sobota, 25 lipca 2020

Papiestwo średniowiecza w zarysie cz. 2

8. Wielka Schizma Wschodnia

Wielka Schizma Wschodnia. Foto: wikipedia.en
Nie był to jednorazowy akt, lecz proces, który rozciągał się w szerokich ramach chronologicznych, trwający aż do XIII w. Wtedy wiele osób nie zdawało sobie sprawy z istnienia schizmy. Winą za jej powstanie obarcza się zarówno Rzym, jak i Konstantynopol. Wielką schizmę poprzedziły dwie inne: schizma akacjańka (484–519) i schizma Focjusza (861–867).

Podział Kościoła na część wschodnią (na mapie obok - kolor niebieski) i zachodnią (kolor pomarańczowy) sięgał czasów Imperium Rzymskiego, kiedy to cesarz Teodozjusz I Wielki w 395 r. podzielił cesarstwo na zachodnio- i wschodniorzymskie. Stało się tak, ponieważ tereny imperium były zbyt rozległe i wykazywały dużą odmienność kulturową. Zachód był światem łaciny i kultury rzymskiej, zaś na wschodzie dominowała greka i widać było wpływy kultury hellenistycznej. Początkowo Rzym odgrywał główną rolę, lecz w 330 r. Konstantynopol został mianowany drugą stolicą Cesarstwa Rzymskiego. W 451 r. na soborze chalcedońskim zrównano patriarchat z papiestwem pod względem przywilejów porządku kościelnego, lecz zachowano pierwszeństwo Rzymu. Papież Leon I Wielki w sporze o prymat powoływał się na Nowy Testament (Mt 16,18 i Łk 22,31 n.) i porównywał papieża do Piotra; jego zdaniem tak jak Piotr był pierwszym wśród apostołów, tak papież miał być pierwszy pośród biskupów. Jest to jednak subiektywne zdanie jednej ze stron konfliktu, której argumenty biblijne nie są jednoznaczne.

Spór o prymat w świecie chrześcijańskim angażował również władców świeckich; cesarz wschodniorzymski na soborze trullańskim w 692 uznał papieża za „przeklętego heretyka”. Eskalacja konfliktu doprowadziła do schizmy Focjusza, a w konsekwencji – do wielkiej schizmy wschodniej.

Sytuacja uległa zaostrzeniu w XI wieku. Był to okres, kiedy na zachodzie Europy pojawiły się postulaty uniezależnienia Kościoła od państwa. Budziło to niepokój cesarza bizantyjskiego, który uznawał się przecież za zwierzchnika Kościoła. Jeszcze gorzej przyjęto w Konstantynopolu fakt wprowadzania zwyczajów rzymskich w zakresie liturgii na terenie południowych Włoch, które znajdowały się pod wpływem Bizancjum. Dalej wydarzenia potoczyły się bardzo szybko. Papież Leon IX wysłał do Konstantynopola swojego legata, który w odpowiedzi na zamknięcie w stolicy Bizancjum kościołów obrządku łacińskiego wkroczył w lipcu 1054 roku do kościoła Hagia Sophia i złożył na ołtarzu pisma nakładające ekskomunikę na patriarchę Konstantynopola Michała Cerulariusza. Trzeba zauważyć, że działał on na własną rękę, ponieważ w czasie owych wydarzeń papież już nie żył i nie miał on na celu zaognienia konfliktu. Legat podjął własną decyzję o ekskomunice, aby sprowokować patriarchę do działania. W odpowiedzi na to patriarcha zwołał synod, na którym spalono ową bullę i zatwierdzono klątwę nałożoną na legatów papieskich. Schizma wschodnia stała się faktem.

Nikt nie zdawał sobie chyba wówczas sprawy, jak trwałe następstwa przyniesie to lokalne w gruncie rzeczy nieporozumienie. Przecież już wcześniej dochodziło do konfliktów między Rzymem a Konstantynopolem, choćby za czasów patriarchy Focjusza, który w roku 867 doprowadził do otwartego rozłamu w Kościele. Jednak cesarz Bazyli I unormował stosunki z papiestwem. Wydawało się, że tym razem może być podobnie, że prędzej czy później konflikt zostanie zażegnany. Tak się jednak nie stało. Zniszczona została jedność Kościoła, a skutki schizmy wschodniej trwają do dziś. Przez kolejne stulecia nie udało się przezwyciężyć podziału na prawosławie i katolicyzm i przywrócić jedności chrześcijaństwu.

Zerwanie jedności spowodowało, że istniejące już wcześniej różnice między Kościołem wschodnim i zachodnim nie tylko się utrwaliły, ale i pogłębiły.

Schizma postrzegana była początkowo jako konflikt prywatny między hierarchami. Na pojawienie się idei definitywnego rozłamu i ugruntowanie jej rzeczywisty wpływ miały działania obu stron, m.in. postawa Cesarstwa Bizantyjskiego, które w czasie Krucjat współdziałało z Turkami przeciwko krzyżowcom, choć ci nie podejmowali działań zbrojnych przeciwko Bizancjum.

Na zachodzie biskup Rzymu przyjął tytuł papieża i korzystając z braku silnej władzy świeckiej, starał się uzyskać pozycję niekwestionowanego przywódcy chrześcijaństwa zachodniego. Jednak ambicje papieży sięgały dalej. Stolica apostolska uważała, że tylko ona może rozstrzygać kwestie doktrynalne. To oczywiście rodziło spory z Konstantynopolem. Konkurowano również na polu misyjnym na obszarze państw słowiańskich. Toczyła się swoistego rodzaju rywalizacja, kto schrystianizuje pogańskie plemiona. Ta rywalizacja o wpływy i prymat nad światem chrześcijańskim, przybierająca często charakter polityczny, stała się jedną z głównych przyczyn rozłamu w Kościele.

Istotne znaczenie miały też rozbieżności kulturowe, liturgiczne i organizacyjne. Spór dotyczył praktyk religijnych. Zastrzeżenia budziło używanie podczas eucharystii niekwaszonego chleba przez Kościół zachodni. Konstantynopol uznał to za nieortodoksyjne. Z kolei Rzym potępiał brak celibatu w kościele wschodnim. Dystans zwiększały różnice językowe. Szczególna niechęć duchowieństwa zachodniego dotyczyła dopuszczania lokalnych języków w czasie pracy misyjnej wśród Słowian. Gdy na synodzie w Toledo w roku 589 do nicejskiego wyznania wiary dopisano, że Duch Święty pochodzi nie tylko od Ojca, ale i Syna, dyskusja objęła kwestie doktryny.

Nakreślony obraz nie oznacza, że w tym czasie nie istniała żadna współpraca między Konstantynopolem a Rzymem. Nadal istniała świadomość przynależności do jednego Kościoła. Kiedy w połowie IX wieku dwaj greccy mnisi Cyryl i Metody zostali wysłani przez cesarza bizantyjskiego, by nawracać Słowian, odbywali tę misję pod patronatem papieża. Duchowieństwo spotykało się na synodach. Stan istniejący wówczas między chrześcijaństwem wschodnim i zachodnim można nazwać pełną napięcia separacją, jednak o całkowitym podziale jeszcze nie myślano.


9. Celibat

W pierwszych wiekach chrześcijaństwa zalecano kapłanom wstrzemięźliwość seksualną, bez względu na to czy żyli samotnie, czy mieli rodziny. Nie uznawano możliwości ponownego zawarcia małżeństwa przez owdowiałych duchownych. W zakresie celibatu duchowieństwa nie było żadnych uregulowań prawnych. Żonaci mężczyźni byli dopuszczani do święceń. W Kościele wschodnim już od końca III w. istnieją świadectwa, że naturalną konsekwencją praktykowania wstrzemięźliwości przez księży żyjących w małżeństwach było niezawieranie małżeństwa po święceniach. Synod w Kartaginie z 390 r. mówił, że tradycja powściągliwości seksualnej księży żonatych była zapoczątkowana przez samych Apostołów. Legenda o Pafnucym, przytoczona przez Sokratesa scholastyka w Historii Kościelnej, pochodząca z pierwszej połowy V w. nazywa zakaz małżeństwa księży starożytną tradycją kościelną.

