 |
| Godło Stolicy Apostolskiej |
Papież to biskup Rzymu, prymas Italii, zwierzchnik Kościoła katolickiego, głowa Stolicy Apostolskiej oraz suweren Państwa Miasta. Forma funkcjonująca w polszczyźnie pochodzi od czeskiego
papež.
1. Prymat papieski
Biskupi Rzymu oparli swój prymat na sukcesji apostolskiej, zgodnie z tradycją, według której pierwszym biskupem Rzymu był Piotr Apostoł, który zginął tam śmiercią męczeńską. Nowy Testament milczy wprawdzie na ten temat i wspomina tylko o podróży Piotra do Antiochii (Gal 2,11), a w zakończeniu Listu do Rzymian Pawła pośród licznych osób Piotr nie jest wymieniony, ale o pobycie apostoła w Rzymie mówią inne pisma z pierwszych wieków istnienia chrześcijaństwa, m.in. list biskupa Antiochii Ignacego do Kościoła w Rzymie, napisany za panowania cesarza Trajana (98–117). Obecnie większość historyków chrześcijańskich uznaje wysokie prawdopodobieństwo pobytu Piotra w Rzymie, co najmniej w roku jego męczeństwa. Apostołowie Paweł i Piotr, z racji swej funkcji (apostolos = wysłannik), uważani są za organizatorów kościoła partykularnego (lokalnego) w Rzymie, niezależnie od możliwości, że pierwszym liderem tego kościoła (przewodniczącym kolegium prezbiterów/ biskupem) mógł być dopiero Linus (64-76/79). Ireneusz z Lyonu napisał:” Błogosławieni apostołowie po założeniu i urządzeniu Kościoła przekazali jego rządy i episkopat Linusowi.” Kościół rzymskokatolicki naucza, że Piotr był uczniem Jezusa, od którego uzyskał szczególną władzę. Tej doktrynie szczególnie przeciwni byli biskupi i patriarchowie greccy, którzy godzili się tylko na honorowy prymat biskupa Rzymu. Spór o pierwszeństwo biskupów Rzymu doprowadził w 1054 do podziału chrześcijaństwa na katolicyzm i prawosławie.
Jako biblijne uzasadnienie szczególnej pozycji biskupa Rzymu katoliccy teologowie przytaczają następujące teksty:
„Zaprawdę powiadam: Ty jesteś Piotr [czyli Skała] (Πέτρος), i na tej Skale (πέτρα) zbuduję Kościół mój, a bramy piekielne go nie przemogą. I tobie dam klucze królestwa niebieskiego; cokolwiek zwiążesz na ziemi, będzie związane w niebie, a co rozwiążesz na ziemi, będzie rozwiązane w niebie.” (Mt 16,18-19)
Marcin Luter zwracał uwagę, że Piotr wskazał
prawdziwego Przywódcę Kościoła dwa wersy wcześniej:
„Ty jesteś Chrystus, Syn Boga żywego!”
(Mt 16,16)
Pierwszy znany przypadek, w którym fragment ten został zastosowany do biskupa rzymskiego, pochodzi z III wieku. Jest to stwierdzanie swojego następstwa po Piotrze przez papieża Stefana I zmarłego w 257.
