktora Lutra, Margarethe Lindemann, pochodziła z Eisenach. Data ślubu rodzicόw Reformatora, podobnie jak imiona dziadkόw ze strony matki, pozostają niestety nieznane. Podobnie trudno wyjaśnić, dlaczego chłop poślubił cόrkę mieszczańskiej rodziny. Być może chodziło o rozbudowanie potencjału górniczego w regionie Eisenach? 

2. Rodzice

Rodzice Marcina Lutra, Łukasz Cranach Starszy, 1527

Ojciec Marcina Lutra nazywał się Hans. Pochodził ze wsi Möhra i zmarł w 1530 roku w Eisleben. Matka Reformatora, Margarethe, zmarła rok później. Jej ojciec był prawdopodobnie rajcą miejskim. Daty urodzin rodzicόw Marcina są nieznane.

Marcin Luter wspominał, że jego ojciec pracował jako gόrnik, a matka przynosiła drewno z lasu (WA TR 3,2888a,8-13). Badania archeologiczne i historyczne wykazały, że Hans pochodził z zamożnej rodziny chłopskiej i znał tajniki wydobycia i obrόbki miedzi, toteż po ślubie z Margarethe wyjechali w typowo gόrniczy region, do Mansfeld. Jak ciężka była to praca, widać na portrecie rodzicόw Marcina Lutra pędzla Łukasza Cranacha Starszego z 1527 roku.

W 1491 roku Hans Luder był jednym z czterech, ktόrzy przedstawili interesy mieszczan magistratowi i lokalnym książętom. Gospodarczo prosperował w pięciu kopalniach. Ponadto posiadał grunty ziemskie pod dzierżawę i pożyczał pieniądze na procent. Płacił wysokie podatki książętom von Mansfeld w wysokości 100 guldenόw. Dla porόwnania, roczny dochód prostego gόrnika wynosił wtedy 30 guldenόw bez możliwości oszczędzania. Z czasem jego dochody spadły, co przy wzrastającej inflacji spowodowało problemy finansowe. Pod koniec swojego życia zawodowego Hans Luder zarabiał 50 guldenόw rocznie. Mimo trudności gospodarczych udało mu się zachować majątek w wysokości 1250 guldenόw.

Hans inwestował w edukację syna w nadziei, że ten przejmie kiedyś po nim rodzinny interes. Umożliwił Marcinowi studiowanie na uniwersytecie w Erfurcie, ktόry wόwczas stanowił centrum renesansowych idei na ziemiach niemieckich. Jego planem było wykształcić syna w kierunku prawniczym, tak by zarządzał w przyszłości dochodami ojca. Gdy ten wstąpił do klasztoru augustianów eremitόw, wywołało to konflikt między Hansem, a Marcinem. Ojciec i syn pogodzili się dopiero w 1522 roku, gdy Reformator dedykował swoje pismo „De votis monasticis” (TUTAJ) swojemu ojcu. Nawiasem mόwiąc Hans z pewnością nie władał łaciną, by mόc zrozumieć treść traktatu.

Biografowie Marcina Lutra doszukiwali się jego wypowiedzi z dzieciństwa, a tym samym wpływu tego etapu życia na rozwόj jego osoby jako Odnowiciela Kościoła. W istniejących na ten temat zapiskach nie zachowały się informacje o wychowaniu pełnym brutalności lub też o pobożności rodzicόw Reformatora. W domu obchodzono się oszczędnie z wydawaniem pieniędzy, co nie jest wyrazem niedostatku, a ubóstwa duchowego rodziny. Podczas ślubu Marcina z Katarzyną von Bora w 1525 roku, jego rodzice byli obecni w Wittenberdze, co definitywnie świadczy o braku konfliktu rodzinnego. Po śmierci ojca Marcin wysłał list pocieszający do matki. Nie wiadomo jednak, czy umiała czytać.

Literatura:

1. M. Treu, Großeltern Luthers. In: V. Leppin, G. Schneider-Ludorff (Hrsg.), Das Luther-Lexikon, 2015, 276-277.

2. M. Treu, Eltern Luthers. In: V. Leppin, G. Schneider-Ludorff (Hrsg.), Das Luther-Lexikon, 2015, 189-190.

3. K. Basiński, Marcina Lutra myśli (nie)znane, 2017,7.

4. V. Leppin, Martin Luther, 2017, 15-22.

5. H. Schilling, Martin Luther - Rebell in einer Zeit des Umbruchs, 2014, 56-62.

Oleje

Olej grzybowy:

Olej można przygotować z każdego rodzaju wysuszonych grzybów, najbardziej smakuje jednak olej smardzowy. Do tego potrzeba 50 g drobno posiekanych wysuszonych smardzów, które zalewa się 250 g oleju z krokoszu barwierskiego (oleju ostowego). Tak przygotowaną mieszaninę odstawić w ciemne i ciepłe miejsce na dwa tygodnie. Po ty czasie oddzielić smardze i przyrządzić z nich sos a przygotowany olej (po użyciu) odstawiać w ciemne i chłodne miejsce.

Olej ziołowy na marynatę mięsną lub rybną:

Posiekać drobno 1 cebulę, na 1 porcję oleju dodać 2 łyżki stołowe wysuszonego majeranku i tymianku i zalać 250 ml oleju, dodać cebulę i odstawić na 2-3 tygodnie. Po tym czasie oddzielić dodatki od oleju.

Olej rozmarynowy na marynatę z koziego sera:

Drobno posiekać 5 ząbków czosnku. 1 filiżankę rozmarynu zmieszać z pokrojonym czosnkiem i zalać 500 ml oleju z oliwek, odstawić na 2-3 tygodnie. Po tym czasie oddzielić olej od dodatków, połowę objętości zostawić w ciemnej butli a połową zalać ser kozi z dodatkiem ziół i odstawić na 2 tygodnie.

L. Vogt, Das Luther-Melanchthon Kochbuch, Lindemann Verlag GmbH 2015, 98.