W VIII wieku celibat stał się prawem powszechnym na Zachodzie, ale został usankcjonowany jako jedyna forma życia duchownego dopiero za czasów papieża Grzegorza VII, w XI wieku, w ramach tzw. reformy gregoriańskiej.

Celibat był wymagany od osób wyświęconych (niektórych diakonów, prezbiterów i biskupów) w rycie rzymskim od XI–XII wieku i miał związek z reformą kościelną papieża Kaliksta II, w Polsce obowiązujący od 1197. Początkowo był jednak domeną zakonów, w których składa się ślubowanie czystości. Tak scentralizowano władzę papieską i rozwiązano kwestię dziedziczenia majątków kościelnych, zapewniając stabilność finansową Państwa Kościelnego.

Pod koniec średniowiecza celibat nie był przestrzegany przez wszystkich kapłanów. W konkubinacie w Europie Zachodniej żyło ok. 25% kapłanów. Dziesiątki duchownych było z tego powodu denuncjowanych przez gorliwych dziekanów u biskupa lub sami przyznawali się do tego. Biskupi żądali oddalenia konkubiny, przeważnie jednak nie egzekwowano skutecznie żądania. W oczach wielu świeckich konkubinat księży przestał być zgorszeniem. Ten brak dyscypliny wiązał się z brakiem nauczania o ascezie oraz z traktowaniem pracy księdza bardziej jako funkcjonariusza niż duszpasterza.

Nikolaizm to łamanie zasad celibatu, pozostawanie przez duchownych w stanie małżeńskim lub w konkubinacie, a także posiadanie przez nich dzieci. Był to stan charakterystyczny dla kościoła zachodniego okresu średniowiecza, kiedy to doszło do zeświecczenia Kościoła poprzez inwestyturę stanowisk kościelnych, opartej na tzw. prawie patronatu. Początek tego prawa datuje się na V i VI wiek, kiedy w ustawodawstwie kościelnym przyznawano fundatorom wpływ na zarządzanie majątkiem kościoła i obsadzanie jego urzędów. Przywilej ten otrzymywała osoba, która w szczególny sposób przysłużyła się kościołowi. W krajach germańskich właściciel ziem, na których znajdował się instytut kościelny, mógł samodzielnie rozporządzać kościołem, powoływać duchownych, a także być w nim pochowany. Właściciel mógł również kościół sprzedać, darować lub oddać w lenno. Działania te nie mogły prowadzić do zniszczeń i zaniedbań. Fundator mógł także pobierać od kościoła daniny i dziesięciny, z czego czerpał korzyści majątkowe. Na rozwój prawa patronatu wpłynął również obowiązek polegający na tym, że duchowni musieli poddać się opiece rycerskiej, co prowadziło do nadużywania władzy oraz przejmowania prawa do beneficjum przez opiekunów.

Powstawanie wielu kościołów prywatnych rodziło potrzebę regulacji prawa patronatu, czego jako pierwszy w swoich rozporządzeniach dokonał papież Aleksander III, który zabronił pobierania danin z majątków kościelnych. Ograniczył również prawo do obsadzania stanowisk kościelnych. Od tego momentu fundatorzy mogli jedynie przedstawiać kandydatów na dane stanowiska kościelne, a prawo wyboru i mianowania kandydata pozostawiono biskupowi. Najobszerniejszej regulacji prawa patronatu dokonano podczas Soboru Trydenckiego w latach 1545–1547. Wówczas to pozbawiono osoby świeckie przywileju prezentacji oraz dysponowania beneficjami. Zakazano również nadawania prawa prezenty w przyszłości, a osoby dysponujące prawem patronatu zachęcano do zrzeczenia się go. Sobór wprowadził wymóg upływu 50 lat jako warunek przedawnienia dla wprowadzenia prawa patronatu

Z czasem nikolaizm został jednak uznany za herezję. W 1059 roku podczas synodu na Lateranie zabroniono nikolaitom (duchownym będącym w stanie nikolaizmu) odprawiania nabożeństw i udzielania sakramentów. Z kolei na soborze laterańskim II w 1139 unieważniono wszystkie małżeństwa wyższego duchowieństwa.

10. Papież i cesarz

Papież Stefan IV (816-817) koronował na cesarza Ludwika I Pobożnego (pomimo, że był już cesarzem od 813 roku) i jego żonę Innengardę 18 października 816. Była to pierwsza koronacja cesarza przez papieża i odtąd stała się tradycją przestrzeganą przez wszystkich cesarzy rzymskich pochodzenia frankońskiego. 2 lutego 962 Jan XII koronował Ottona w Rzymie na cesarza rzymskiego. Odtąd każdy nowo wybrany cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego by ł koronowany w Wiecznym Mieście. Cesarza postrzegano jako następcę Chrystusa w sprawach administracyjnych, we władzy świeckiej, był odpowiedzialny m.in. za chrystianizację Europy. Papież był następcą Chrystusa we władzy duchowej. Z czasem jednak papiestwo umacniało swoją władzę świecką na kontynencie i coraz częściej dochodziło do konfliktów z cesarzem.

Z miastem Kanossa (Canossa) jest związany jeden z najsłynniejszych sporów w historii Europy. Był to spór o inwestyturę między papieżem Grzegorzem VII a niemieckim cesarzem Henrykiem IV, który uważał, że to on powinien nadawać godności kościelne na ziemiach Cesarstwa, papież natomiast chciał zatrzymać ten przywilej w swoich rękach. W końcu Henryk IV wypowiedział posłuszeństwo papieżowi, ten zaś, na synodzie w Rzymie w 1076 roku, ekskomunikował go. Oznaczało to, że poddani cesarza zostali zwolnieni z nakazu posłuszeństwa względem władcy. Grzegorz VII ogłosił też, że po upływie roku ekskomunika stanie się ostateczna i nieodwołalna.

Początkowo Henryk IV planował akcję zbrojną przeciwko papieżowi. Niemieccy możnowładcy zagrozili jednak wyborem nowego władcy. W obawie przed rebelią cesarz uznał, że musi skłonić papieża do odwołania ekskomuniki i wyruszył w tym celu na południe. Tymczasem Grzegorz VII (1073-1085), w obawie przed najazdem, podróżował po włoskich lennach Cesarstwa, nakłaniając miejscowych możnych do poparcia go przeciw Henrykowi. W końcu schronił się na zamku w Kanossie.

25 stycznia 1077 roku Henryk stanął pod murami twierdzy. Chcąc okazać skruchę, czekał, klęcząc na śniegu, w worku pokutnym i boso. Dopiero po trzech dniach Grzegorz spotkał się z nim i uchylił ekskomunikę. Okazało się to dla niego zgubne, ponieważ po siedmiu latach cesarz zajął Rzym, a na miejscu Grzegorza osadził antypapieża Klemensa III. Zarazem Kanossa na stałe zmieniła relacje pomiędzy cesarzami rzymskimi i papieżami, a także doprowadziła do rozkładu obowiązujących od przeszło trzystu lat rytuałów władzy i ceremonialnych form spotkań pomiędzy przedstawicielami władzy duchownej i świeckiej.

W ogólnym sensie, powiedzenie pójść do Kanossy oznacza, że warto się czasem upokorzyć, by coś zyskać.