Słowa Piotr (Πέτρος) i Skała (πέτρα) pochodzą co prawda ze wspólnego korzenia, ale ich znaczenie nie jest identyczne – są różnymi, bliskoznacznymi słowami. Egzegeci rzymscy odwołują się przy tym do oryginalnego języka Ewangelii, za jaki uważają aramejski, gdzie najprawdopodobniej był użyty wyraz „kefas”, oznaczający zarówno Piotra, jak i skałę. Według innych interpretacji zacytowany fragment odnosi się nie do nadania władzy, ale do mocy Boga, który działa poprzez człowieka wierzącego. Dlatego w kolejnych wierszach czytamy o Piotrze:
„A Piotr, wziąwszy go na stronę, począł go upominać, mówiąc: Miej litość nad sobą, Panie! Nie przyjdzie to na ciebie. A On, obróciwszy się, rzekł Piotrowi: Idź precz ode mnie, szatanie! Jesteś mi zgorszeniem, bo nie myślisz o tym, co Boskie, lecz o tym, co ludzkie.” (Mt 16,22-23)
Przeciwnicy władzy papieskiej zwracają uwagę na słowa Jezusa Chrystusa:
„Nie tak ma być między wami; ale ktokolwiek by chciał między wami być wielki, niech będzie sługą waszym. I ktokolwiek by chciał być między wami pierwszy, niech będzie sługą waszym.” (Mt 20,26-27)
Argumentem na pierwszeństwo św. Piotra wg teologii katolickiej jest również to, że występował on w imieniu wszystkich apostołów i często zabierał głos jako jedyny spośród otaczających Chrystusa; oraz był pierwszym apostołem, który uznał Jezusa za Mesjasza (Mt 16,16; Mk 8,29; Łk 9,20; J 6,69) - to jednak przeczy pierwszeństwu św. Piotra, Piotr wskazał na Chrystusa - nie na siebie - jako na prawdziwego Przywódcę Kościoła. Poza tym, inni apostołowie nie zaprzestali głoszenia Ewangelii (np. Marek w Aleksandrii, Jakub - w Jerozolimie) i działali suwerennie od decyzji i wypowiedzi Piotra. Tzw. Siedem Kościołów Azji wymienionych w
Objawieniu (Apokalipsie) Jana w rozdziałach 2-3 (Efez, Smyrna, Pergamon,
Tiatyra, Sardes, Filadelfia, Laodycea) zachowuje tradycje tego apostoła. Ponadto Jan mianuje ok. 100 roku Polikarpa biskupem Smyrny (zm. 156), niezależnie
od następcy św.
Piotra w Rzymie. Po męczeńskiej śmierci Polikarpa (spalenie na stosie) naoczni jej świadkowie sporządzili opis jego męczeństwa i jako list Kościoła smyrneńskiego przesłali do wiernych w Filomelium. Opis zachował się do czasów współczesnych i jest znany jako „Martyrium Polycarpi” - najstarszy znany dokument opisujący śmierć męczennika, z czasem uznanego za świętego katolickiego.
2. Podstawy władzy
W trzech pierwszych stuleciach historii chrześcijaństwa poszczególni biskupi (lub raczej kościoły partykularne/ lokalne, którym przewodzili) mieli bardzo dużą autonomię. Biskup Rzymu nie ogrywał znaczącej roli, gdy chodzi o obronę prawd wiary chrześcijańskiej. Z gnostykami i ugrupowaniami o charakterze heretyckim (np. Marcjon, walentynianie itd.) walczyli w swych listach m.in. Ireneusz z Lyonu, Polikarp ze Smyrny, Ignacy z Antiochii i Klemens z Aleksandrii. Trudno też mówić, że pierwszymi następcami Apostoła Piotra byli biskupi, jako że ta funkcja została ostatecznie sformułowana między 110, a 170/180 r. po Chrystusie. Pisma apologetyczne o charakterze wyjaśniającym, czym jest chrześcijaństwo (obrona wiary), wymieniali z greckimi filozofami neoplatonikami (m.in. z Plotynem) nie biskupi Rzymu, a Kwadratus (ok. 125/126 r.p.Chr.), Arystydes z Aten (pierwsza zachowana apologia z ok. 124/125 r.p.Chr.), Justyn Męczennik (z ok. 146-150 r.p.Chr.), Tacjan Syryjczyk, Aryston z Pelli, Milcjades, Apolinary z Hierapolis czy Tertulian (uczynił apologię gatunkiem literackim). Wymienieni pisarze chrześcijańscy próbowali dowodzić, iż wiara chrześcijańska mogłaby zagwarantować porządek w państwie rzymskim. Biskupi Rzymu próbowali wzmocnić swoją pozycję w Wiecznym Mieście dzięki korespondencyjnemu kontaktowi z cesarzem lub jego urzędnikami, ale ich znaczenie teologiczne, administracyjne itd. dla Kościoła Powszechnego było marginalne. To biskup Patriarchatu Aleksandryjskiego Atanazy ustalił w swym 39. liście wielkanocnym (w 367 roku) kanon biblijny jako element prawd wiary, obowiązujący do dziś w Kościele Katolickim.
W Kościele początkowo jako patriarchów określano biskupów o większej władzy lub autorytecie. W miarę formalizowania się hierarchii kościelnej zakres tego określenia wciąż się ograniczał – ostatecznie tylko do biskupów najważniejszych miast Cesarstwa Rzymskiego w pierwszych wiekach chrześcijaństwa – Rzymu, Aleksandrii i Antiochii. Taka była najdawniejsza hierarchia patriarchów. Biskup Rzymu był patriarchą Zachodu, czyli terenów wchodzących wówczas w skład Cesarstwa Zachodniorzymskiego. Patriarcha Antiochii sprawował władzę duchowną nad Kościołem w Azji (zarówno w granicach Cesarstwa Rzymskiego, jak i poza Cesarstwem) i w tej części Europy, która znalazła się w obrębie Cesarstwa Wschodniorzymskiego. Patriarcha Aleksandrii – nad Kościołem w Afryce.
Ten klarowny system nie przetrwał jednak długo. Od kiedy cesarz Konstantyn I Wielki podniósł Konstantynopol do rangi stolicy wschodniej części Cesarstwa – „Nowego Rzymu” – tamtejsi biskupi, powołując się na stołeczną rangę miasta, domagali się podniesienia ich do godności patriarchów. Co więcej, patriarcha konstantynopolitański miałby mieć pozycję równą patriarsze Zachodu – papieżowi, bądź co najwyżej drugą po papieżu. Papieże sprzeciwiali się temu, jednak biskupi Konstantynopola znajdowali poparcie u kolejnych cesarzy Wschodu. Pod ich wpływem sobór konstantynopolitański I w 381 ustanowił patriarchat konstantynopolitański, wydzielając dlań spod jurysdykcji antiocheńskiej kanoniczne terytorium Azji Mniejszej i Tracji, oraz nadał mu rangę drugiego po rzymskim. Kanon ten wywołał gwałtowny sprzeciw w Rzymie i nigdy nie był przez papieży uznawany. Do dysput teologicznych o naturze Jezusa Chrystusa (czy był On człowiekiem i/lub Bogiem) dochodziło głównie pomiędzy patriarchami Aleksandrii, Antiochii, Jerozolimy, a później Konstantynopola, co wskazuje na znikomy autorytet teologiczny patriarchy Rzymu w tym czasie i bezzasadność argumentowania o podstawach jego władzy duchowej nad całym chrześcijaństwem.
Od IV wieku, gdy zaczął się ruch pątniczy do Ziemi Świętej, wyższą rangę zaczęto nadawać biskupowi Jerozolimy. Ostatecznie sobór chalcedoński w 451 wydzielił z patriarchatu antiocheńskiego obszar Palestyny i Arabii, ustanawiając na tych terenach odrębny patriarchat w Jerozolimie. Ta operacja nie wzbudziła publicznego oporu ani kontrowersji. Ostatecznie więc kanoniczna hierarchia patriarchatów była następująca: rzymski, konstantynopolitański, aleksandryjski, antiocheński i jerozolimski. Te właśnie patriarchaty tworzyły wspomnianą wcześniej pentarchię.
Godność patriarchy ma wciąż pełnię treści w Kościołach Wschodu, gdzie jest nawet uznawana za fundamentalną dla struktury Kościoła. Prawosławni teologowie pojmują Kościół powszechny nie jako jednolitą organizację poddaną władzy papieża, lecz jako związek pięciu równorzędnych patriarchatów („pentarchię”), w którym papież nie ma władzy, a tylko honorowe pierwszeństwo. W tej strukturze przeciwstawiają patriarchę Konstantynopola, jako głowę Cerkwi prawosławnej na całym świecie, patriarsze Rzymu, jako „papieżowi Kościoła rzymskokatolickiego”.
Ta rozbieżność koncepcji była jednym z powodów – a zarazem objawów – utraty komunii między Konstantynopolem i Rzymem.