11. Symonia (świętokupstwo)

To handel godnościami i urzędami kościelnymi, sakramentami oraz dobrami duchowymi. Termin pochodzący od Szymona Maga, którego św. Piotr zganił za chęć kupienia od apostołów daru udzielenia Ducha Świętego (Dzieje Apostolskie 8,9-24).

Symonia stanowiła problem dla Kościoła, ponieważ biskupi, poza sprawowaniem funkcji kościelnych, administrowali nadanymi im ziemiami, a zaniedbywali obowiązki stanu duchownego. Za jej uprawianie groziły surowe kary. Mimo to przedmiotem handlu były najwyższe godności. Sprzedawano nawet godność papieską. W związku z tym papież Juliusz II (1503-1513) unieważnił wybory wszystkich swoich poprzedników, którzy zasiedli na Stolicy Apostolskiej dzięki symonii. Zarządzenie Juliusza zostało jednak unieważnione przez Piusa X (1903-1914). Symonia była jednym z głównych powodów krytyki Kościoła w okresie Reformacji.

Z symonią w Kościele walczyli m.in. Eugeniusz II (824-827), Sylwester II (999-1003), Benedykt VIII (1012-1024), Klemens II (1046-1047), Leon IX (1049-1054) i Wiktor II (1055-1057).

12. Nepotyzm

Określenie powstało w XVII wieku jako opisujące powszechną praktykę wynoszenia przez ówczesnych papieży swoich bliskich krewnych (najczęściej, choć nie tylko, siostrzeńców i bratanków) do godności kardynalskiej lub książęcej oraz pozwalania im na gromadzenie bogactw pochodzących ze środków publicznych. Pochodzi ono od włoskiego słowa nipote i łacińskiego nepos, oznaczających bratanka lub siostrzeńca.

Sama praktyka była jednak już znacznie starsza. Nepotyzm praktykowali m.in. Jan XV (985-996), Jan XIX (1024-1032) i Klemens III (1187-1191). Przykładem jest papież Kalikst III (1455–1458) z rodziny Borgia, który uczynił kardynałami dwóch swoich siostrzeńców; jeden z nich, Rodrigo, został papieżem Aleksandrem VI (1492–1503). Aleksander, jeden z najbardziej skorumpowanych papieży, podniósł Alessandro Farnese, brata swojej kochanki, do godności kardynała; Farnese został potem papieżem Pawłem III. Paweł z kolei mianował kardynałami dwóch siostrzeńców w wieku lat czternastu i szesnastu. Praktykom tym kres położyła bulla Innocentego XII z 1692.

13. Krucjaty

To religijnie sankcjonowane wyprawy zbrojne, podejmowane przez państwa i rycerstwo katolickiej Europy. Wojny te były prowadzone przede wszystkim przeciw muzułmanom, ale także przeciw poganom, chrześcijańskim heretykom, a czasami przeciw katolikom. Choć powody tych wojen były w dużym stopniu religijne, to mieszały się one również z czynnikami politycznymi i ekonomicznymi. Krucjaty ogłaszane były głównie przez papieży, jednak czasami również przez innych władców, wspieranych przez papiestwo. Uczestników wypraw krzyżowych określa się mianem krzyżowców.


W okresie średniowiecza ogromne poruszenie w świecie chrześcijańskim wywołało zdobycie Jerozolimy przez muzułmanów w 638 i ponownie przez Turków seldżuckich w 1072 roku. Wskutek tego wiele cennych relikwii chrześcijańskich trafiło w ręce innowierców i zostało przewiezionych w głąb Persji. Oficjalnie deklarowanym przez papieża celem wypraw krzyżowych było odbicie Jerozolimy, w której znajdowały się ważne dla chrześcijan miejsca kultu. W rzeczywistości w momencie rozpoczęcia krucjat Jerozolima była w rękach władców muzułmańskich od ponad 400 lat a islam i chrześcijaństwo współistniały w mieście we względnym pokoju. Europejscy pielgrzymi odwiedzający Jerozolimę wspominali o tym, że czyniono im pewne trudności, nie były to jednak liczne czy poważne skargi. Na początku XI wieku (kilkadziesiąt lat przed krucjatą) bazylika Grobu Świętego została częściowo zburzona przez chorego psychicznie władcę kalifa Al‒Hakima, który zyskał przydomek „Szalony”. Kalif został jednak obalony, gdy ogłosił się bogiem i zaczął prześladować samych muzułmanów.

I wyprawa krzyżowa (1096–1099) – stanowiła bezpośrednią odpowiedź na wezwanie papieża Urbana II podczas synodu w Clermont. W skład wyprawy weszli rycerze lotaryńscy (w Bizancjum i na Bliskim Wschodzie nazywani „Frankami”) oraz Normanowie i Prowansalczycy. W trakcie wyprawy krzyżowcy zdobyli m.in. Niceę, Antiochię, Ma’arrat an-Numan, a wreszcie Jerozolimę, gdzie utworzyli Królestwo Jerozolimskie. Była to jedyna wyprawa zakończona pełnym sukcesem wojsk Zachodu.

II wyprawa krzyżowa (1147–1149) – zorganizowana w odpowiedzi na zdobycie przez muzułmanów hrabswa Edessy. Wyprawą dowodziło dwóch europejskich monarchów – król Francji Ludwik VII i cesarz Konrad III. Krzyżowcy ponieśli klęskę w bitwie pod Doryleum, a następnie odstąpili od oblężenia Damaszku.

III wyprawa krzyżowa (1189–1192) – zorganizowana w odpowiedzi na zdobycie Jerozolimy przez wojska Saladyna. Wyprawą dowodzili: cesarz Fryderyk I Barbarossa, król Francji Filip II August oraz król Anglii Ryszard I Lwie Serce. Fryderyk Barbarossa utonął w trakcie wyprawy, natomiast siły Ryszarda zdobyły Akkę i pokonały wojska Saladyna w bitwach pod Arsuf i Jafą. Ryszard nie zdecydował się na oblężenie Jerozolimy, a zamiast tego podpisał z Saladynem ugodę.

IV wyprawa krzyżowa (1202–1204) – jej celem było wsparcie państw łacińskich na Bliskim Wschodzie, jednak na skutek manipulacji doży weneckiego Henryka Dandolo, krzyżowcy zaatakowali Bizancjum, zdobyli Zadar, a następnie Konstantynopol i utworzyli państewko nazwane Cesarstwem Łacińskim.

V wyprawa krzyżowa (1217–1221) – skierowana przeciw Egiptowi. Wyprawą dowodzili: król Węgier Andrzej II, książę Antiochii Boemund IV oraz król Cypru Hugo I. Krzyżowcom udało się zdobyć Damiettę, ale nie wykorzystali tego sukcesu i wkrótce zostali wyparci z Egiptu.

VI wyprawa krzyżowa (1248–1254) – zorganizowana przez króla Francji Ludwika IX na wieść o zdobyciu Jerozolimy przez Chorezmijczyków w 1244. Krzyżowcy ponownie zdobyli Damiettę, ale później ponieśli klęski w bitwach pod Al-Mansurą i Fariskur. Podczas tej ostatniej do niewoli dostał się sam francuski monarcha, co ostatecznie zakończyło wyprawę.

VII wyprawa krzyżowa (1270) – zorganizowana przez Ludwika IX, który tym razem zaatakował Tunis w celu zmuszenia jego władcy do przejścia na chrześcijaństwo. Oblężenie było nieudane, a w obozie krzyżowców wybuchła zaraza (prawdopodobnie dżuma), wskutek której zmarł król. Po śmierci Ludwika IX wojska krzyżowców powróciły do Europy.