Z drugiej strony Tertulian (160-ok. 220) uważał, że prymat i władzę „wiązania i rozwiązywania” otrzymał tylko jeden z Apostołów – św. Piotr, który umarł w Rzymie. A ponieważ prymat musi trwać, trwa w rękach biskupów Rzymu. Cyprian z Kartaginy (zm. 258) nazywa Kościół rzymski „Kościołem głównym, z którego jedność kapłańska powstała – matką i korzeniem Kościoła katolickiego”, dlatego, że jest nieprzerwanie biskupstwem św. Piotra, żyjącego w jego następcach, zaś samego biskupa rzymskiego nazywa „zastępcą Chrystusa”. Są to pojedyncze subiektywne zdania na ten temat jednych z wielu teologów tamtych czasów, których argumentacja nie jest oparta na Biblii i raczej ma charakter konstruktu myślowego.
Chrześcijanie byli postrzegani jako wrogowie antycznego świata: odrzucali politeizm, kult cesarza, nie składali ofiar, co negatywnie odbijało się z upływem czasu na gospodarce rzymskiej (handel mięsem). Aby powstrzymać rozwój tak zagrażającej porządkowi religii, chrześcijanie byli regularnie prześladowani, poddawani torturom, bardzo często, zwłaszcza zwierzchnicy lokalnych kościołów, ginęli śmiercią męczeńską. Męczeńska śmierć 29 z 33 pierwszych papieży jest argumentem na to, że biskup Rzymu był w oczach Cesarzy rzymskich głową Kościoła, ale na poziomie lokalnym.
Po Juliuszu I (papież w latach 337-352) kolejni papieże sprawowali urząd najwyższego nauczyciela, rozstrzygając autorytatywnie dla całego Kościoła zachodniego sprawy wiary katolickiej, a jednocześnie podkreślali swą władzę jako następców Piotra. Po synodzie rzymskim w 382 papież Damazy ogłosił kanony (tzw.
Tomus Damasi) dotyczące dogmatu o Trójcy Świętej, które zostały uznane za definicję Wiary. W innym dekrecie tego papieża znajduje się pierwszy oficjalny kanon ksiąg Pisma świętego, „które powinien przyjąć cały Kościół katolicki”.
Bazyli Wielki (ok. 330-379) uważał, że biskup Rzymu posiada rozstrzygający głos w sporach dogmatycznych. W 385 powstały „pierwsze papieskie dekretalia”, czyli odpowiedzi papieża Syrycjusza na pytania hiszpańskiego biskupa Tarragony, Himeriusza (Himeriusz określił kościół rzymski jako głowę ciała Kościoła), które ten ostatni z papieskiego zlecenia musi oznajmić wszystkim biskupom hiszpańskim. Augustyn z Hippony (354-430) podsumował kwestię posłuszeństwa papieżowi krótkim zdaniem, które stało się powszechnie znanym przysłowiem:
Roma locuta – causa finita (Rzym przemówił, sprawa skończona). Są to jednak subiektywne opinie nieznajdujące poparcia w Biblii, a jedynie w apriorycznie ustanowionej Tradycji.
Także V Sobór Powszechny w Chalcedonie (451) jest wg teologii katolickiej dowodem na władzę papieską nad całym Kościołem. Zgromadzeni biskupi nazwali papieża Leona I swą głową, a samych siebie jego uczniami. – Po odczytaniu pisma papieskiego (Dogmatyczny List do Flawiana, biskupa Konstantynopola), potępiającego herezję monofizytów, zawołali biskupi: „Piotr przez Leona przemówił!”. Do papieża zaś napisali: „Przez twoich legatów przewodniczyłeś nam, jak głowa członkom ciała”. Papież ten mówił o zwierzchnictwie (
principatus) Kościoła rzymskiego nad wszystkimi kościołami.
Jak widzimy, wzrost znaczenia biskupa Rzymu jest obserwowany po ustanowieniu chrześcijaństwa religią państwową przez cesarza Konstantyna w 324 roku (Kościół finansowany z podatków państwowych), a jego władza polityczna i autorytet teologiczny stają się znaczące z upadkiem czasów antycznych i początkiem średniowiecza.
Papież jest głową Kościoła rzymskiego (czyli kościoła partykularnego/lokalnego w mieście Rzym) oraz Kościoła powszechnego/katolickiego (czyli Kościoła rzymskokatolickiego i katolickich Kościołów wschodnich). Godność papieża jest dożywotnia, możliwe jest jednak dobrowolne zrzeczenie się jej (
renuntiatio), które nastąpiło zaledwie kilka razy w historii (ostatni raz z urzędu zrezygnował Benedykt XVI). Po śmierci lub ustąpieniu papieża zwoływane jest konklawe – zgromadzenie kardynałów Świętego Kościoła Rzymskiego dla wybrania nowego papieża. Czas od śmierci lub rezygnacji papieża do wyboru następcy określany jest z łaciny
Sede vacante.
W Kościele katolickim władza papieża ma charakter wyjątkowy. Słowami konstytucji
Pastor aeternus z 1870 można określić ją następująco: „najwyższa i pełna władza jurysdykcji nad Kościołem rzymskokatolickim zarówno w sprawach wiary i moralności, jak też w sprawach dyscypliny i rządzenia”, a także władza „prawdziwie biskupia, zwykła i bezpośrednia nad każdym bez wyjątku kościołem pozostającym w jedności z papiestwem i nad każdym bez wyjątku kapłanem i wiernym, niezależna od jakiejkolwiek władzy ludzkiej” (kanon 218, nr 1-2). Swoją władzę papieże sprawują za pośrednictwem Kurii Rzymskiej, mającej delegowane prawo do rozstrzygania szczególnych spraw.
Papież jest najwyższą władzą prawodawczą w zakresie prawa kanonicznego; papieżowi przysługuje też najwyższa kanoniczna władza sądownicza: rozstrzyga spory dotyczące ważności małżeństwa oraz innych sakramentów, ślubów zakonnych, prawa do nauczania teologii katolickiej w szkołach kościelnych itd. W tym charakterze ma prawo nakładania kar kościelnych, aż do ekskomuniki włącznie. Władza papieża ogniskuje się w prawie do nominacji biskupów – żaden biskup w Kościele katolickim nie może być konsekrowany bez zgody papieża. Jedynie papież ma prawo zwołać wedle własnego uznania zebranie wszystkich biskupów – sobór powszechny, przewodniczyć jego obradom osobiście (lub przez delegatów), a także określa ramy obrad i nadawać moc prawną soborowym decyzjom.
W obecnym czasie jednak na pierwszy plan wyłania się nie kanoniczna, ale charyzmatyczna podstawa władzy papieskiej: jest on dla wielu katolików najwyższym autorytetem moralnym.
Papież jest najwyższą władzą w zakresie Magisterium Kościoła Katolickiego, które wyraża się najpełniej w wydawaniu dogmatów, a także w formie nauczania zwykłego (encykliki). Papież w kwestiach wiary i moralności posiada prawo do wypowiedzenia zdań o charakterze nieomylnym (przemawiając
ex cathedra). Papieskie wypowiedzi nieomylne zaistniały przede wszystkim we wcześniejszych wiekach, kiedy sama idea nieomylności papieskiej nie była zdogmatyzowana. Sam dogmat został ostatecznie ogłoszony w 1870 na I soborze watykańskim.