Skutki wypraw krzyżowych to m.in.: znaczące osłabienie i częściowe zniszczenie wschodniego chrześcijaństwa wraz z jego bogatą kulturą, osłabienie Cesarstwa Bizantyńskiego, powstanie zakonów rycerskich w Ziemi Świętej (np. templariusze), rozwój miast włoskich (szczególnie Wenecji i Genui), rozwój żeglugi morskiej, wzrost niechęci do pogan i innowierców w Europie, wzmocnienie autorytetu i władzy królów francuskich, rozkwit ruchu pielgrzymkowego, nieodwracalne zniszczenie wielu dzieł sztuki, architektury, nawiązanie przez Europejczyków kontaktu z kulturą Wschodu oraz wzrost znaczenia piechoty.

Oprócz oficjalnych wypraw krzyżowych organizowane były tzw. wyprawy ludowe, w których uczestniczyły tłumy chłopów, biedoty i pospolitych przestępców, często podróżujących z całymi rodzinami. Wszystkie zakończyły się potępieniem ich uczestników przez papieży.

Wyprawy krzyżowe przeciwko poganom:

Krucjaty północne (bałtyckie) to wspólna nazwa dla szeregu zbrojnych wypraw nadbałtyckich, prowadzonych głównie przez Niemców i kraje skandynawskie od XII do XIV wieku przeciw pogańskim ludom mieszkającym na południowym i wschodnim wybrzeżu Morza Bałtyckiego. Można do nich zaliczyć krucjaty połabskie – przeciw Słowianom połabskim (m.in. Wieletom), pruskie – przeciw bałtyckim Prusom i szwedzkie - przeciw pogańskim Finom i ewentualnie prawosławnym Nowogrodzianom.

Wyprawy krzyżowe przeciwko heretykom:
Krucjaty albigeńskie – na początku XIII wieku na terenie Langwedocji w południowej Francji, skierowane głównie przeciwko Katarom, lecz także przeciw waldensom i innym grupom potępionym przez Kościół rzymski.

Wojny husyckie – zbrojne działania prowadzone głównie przez Zygmunta Luksemburskiego przeciwko powstaniu czeskich husytów w pierwszej połowie XV wieku.

Krucjata przeciwko waldensom – w drugiej połowie XV wieku w Alpach Zachodnich na pograniczu Francji i Sabaudii.


14. Kult świętych

Pierwsze zorganizowane prześladowania chrześcijan przez rzymskie władze rozpoczęły się za panowania Nerona (37–68). W 64 roku pożar spustoszył Rzym, Neron został oskarżony o podpalenie i, jak twierdzi Tacyt, chcąc się oczyścić, skierował oskarżenie na chrześcijan. Druga fala prześladowań wiąże się z imieniem cesarza Domicjana (81–96). Chrześcijanie byli wtedy skazywani pod pretekstem „ateizmu”, czyli nieskładania ofiar bogom. Największe prześladowania chrześcijan przypadały na lata 303-304 n.e., czyli okres rządów cesarza Dioklecjana. Jednak ani tortury, ani wyroki śmierci nie przestraszyły szybko rosnącej grupy zwolenników nowej religii. Wśród nich można było znaleźć coraz częściej nawet cesarskich urzędników.

W tym czasie wielu lokalnych przewodniczących kościoła umierało jako męczennicy. Już w II wieku obserwuje się pamięć o nich. W wydanym na rok 125 po Chrystusie kalendarzu wspomina się 30-50 męczenników. Wspomnienie to nie było jednoznaczne z kultem danej osoby, jak próbuje dowieść tego strona katolicka. Nie ma żadnych wzmianek źródłowych o modlitwach do męczenników, choć wiemy relatywnie wiele o pobożności gmin chrześcijańskich II wieku. Pierwszym męczennikiem, którego szczątki zaczęto darzyć szczególnym szacunkiem, był Polikarp ze Smyrny (zm. 156), ale i w jego przypadku trudno mówić o wyrafinowanych praktykach religijnych. Chodziło o wspomnienie jego działalności i okoliczności śmierci oraz opiekę nad jego grobem. W średniowieczu obserwuje się wzrost kultu świętych uważnych za osoby zbawione. Towarzyszy temu rozwój ruchu pielgrzymkowego do miejsc, w których są pochowane oraz sprzedaż dewocjonaliów. Teologia protestancka zakłada zbawienie człowieka poprzez „zakrycie” jego grzechów przez ofiarę krzyżową Chrystusa. Człowiek zbawiony jest tak samo zbrukany grzechami jak niezbawiony, Bóg jednak tych grzechów u niego nie dostrzega. Z powodu tych różnic protestanci nie uważają za stosowne czcić świętych, będących ich zdaniem takimi samymi grzesznikami, jak inni ludzie (List do Rzymian 3:23). Poza tym protestanci uważają, że każdy chrześcijanin jest świętym, gdyż został zbawiony przez Chrystusa i uświęcony przez jego krzyżową ofiarę, nie zaś przez własne zasługi (List do Rzymian 3:24-28). Ponadto protestanci uważają, iż istnieje tylko jeden pośrednik między Bogiem a człowiekiem – Jezus Chrystus i tylko do niego należy zwracać się z prośbami w modlitwach (1 List do Tymoteusza 2:5-6). W myśl zasady Soli Deo gloria chwałę i cześć oddają wyłącznie Trójjedynemu Bogu, gdyż tylko taki kult uznają za biblijnie uzasadniony (Psalm 115, List do Rzymian 1:21-25).


15. Relikwie

To szczątki ciał osób świętych lub przedmioty, z którymi te osoby miały związek w czasie życia, stanowiące przedmioty czci w wielu religiach (np. drewno lub drzazgi z krzyża, na którym umarł Jezus).

W roku 800 Karol Wielki po powrocie z Ziemi Świętej podarował papieżowi Leonowi III relikwię świętego napletka - szczątek ciała Jezusa pozostały po obrzezaniu. W dokumencie Deskryptio laternansis Ecclesia napisanym przed 1100 rokiem, wskazano, że w skrzyni cyprysowej zamówionej przez Leona III i umieszczonej pod ołtarzem w kaplicy św. Wawrzyńca były trzy szkatułki. Jedna z nich zawierała złoty krzyż ozdobiony klejnotami, w którym był napletek i pępowina Jezusa. Święty napletek był czczony od średniowiecza, jego kult został jednak zaprzestany postanowieniem II Soboru Watykańskiego wraz ze zlikwidowaniem święta Obrzezania Pańskiego obchodzonego 1 stycznia.

Kolumna biczowania to relikwia chrześcijańska związana z męką Jezusa. Tradycja głosi, że to przy niej był biczowany Jezus. Kolumna została sprowadzona z Jerozolimy do Rzymu przez kard. Giovanniego Colonnę di Carbognano w 1223.

Za przywilej oglądania i modlenia się przy relikwii Jezusa czy świętego wprowadzono w średniowieczu opłatę, co jedynie spowodowało wzrost liczby relikwii, a tym samym stabilizowało sytuację finansową lokalnego kościoła a tym samym wzrost wpływów z dziesięciny i świętopietrza. Pomnażanie relikwii było absurdem – z początkiem XVI wieku na terenach dzisiejszej Hiszpanii było pochowanych trzynastu z Dwunastu Apostołów Chrystusa, ponad 30 kościołów chlubi się posiadaniem relikwii świętego gwoździa (gwoździe, którymi Jezus miał zostać przybity do krzyża). Kościół katolicki starał się ograniczyć handel relikwiami, ustanawiając w 1215 na IV soborze laterańskim, że ważne są tylko relikwie zatwierdzone przez papieża. To nie polepszyło sytuacji. Nadal sprzedawano bowiem fałszywe relikwie. Jednym z przykładów są badania relikwie Joanny d´Arc (zm. 1431) z Orleanu. Na początku XXI wieku poddano je drobiazgowym badaniom fizyko-chemicznym, podczas których wykazano, że czczona od stuleci kość Dziewicy Orleańskiej jest kością zmumifikowanego kota z Egiptu (TUTAJ).