3. Tytulatura biskupa Rzymu
Najważniejszym i najbardziej pierwotnym tytułem papieża jest tytuł
biskup Rzymu. Tytuł ten może być używany (jak to wynika z dawnych i współczesnych dokumentów kościelnych), także w wariantach:
biskup Świętego Kościoła Rzymskiego (forma starożytna, średniowieczna),
biskup Kościoła Rzymskiego (jedna z form w Kodeksie Prawa Kanonicznego) oraz
Arcybiskup Metropolita Prowincji Rzymskiej (
Annuario Pontificio). Tytuł „biskup” w sensie jednoosobowego przywódcy (ordynariusza) kościoła partykularnego (przewodniczącego kolegium prezbiterów) pojawił się pod koniec I w. na Wschodzie (pierwszym informatorem o używaniu tytułu biskupa w sensie monarchicznym jest św. Ignacy Antiocheński), natomiast na Zachodzie jego recepcja odbywała się z opóźnieniem. W kościele rzymskim osoba posiadająca „sakrę biskupią” – przewodząca prezbiterom, diakonom i wiernym wspólnoty chrześcijańskiej tego miasta – była zwana prawdopodobnie aż do przełomu II i III wieku prezbiterem (tzn. posiadała taki sam tytuł jak pozostali członkowie prezbiterium). Dopiero około tego czasu tytuł „biskup”, stosowany do tej pory zamiennie z tytułem „prezbiter” na oznaczenie członka prezbiterium, został zastrzeżony do wyłącznego użytku przewodniczącego tego kolegium. W związku z powyższym – także nauka o prymacie kościoła rzymskiego (kościoła lokalnego w mieście Rzym) stała się nauką o prymacie biskupa Rzymu, będącego uosobieniem tego kościoła i jedynym jego rządcą. Około III w. pewna liczba sąsiadujących z kościołem rzymskim kościołów partykularnych (diecezji) stworzyła wraz z nim prowincję kościelną. Od tego czasu biskup Rzymu stał się także arcybiskupem metropolitą dla biskupów tych kościołów. Papież z racji bycia metropolitą jest uprawniony do używania paliusza.
Tytuł papieski przyjął
po raz pierwszy oficjalnie Grzegorz I (590-604), a jego następcy byli potem tak
określani.
Tytuł
Papa (od którego wzięła się nazwa „papież”) w kościele wschodnim zwyczajowo przysługiwał każdemu duchownemu, natomiast w kościele zachodnim zarezerwowany był dla biskupów. Najprawdopodobniej od IV wieku zaczął on przysługiwać wyłącznie biskupowi Rzymu. Wydaje się, że używał go właśnie w obecnym znaczeniu papież Syrycjusz. Grzegorz VII postanowił, iż tytuł Papa może być używany tylko w odniesieniu do biskupów Rzymu.
Pontifex (dosłownie: „budowniczy mostów”), czasem zapisywany w formie skrótu „Pont. Max.”, to łaciński tytuł, którego chrześcijanie zaczęli używać na wzór wyznawców judaizmu dla określenia najwyższych kapłanów zarządzających diecezjami. Sam tytuł
Pontifex Maximus ma korzenie przedchrześcijańskie – taki tytuł nosili w starożytnym Rzymie urzędnicy pełniący nadzór nad sprawowaniem kultu publicznego (w czasach Imperium rzymskiego urząd ten sprawował zwykle cesarz). Nosili ów tytuł do roku 376, gdy zrzekł się go chrześcijański cesarz Gracjan. Dwa lata później tytuł został nadany biskupowi Rzymu, Demasusowi. Termin „Pontifex Maximus” znajduje się na wielu inskrypcjach watykańskich, m.in. przed wejściem do Bazyliki św. Piotra, posągiem św. Piotra, na kopule Bazyliki św. Piotra etc. oraz na części portretów papieskich.
Servus servorum Dei to fraza, która przechodziła podobną ewolucję, jak inne tytuły. Augustyn określał siebie jako
servus Christi et per Ipsum servus servorum Ipsius (sługa Chrystusa i przez Niego sługa sług Jego). Podobnie czynił Dezydery z Cahors i Bonifacy (apostoł Niemiec). Pierwszym papieżem, który w odniesieniu do siebie użył tego tytułu, był najprawdopodobniej Grzegorz I, który w ten sposób odpowiedział na nadanie sobie przez patriarchów Konstantynopola tytułu uniwersalnego biskupa. Od IX wieku tytułu Servus servorum Dei używa się wyłącznie na określenie papieża. Warto dodać, że znaczył on początkowo najwyższego sługę, sługę nad sługami (podobnie jak w określeniu „król królów”), a dopiero później rozumiano go jako symbol posługi wobec innych.