Literatura:

1. T. Wolińska, Rozłam w łonie Kościoła, [w:] Paleologowie, seria: „Dynastie świata”', 2011, 53.

2. H. Tuchle, Historia Kościoła, tom 3 (1500-1715), 1986, 24.

3. J. Rajman: Encyklopedia Średniowiecza, 2006, 693, hasło: Nikolaizm.

4. R. Pankiewicz:, Relikt prawa patronatu w Kodeksie Prawa Kanonicznego z 1983 roku, 2013, 44-45.

5. Fulcher z Chartres, Historia Hierosolymitana (1095-1127), 136–137.

poniedziałek, 20 lipca 2020

Papiestwo średniowiecza w zarysie cz. 1

Wzrost znaczenia papiestwa na arenie międzynarodowej jest związany z osobą Pepina Krótkiego, ojca Karola Wielkiego, i powstaniem Państwa Kościelnego. 

1. Państwo Kościelne

Państwo Kościelne
Pepin Krótki dokonał zamachu stanu, detronizując króla Childeryka III i został konsekrowany na króla Franków przez świętego Bonifacego (w listopadzie lub podczas Bożego Narodzenia w 751 roku) jako pierwszy władca z dynastii Karolingów. Wcześniej od papieża Zachariasza otrzymał poparcie w formie rozporządzenia, by tytuły królewskie nadawano tym, którzy realnie sprawują władzę. Jego prawo do władzy pozostawało jednak wciąż dyskusyjne, dlatego zawarł sojusz z papiestwem, zaproponowany przez kolejnego papieża, Stefana II. Zalegalizował on jego władzę przez namaszczenie w bazylice Saint-Denis pod Paryżem.

Był to akt niezwykłej wagi dla losów państwa papieskiego i stosunków państwo – kościół w następnych wiekach. Kościelne powiązania Karolingów sprzyjały formułowaniu idei o szczególnym posłannictwie Franków jako ludu bożego. Jednocześnie spotkanie Pepina ze Stefanem II dało początek rytualnym formom kontaktów wzajemnych, które z różnym nasileniem obowiązywały w Europie przez resztę średniowiecza.

Latem 754 roku w pierwszej wyprawie na Longobardów pokonał ich króla Aistulfa i zmusił do ustępstw na rzecz papieża. Jednak już w 756 roku Aistulf złamał pokój i napadł na papiestwo. Pepin po raz drugi przekroczył Alpy i pokonał Longobardów. Wsparł jednocześnie ideę utworzenia nowego państwa kościelnego – Patrimonium Sancti Petri (Ojcowizna Świętego Piotra) – które przetrwało aż do 1870 roku (zjednoczenie Włoch). Od tej chwili Karolingowie zajęli miejsce cesarzy bizantyńskich jako opiekunów Kościoła i wiary.

Od tego czasu papież posiadał nie tylko władzę duchową (jako biskup Rzymu), ale i świecką, która była wyzwaniem dla polityki:

- wewnętrznej (struktura, polityka terytorialna, stanowiska i zakres odpowiedzialności, finansowanie państwa, bezpieczeństwo wewnętrzne itd.);

- zewnętrznej (stosunki międzynarodowe, zwłaszcza z państwami sąsiedzkimi).

Czas powstania Państwa Kościelnego to początek pojmowania papiestwa jako monarchii z wyboru (elekcyjnej) i dążenia do umocnienia tego ustroju dzięki świadomie prowadzonej polityce wewnętrznej i zagranicznej.

Państwo Kościelne bywało podbijane, na przykład w 1527 roku (tzw. sacco di Roma). W latach 1809–1815 stało się częścią Francji napoleońskiej. W okresie zjednoczenia Włoch w roku 1860 utraciło terytoria wokół Bolonii, Rawenny, Ankony i Ferrary.

Powszechnie uważa się, że pozostałością po Państwie Kościelnym jest Watykan, ale w sensie międzynarodowoprawnym są to dwa odrębne podmioty, które łączy jedynie osobowość międzynarodowoprawna Stolicy Apostolskiej, czyli – ogólnie rzecz biorąc – biskupa Rzymu.


Koronacja papieska to dawna uroczysta ceremonia inauguracji każdego nowego pontyfikatu papieża, podczas której na głowę nakładano mu potrójną koronę papieską – tiarę. Pierwsza potwierdzona koronacja odbyła się za Mikołaja I w 858 r., a ostatnia 30 czerwca 1963 r. dokonana przez kardynała Alfredo Ottaviani. Była to inauguracja papieża Pawła VI. Od czasu jego następcy ma miejsce jedynie msza inauguracyjna, podczas której nakładany jest paliusz oraz pierścień rybaka. Koronacja została ostatecznie zniesiona na mocy konstytucji apostolskiej Universi Dominici Gregis z 1996.

Koronacje miały miejsce początkowo w bazylice św. Jana na Lateranie, a po okresie niewoli awiniońskiej zazwyczaj w bazylice św. Piotra.

Tiara to papieska korona składająca się z trzech diademów wysadzana kamieniami szlachetnymi i perłami, ozdobiona na szczycie małym krzyżem. W tej formie używana od przełomu XIII/XIV wieku aż do 1965 roku, czyli do pontyfikatu Pawła VI, który przekazał ją na cele charytatywne. Tiara widnieje nadal w godle Watykanu. Benedykt XVI jako pierwszy papież wycofał ją jednak z herbu papieskiego.

W ewolucji tiary wyróżnia się trzy okresy. Pierwszy z nich to czas przed ozdobieniem papieskiego nakrycia głowy królewskim diademem. Znane jest nakrycie głowy, które przypominało biały hełm i zwane było camelaucum. Być może w jego dolnej części umieszczona była ozdoba w formie okręgu, lecz z pewnością nie był to jeszcze diadem. Nie wiadomo, kiedy diadem pojawił się na tiarze. Z opisu pochodzącego z IX wieku wynika, że wówczas go jeszcze tam nie było, choć nakrycie głowy papieża zwano wówczas regnum. Problem historykom sprawia fakt, że do XII wieku tiara nie była przedstawiana w sztuce. Przypuszcza się, że dodatkowa ozdoba tiary, w postaci okręgu, pojawiła się w X wieku, kiedy to z tiary właśnie powstała mitra i koniecznym stało się odróżnienie obu nakryć głowy.

Drugi okres historii tiary przypada na okres przed pontyfikatem Bonifacego VIII (1294–1303). Z tego okresu pochodzi wiele przedstawień tiary. Dzięki nim wiadomo, że była ona wówczas ozdobiona jednym diademem. Najważniejszy dla rozwoju tiary był pontyfikat Bonifacego VIII. Dokonany w 1295 roku spis przedmiotów znajdujących się w papieskim skarbcu dowodzi, że wówczas tiara wyposażona była w jeden diadem. Bonifacy dodał do tiary drugi diadem. Czy przyczyną takiej decyzji było umiłowanie papieża do przepychu, czy też chęć podkreślenia podwójnej (świeckiej i duchowej) natury władzy papieży, nie wiadomo.