Patriarcha Zachodu to tytuł, który nie pojawił się w
Annuario Pontificio, oficjalnym roczniku Stolicy Apostolskiej edycji na 2006. Po raz pierwszy użył go Teodor I w 642, potem jednak był rzadko stosowany. W rocznikach watykańskich używany od 1863. 22 marca 2006 jego brak uzasadniono „historyczną i teologiczną rzeczywistością” oraz „koniecznością prowadzenia dialogu ekumenicznego”. Według eklezjologii prawosławnej papież to patriarcha Rzymu, jednego z pięciu patriarchatów tzw. pentarchii, choć Nikołaj Zernov pisze, że oderwanie kościoła rzymskiego zasadniczo nie przemieniło pentarchii w tetrarchię. Miejsce Rzymu jedynie opróżniło się i po dziś dzień nie jest zajęte. Potrwa to tak długo, aż biskup rzymski porzuci błędy swoich poprzedników. Stolica rzymska odzyska wtedy swe stanowisko naczelne w gronie pięciu patriarchów, będzie primus inter pares. Dopóki to nie nastąpi, rzeczywisty w działaniu prymat przysługuje patriarsze konstantynopolitańskiemu.
Suweren Państwa Watykańskiego: papież oprócz tego, iż jest głową Kościoła, jest także głową suwerennego państwa. Jest on formalnie monarchą absolutnym, gdyż na podstawie Prawa Fundamentalnego (konstytucji) Watykanu dzierży on w rękach pełnię władzy wykonawczej, ustawodawczej oraz sądowniczej. Jest także monarchą elekcyjnym, gdyż wybierany jest na dożywotnią kadencję podczas konklawe przez Kolegium kardynałów. Papież powołuje członków wszystkich organów i urzędów Watykanu, a w szczególności Prezydenta Gubernatoratu, który zastępuje papieża w bieżącym zarządzaniu państwem. Papież jest też głową innego podmiotu prawa międzynarodowego jakim jest Stolica Apostolska, z którą Watykan jest połączony unią personalną i funkcjonalną. Papieżowi jako głowie państwa przysługuje immunitet dyplomatyczny.
Papieżom przysługują też tradycyjne tytuły Jego Świątobliwość (łac.
Sanctitas Vestra). Przy tym, zwracając się do papieża używa się tradycyjnie formy Wasza Świątobliwość, Inne tytuły to Ojciec Święty, czy dawniej używany zwrot Pan Apostolski (łac.
Dominus Apostolicus). Tytuł „święty” w zwrocie Ojciec święty dotyczy sakralnej funkcji papieża nie zaś jego osobistej świętości.
4. Oznaki władzy papieskiej
Od pozostałych biskupów papieża odróżnia tiara, czyli potrójna korona. Insygnium to było nakładane na głowę każdego papieża podczas uroczystej koronacji papieskiej (ostatnia w 1963). Nie wiadomo, od kiedy biskupi Rzymu używają tiary. Wiadomo jedynie, że nastąpiło to przed donacją Konstantyna. Tiara jest symbolem papiestwa, jednak nie jest już używana. Paweł VI sprzedał własną tiarę, a pieniądze oddał biednym. Jan Paweł I odmówił koronacji, Jan Paweł II też uchylił się od koronacji i nie nosił tiary. Benedykt XVI również nie zgodził się na koronację i jako pierwszy nie umieścił w swoim herbie papieskim tiary, lecz potrójną mitrę, jako symbol władzy duchowej. W ten sposób tiara przestała być personalnym symbolem papieża, jednakże pozostała symbolem państwa watykańskiego i Stolicy Apostolskiej jako element herbów tych instytucji.
Kolejnym insygnium papieskim jest
Annulus Piscatoris – Pierścień Rybaka z wyobrażeniem św. Piotra łowiącego ryby. Umieszczone jest na nim również imię papieża wraz z tytułem PONT.MAX. (Pontifex Maximus). Służy on do opieczętowywania korespondencji. Drugim tego typu przedmiotem jest pieczęć, przeznaczona do tłoczenia w ołowiu lub złocie, z wizerunkiem św. Piotra i Pawła, którą biskupi Rzymu pieczętują swoje najbardziej uroczyste dokumenty zwane bullami. Zarówno pierścień Rybaka, jak i pieczęć papieską kardynał kamerling łamie po stwierdzeniu zgonu papieża w obecności trzech innych kardynałów. Jest to znak, że pontyfikat danego papieża dobiegł końca.