Pierwsze wzmianki o trzech diademach na tiarze pojawiają się w spisie skarbca z roku 1315 lub 1316. Określenie dokładnej daty dodania trzeciej korony jest jednak niemożliwe. Rzeźba nagrobna Benedykta XI (1303–1304) przedstawia papieża w „starej” tiarze. Z kolei grób Klemensa V (1305–1314) został zniszczony przez ewangelików reformowanych. Nawet statua nagrobna Jana XXII (1316–1334) ukazuje papieża w tiarze z dwoma diademami. Najwcześniejszym przedstawieniem w sztuce tiary z trzema koronami jest więc dopiero posąg z grobu Benedykta XII (1334–1342). Jego resztki są przechowywane w muzeum w Awinionie. Przedstawienia podwójnej tiary zdarzają się sporadycznie w sztuce aż do XV wieku. Od tamtego czasu w wyglądzie tiary nie nastąpiły znaczące zmiany.

2. Wybór papieża

W ciągu wieków różnie wybierano biskupów także biskupa Rzymu. Na pewno do czasów Konstantyna Wielkiego, czyli do przełomu III i IV wieku biskupi a także papież, wybierani byli przez członków gminy chrześcijańskiej. Lud rzymski obwoływał nowego papieża a duchowieństwo jego osobę akceptowało. Chcąc uniknąć wpływów świeckich na elekcje papieskie Feliks IV wyznaczył na swojego następcę Bonifacego II. Ze względu na sprzeciw cesarza Justyniana senat wydał edykt zakazujący jakiejkolwiek dyskusji nt. sukcesji papieskiej, za życia papieża. Stefan IV w 769 r. zastrzegł wybór nowego papieża dla duchowieństwa rzymskiego. Mimo to w 1073 r. podczas uroczystości pogrzebowych Aleksandra II w Bazylice św. Jana na Lateranie lud rzymski wznosił okrzyki „Hildebrand papieżem”. Wolę tę uwzględnili kardynałowie wybierając przez aklamację Grzegorza VII.

Zasadę wyboru papieża przez kardynałów wprowadził Mikołaj II podczas synodu w roku 1059. Jednakże nie byli oni odcięci od zewnętrznych nacisków, co więcej wybór musiał został dokonany w obecności posła cesarskiego i przez cesarza zatwierdzony. Aleksander III w 1179 r. przyznał czynne prawo wyborcze wszystkim członkom Kolegium Kardynalskiego, a nie jak dotychczas – kardynałom biskupom oraz ustalił, że do wyboru potrzeba dwóch trzecich głosów.

Wyboru papieża poprzez konklawe, czyli odcięcie wyborców od świata zewnętrznego i stopniowe zmniejszanie im racji żywnościowych, po raz pierwszy dokonano podczas elekcji Celestyna IV w r. 1241. Sposób ten, jako standardową procedurę, ustalono podczas Drugiego Soboru Lyońskiego w roku 1274.

Pierwszy raz tą nazwą posłużył się papież Grzegorz X w konstytucji Ubi Periculum. Obecnie przebieg zgromadzenia regulowany jest przez Konstytucję Apostolską Universi Dominici Gregis wydaną przez Jana Pawła II w roku 1996 z modyfikacjami Benedykta XVI z motu proprio „De aliquibus mutationibus in normis de electione Romani Pontificis” z dnia 11 czerwca 2007 r. Od czasu Wielkiej Schizmy Zachodniej panuje zasada, że konklawe musi zakończyć się wyborem nowego papieża. Wybór papieża każdorazowo musi nastąpić większością 2/3 głosów. Nie gwarantuje to zakończenia konklawe w określonym terminie, ale daje pewność, że nowy papież uzyskał znaczną większość głosów.

Obecnie w skład konklawe wchodzą kardynałowie elektorzy, czyli wyłącznie ci, którzy w dniu zaistnienia wakatu Stolicy Apostolskiej nie osiągnęli jeszcze wieku osiemdziesięciu lat.

Niejednokrotnie wybrani na papieża nie należeli do duchowieństwa lub też mieli niepełne święcenia. Leon VIII (963-963,964-965) otrzymał w ciągu jednego dnia wszystkie święcenia oraz został konsekrowany na biskupa. Naruszało to prawo kanoniczne, dlatego niekiedy bywa zaliczany do grona antypapieży. Grzegorz VII (1073) otrzymał święcenia prezbiteratu miesiąc po wyborze, a dopiero dwa miesiące później - sakrę biskupią. Podobnie papież Honoriusz IV (1285-1287). Papieże Celestyn IV (1241) i Hadrian V (1276) zmarli jeszcze przed konsekracją.


3. Synod trupi (897)

Zwołany przez papieża Stefana VI w 897 w Rzymie w celu pośmiertnego osądzenia papieża Formozusa (891-896). W tym okresie o władzę cesarską rywalizowali Arnulf, koronowany przez papieża Formozusa, oraz Lambert II. Po śmierci Formozusa i krótkim (15 dni) pontyfikacie Bonifacego VI na tronie papieskim zasiadł Stefan VI, który początkowo także popierał Arnulfa. Gdy jednak Lambert umocnił swoją władzę, zmienił stanowisko. Prawdopodobnie zmuszony przez cesarza zwołał synod, który miał na celu pośmiertne osądzenie oraz pozbawienie czci papieża Formozusa. W tym celu wydobyto jego zwłoki z grobu i przyodziano w szaty pontyfikalne. Następnie odcięto mu trzy palce służące mu do błogosławienia ludu, a po dokonaniu sądu poćwiartowane zwłoki wrzucono do Tybru. Wydarzenie to spowodowało wielkie oburzenie, zwłaszcza wśród duchownych wyświęconych przez Formozusa. W sierpniu 897 Stefan VI został aresztowany i uduszony.

Jeszcze w tym samym roku papież Teodor II unieważnił „synod trupi”. Na jego polecenie szczątki Formozusa wyłowiono z rzeki i pochowano z należną czcią.


4. Pornokracja (saeculum obscurum)

To okres sprawowania władzy, w którym duży wpływ na osobę rządzącego mają prostytutki. Historycznie określenie to dotyczy okresu w pierwszej połowie X wieku, który rozpoczął się od pontyfikatu papieża Sergiusza III (od 904 r.), a skończył się wraz ze śmiercią papieża Jana XII (w 964 r.), w którym silny wpływ na papiestwo miała rodzina Teofilaktów, a szczególnie Teodora i jej córka Marozja.

Według niepotwierdzonych informacji Marozja była konkubiną papieża Sergiusza III, a ich synem miał być późniejszy papież Jan XI. Teofilakt i jego żona Teodora zachowali silne wpływy za pontyfikatu kolejnych papieży: Anastazego III i Landa. W marcu lub kwietniu 914 roku Teofilakt doprowadził do wyboru Jana X. Ten jednak próbował uniezależnić się od wpływu rzymskich rodów i zawarł porozumienie z Hugonem z Arles, królem Italii od 926 roku. Marozja wraz ze swoim mężem Gwidonem, markizem Toskanii, zbuntowała się przeciwko papieżowi i doprowadziła do jego uwięzienia w Zamku św. Anioła, gdzie prawdopodobnie na jej polecenie Jan X został uduszony.

Kolejnym papieżem został, jeszcze za życia uwięzionego Jana X, Leon VI. Według niektórych autorów Leon VI został uwięziony i otruty na polecenie Marozji.