Biskup rzymski z racji bycia metropolitą używa paliusza (biały wełniany pas). Jako jedyny metropolita katolicki może nosić paliusz nie tylko na terenie diecezji wchodzących w skład prowincji rzymskiej, ale także na całym świecie. Od początku pontyfikatu Benedykta XVI paliusz papieski różni się od paliuszy innych metropolitów łacińskich oraz poprzednich papieży tym, że jest szerszy, dłuższy i naszyte są na nim krzyżyki koloru czerwonego. W związku z powyższym można traktować paliusz papieski jako specyficzne insygnium zastępujące tiarę.
Papież nie używa klasycznego pastorału (długa, zdobiona laska o ślimakowato zwiniętym zakończeniu, nazywanym krzywaśnią lub z łaciny – kurwaturą). Jego zamiennikiem jest ferula, która tradycyjnie ma formę prostego złotego krzyża bez postaci Chrystusa, a została ona wprowadzona przed pontyfikatem Innocentego III. Dawniej rzadko używana, od czasu soboru watykańskiego II stosowana powszechnie podczas wszelkich celebracji liturgicznych. Ostatnio używał takiej feruli Benedykt XVI. Papież Franciszek podczas ingresu do bazyliki laterańskiej (7 kwietnia 2013) powrócił do używania srebrnej feruli z lekko zakrzywionym krzyżem i pasyjką, noszonej wcześniej przez Pawła VI, Jana Pawła I i Jana Pawła II. Od tamtego czasu zdecydował, że będzie używał dwóch ferul (srebrnej i złotej) zamiennie.
Każdy papież posiada własny herb, przyjęty na początku pontyfikatu. W skład papieskiego herbu tradycyjnie wchodzą złoty i srebrny klucz, reprezentujące siłę łączenia i rozwiązywania na ziemi (srebrny) i w niebie (złoty). Dawniej stałym heraldycznym elementem herbu była tiara, zastąpiona przez Benedykta XVI mitrą, z trzema poziomymi pasami. Herb jako graficzny znak papieża występuje m.in. na dokumentach, przedmiotach, a także strojach noszonych przez biskupa Rzymu.
5. Pontyfikat papieski
Pontyfikat to okres sprawowania urzędu przez Najwyższego Pontyfika (łac. Summus Pontifex), czyli papieża. Papież rozpoczyna pontyfikat w momencie przyjęcia wyboru dokonanego przez konklawe, a kończy w momencie śmierci lub ogłoszenia
renuntiatio (rezygnacji). W historii 11 papieży zrezygnowało z zasiadania na "tronie piotrowym". Ostatnim z nich był Benedykt XVI, który zrezygnował z funkcji papieża 28 lutego 2013.
Literatura:
1. K. Schatz, Prymat papieski od początków do współczesności, przekł. Ewa Marszał i Jerzy Zakrzewski SJ, Wydawnictwo WAM, 2004, 31.
2. Ireneusz z Lyonu, Adversus haereses, III, 3, 1-2, [w:] A. Bober SJ, Antologia patrystyczna, Wydawnictwo Apostolstwa Modlitwy, Kraków 1965, 39.
3. Cyprian z Kartaginy, Listy, 48 i 53, [w:] Rouet de Journel, Enchiridion patristicum, nr 574, 580.
4. R. Woodrow, Babylon Mystery Religion: ancient and modern, 1981.
5. J.W. Kowalski: Poczet papieży. Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1986.
6. W. Aymans, K. Mörsdorf: Kanonisches Recht. Band 2, Schöningh Verlag, Paderborn 1997, 203-209
7. Th. Ribi:
Die Macht der Päpste: Wieso ist der Papst immer noch so mächtig? In:
Neue Zürcher Zeitung vom 8. Juni 2017.