Papieże okresu pornokracji (w nawiasie data panowania):

· Sergiusz III (904–911), dwukrotnie wybierany papieżem. Po raz pierwszy jako następca Teodora II w grudniu 896, ale w krótkim czasie obalony, potępiony i wygnany (wybrany został Jan IX); po raz drugi 29 stycznia 904. Sergiusz III zawdzięczał swój pontyfikat poparciu Teofilakta, konsula Tusculum i jego żony Teodory. Najprawdopodobniej był również ojcem nieślubnego dziecka córki Teodory, 15-letniej Marozji – późniejszego papieża Jana XI. Sergiusz III uważał swój pierwszy wybór na papieża za ważny, więc wszystkich papieży, którzy urzędowali od 897 roku uznał za uzurpatorów. Ponadto uznał synod trupi, unieważnił wszystkie decyzje i święcenia udzielone przez Formozusa i siłą nakazał biskupom, wyświęconym przez zmarłego papieża, do przyjęcia ponownie święceń;

· Anastazy III (911–913), w czasie dwóch lat pontyfikatu władzę praktycznie całkowicie sprawował Teofilakt i jego żona Teodozja;

· Lando (913–914), jeden z ostatnich papieży po wstąpieniu na Stolicę Apostolską nie zmienił swojego właściwego imienia. O jego działalności wiadomo jedynie, że wydał przywilej protekcyjny dla kościoła San Salvatore w Fornowo, będącego kościołem katedralnym diecezji Sabina. Flodoard z Reims nazywa go "dobrym i wartościowym człowiekiem";

· Jan X (914–928), poparł kandydaturę Karola Prostaka na króla zachodniofrankońskiego, a także podtrzymał tron Konrada I poprzez decyzje podjęte na synodzie w Hohenaltheim. Odnowił kontakty z kościołem wschodnim, które zostały zerwane na skutek reakcji Anastazego III, który uznał czwarte małżeństwo Leona VI. Na skutek intryg Marozji, Jan został wtrącony do więzienia przez Gwidona z Toskanii, jej męża. W maju 929 roku został uduszony poduszką w Zamku św. Anioła w Rzymie.

· Leon VI (928–928), podobnie jak jego poprzednik, Leon był papieżem przejściowym, ponieważ Marozja chciała, by na Stolicy Piotrowej zasiadł jej syn Jan XI;

· Stefan VII (928–931), na temat jego pontyfikatu wiadomo jedynie, że wydał przywilej protekcyjny na rzecz opactwa Sant Antimo w diecezji Chiusi. Został wtrącony do więzienia i tam uduszony w lutym 931;

· Jan XI (931–935), przypuszczalny syn Marozji i Sergiusza III. Na początku 932 roku, cesarz bizantyński Roman I Lekapen zwrócił się do papieża z prośbą o udzielenie zgody na konsekrację jego 15-letniego syna, Teofilakta na patriarchę Konstantynopola. Jan, za namową swojej matki, zgodził się i wysłał na intronizację (27 lutego 933) dwóch biskupów jako legatów papieskich. W lecie 932, Marozja owdowiała i natychmiast poślubiła swojego szwagra króla Włoch, Hugona z Prowansji. Wkrótce potem, przyrodni brat papieża, Alberyk II, który ostro sprzeciwiał się małżeństwu matki wystąpił przeciw niej i przeciw Janowi. W grudniu 932 roku Alberyk z uzbrojonym tłumem wkroczył na Zamek Świętego Anioła, gdzie rezydowała Marozja i wtrącił ją wraz z Janem do więzienia, a następnie ogłosił się senatorem wszystkich Rzymian i księciem Rzymu. Papież został prawdopodobnie zwolniony z więzienia, lecz pozostał całkowicie podporządkowany swojemu bratu, który nałożył na niego areszt domowy na Lateranie. Według jednej z teorii papież i Marozja zostali zamordowani pod koniec 935 roku;

· Leon VII (936–939), w 937 roku mianował arcybiskupa Moguncji, Fryderyka, legatem dla Niemiec, powierzając mu reformę duchowieństwa; zezwolił na usuwanie z miast Żydów do czasu przyjęcie przez nich chrztu, chociaż zabronił nawracania ich siłą. Pisał do biskupów francuskich i niemieckich, wypowiadając się przeciwko wróżbitom i czarownikom;

· Stefan VIII (939–942), jego najpoważniejszą inicjatywą polityczną było poparcie udzielone królowi francuskiemu Ludwikowi IV Zamorskiemu w jego sporze ze zbuntowaną szlachtą burgundzką; papież w 942 wysłał do Francji legata Damazego wraz z listem, w którym wszystkim buntownikom zagroził ekskomuniką;

· Maryn II (942–946), nie mogąc uwolnić się spod kurateli Alberyka, poświęcił się w całości sprawom kościelnym. Według Cezarego Baroniusza, papież uchodził za znawcę Pisma Świętego oraz prawa kanonicznego, nadto zasłynął jako opiekun biednych i restaurator wielu kościołów;

· Agapit II (946–955), na okres jego pontyfikatu przypada intensyfikacja kontaktów papiestwa z królestwem niemieckim. W 951 król Niemiec Otton I Wielki wyprawił się do Włoch celem uzyskania korony cesarskiej, a w jego imieniu negocjacje w tej sprawie z papieżem, prowadzili arcybiskup Fryderyk z Moguncji i biskup Hartbert z Chur. Mimo przychylnej postawy Agapita do koronacji nie doszło, gdyż najazdy węgierskie zmusiły Ottona do powrotu do Niemiec. Konsekwencją tej wyprawy było jednak znaczące wzmocnienie pozycji Niemiec w północnej Italii. Agapit II wydał szereg przywilejów na rzecz niemieckich klasztorów i biskupstw, m.in. na rzecz benedyktyńskiego opactwa w Fuldzie (948), klasztoru św. Maurycego w Magdeburgu, żeńskiego opactwa Gandersheim czy archidiecezji hamburskiej. Alberyk II krótko przed swoją śmiercią w 954 odebrał od rzymskiej szlachty i duchowieństwa przysięgę, że następnym papieżem zostanie jego nieślubny syn Oktawian. Choć było to sprzeczne z prawem kościelnym, źródła wskazują, że Agapit w żaden sposób nie protestował przeciwko tej faktycznej elekcji jego następcy jeszcze za jego życia, przeciwnie, przysięga ta została złożona w jego obecności i za jego zgodą. Po śmierci Alberyka II (31 sierpnia 954) Oktawian przejął świecką władzę w Rzymie.

· Jan XII (955–963 i ponownie 964), sprawował zarówno władzę duchową, jak i świecką, jednak nie interesował się sprawami duchownymi – źródła podają, że zamienił Pałac Laterański w dom publiczny. Był najmłodszym papieżem w historii Kościoła. Za jego pontyfikatu rozpoczął się nowy okres w dziejach Państwa Kościelnego – związek ze Świętym Cesarstwem Rzymskim. Jan XII, w zamian za pomoc w odzyskaniu Kapui i Benewentu, koronował króla Niemiec Ottona I na cesarza (2 lutego 962), któremu całkowicie się podporządkował pod naciskiem rzymskiej opozycji. Państwo Kościelne odzyskało utracone ziemie, ale cesarz zawiódł papieża, bo wprowadzając „przywilej Ottoniański”, przywrócił obowiązek składania przez kolejnych następców św. Piotra przysięgi na wierność cesarzowi, a także konieczność zatwierdzania wybranego kandydata przez cesarza. W pierwszej połowie X wieku w klasztorze benedyktynów w opactwie w Cluny zaczęto głośno mówić o potrzebie reformy Kościoła. Podczas swojego pontyfikatu Jan XII zaczął spiskować z Berengarem i jego synem Adalbertem, a także z Węgrami, przeciwko Ottonowi. Zirytowany tym cesarz przybył do Rzymu i zajął miasto 1 listopada 963, natomiast papież uciekł do Tivoli, plądrując wcześniej skarbiec kościelny. Pięć dni później, Otton zwołał kler rzymski i przeprowadził synod, na którym oskarżono zaocznie Jana XII o zdradę, morderstwo i nieobyczajność. Ponieważ Jan, pomimo wielu wezwań, nie stawił się, by złożyć wyjaśnienia, synod złożył go z urzędu 4 grudnia 963 i zastąpił go Leonem VIII, który został wyświęcony dwa dni później3 stycznia 964 roku Jan powrócił do Rzymu i wywołał powstanie, które zostało krwawo stłumione. Jednak, gdy pod koniec stycznia cesarz Otton wyjechał, w lutym Jan ponownie wstąpił na Stolicę Piotrową, zmuszając Leona do ucieczki. Wobec swoich przeciwników, Jan zastosował ciężkie represje, anulował święcenia Leona VIII i dekrety cesarskie na synodzie 26 lutego 964. Jednak wkrótce potem Otton powrócił do Rzymu, co w kwietniu zmusiło Jana do ucieczki do Kampanii, gdzie miał umrzeć miesiąc później na atak serca. Okoliczności śmierci są jednak niepewne. Istnieje legenda mówiąca, że zmarł na udar mózgu w trakcie cudzołóstwa. Według innych podań został zabity przez męża kobiety, z którą dopuścił się cudzołóstwa:

· Leon VIII (963–965), został wybrany podczas synodu rzymskiego za zgodą cesarza Ottona I, tuż po ucieczce swego poprzednika, Jana XII z Rzymu. W ciągu jednego dnia otrzymał wszystkie święcenia oraz został konsekrowany. Naruszało to prawo kanoniczne, dlatego niekiedy bywa zaliczany do grona antypapieży. 3 stycznia 964 Jan XII wywołał powstanie, które zostało krwawo stłumione, jednak skłoniło to Leona do namówienia cesarza do zwolnienia zakładników przekazanych mu przez Rzym. Decyzja ta była niepopularna i doprowadziła do zamieszek w Rzymie, po wyjeździe cesarza w połowie stycznia. Spowodowało to ucieczkę Leona na dwór cesarski i powrót Jana na Stolicę Piotrową, który 26 lutego 964 roku ekskomunikował Leona i unieważnił wszystkie święcenia, jakie udzielił.

5. Dziesięcina

Dopiero w prawodawstwie czasów karolińskich (VIII–IX w.) pojawia się obowiązek płacenia dziesięciny. Jego przeforsowaniu sprzyjał system tzw. Eigenkirche – kościoła prywatnego i związanej z tym dziesięciny swobodnej. Warstwy uprzywilejowane mogły same zdecydować, na który kościół będą uiszczały należność. Zwykle fundowały własny kościół. W efekcie fundator kościoła był jednocześnie odbiorcą dziesięcin ze swoich dóbr. Część płynącego z nich dochodu przeznaczał na utrzymanie plebana (księdza) obsługującego kościół, natomiast reszta pozostawała w jego dyspozycji, podobnie jak i inne wpływy (np. zwyczajowe opłaty za niektóre czynności liturgiczne). Z tych pieniędzy kolator przeprowadzał remonty, kupował wyposażenie liturgiczne itp., robił to jednak wyłącznie według własnego uznania.

W Polsce (podobnie jak w wielu innych krajach chrystianizowanych) początkowo daninę świadczył panujący, opodatkowując się ze swoich dochodów w imieniu wszystkich poddanych. Przez nadania immunitetowe jego majątek się kurczył. Stopniowo więc pierwotny obowiązek księcia, nie wcześniej niż od drugiej połowy XII wieku, przerzucano na jego rycerzy i ludność poddaną.

Ludność niższych warstw początkowo obowiązywała dziesięcina snopowa (pobierana w snopach na polu, bardzo dokuczliwa, gdyż chłop nie mógł zwieźć zboża z pola, póki przedstawiciel Kościoła nie policzył swojej części snopów) i małdratową (pobierana w ziarnie). Niekiedy świadczono także dziesięcinę z konopi, lnu, miodu, skórek kunich i lisich, rzadziej w postaci ryb, a wyjątkowo tylko od dochodów z kopalni, karczm i młynów. Dziesięcinę w naturze stopniowo zastępowano dziesięciną w pieniądzu. Obecnie obowiązek płacenia dziesięciny stosują niektóre wyznania, takie jak Adwentyści Dnia Siódmego, Chrześcijanie Dnia Sobotniego, niektórzy baptyści i zielonoświątkowcy, jak również mormoni. 

6. Świętopietrze

Po raz pierwszy decyzję o wprowadzeniu świętopietrza podjął żyjący w VIII wieku król Wesseksu, Ine. Po przerwie w płaceniu tej daniny wznowił ją w XI wieku Wilhelm Zdobywca. W Anglii płacenia świętopietrza zaprzestano w roku 1534. Podobną daninę wprowadzono także w niektórych innych krajach, np. w Szwecji i Danii.

W Polsce świętopietrze wprowadzono za rządów Mieszka I, co wiąże się z poddaniem przez niego państwa Polan pod opiekę Stolicy Apostolskiej (dagome iudex). Świętopietrze jako danina lenna płacone było początkowo przez władców, później (prawdopodobnie od XI w.) obowiązek jego płacenia spadł bezpośrednio na ludność. W XIV wieku kolektorami świętopietrza w Polsce byli: Andrzej de Verulis (Andrzej z Veroli, 1325-1330), Piotra de Alwernia (Piotr z Owernii, 1325-1334), Galhard de Carceribus (Galhard z Carces, 1334-1342), Arnold de la Cancina (1344-1371) i Piotr syn Stefana (1373-74). Sporządzone przez nich sprawozdania dały historykom podstawę do przybliżonych obliczeń zaludnienia poszczególnych parafii.

Przeciwnikiem płacenia świętopietrza był m.in. Jan Ostroróg, twierdzący, że jest to wyraz ograniczenia suwerenności państwa polskiego. Świętopietrze w formie trybutu lub czynszu przetrwało do Reformacji – jego poboru zaniechano po 1555.

Pius IX w encyklice Saepe Venerabilis (5 sierpnia 1871) nadał formalny charakter zwyczajowi przekazywania wsparcia finansowego Stolicy Apostolskiej przez laickich członków Kościoła łacińskiego oraz innych ludzi. Dziesięcina oddawana jest do lokalnych parafii lub diecezji, podczas gdy świętopietrze kierowane jest bezpośrednio do Watykanu. Papież wykorzystuje te pieniądze do celów dobroczynnych.

Obecnie zbiórka pieniędzy odbywa się raz w roku, w niedzielę najbliższą dacie 29 czerwca. Kościół łaciński obchodzi wtedy uroczystość liturgiczną Świętego Piotra i Świętego Pawła. Do najbardziej szczodrych darczyńców zaliczają się USA, Włochy, Niemcy, Hiszpania, Francja, Irlandia, Brazylia oraz Korea Południowa. Watykan podaje sumę otrzymanych datków w corocznym sprawozdaniu finansowym. Np. w 2010 roku suma świętopietrza wyniosła 67 704 416 USD.


7. Antypapieże

Byli wybierani najczęściej wskutek sporów teologicznych (np. Hipolita powołano w czasie sporów wokół sabelianizmu) lub politycznych (np. Paschalis obsadził tron papieski dzięki przekupieniu niezwykle wpływowego wówczas arcybiskupa Rawenny). Gdy zaczęło kształtować się Państwo Kościelne i rosło jego znaczenie polityczne, coraz częściej spory wokół powołania papieża były odbiciem walki o wpływy różnych stronnictw czy rodów. Pomimo wprowadzenia w 1059 roku zasady powoływania papieży przez kolegium kardynalskie, sytuacja nie uległa zmianie.

W czasie wielkiej schizmy zachodniej, obok biskupów Rzymu urzędowali również antypapieże obediencji (terytorium posłuszeństwa wobec papieża) awiniońskiej oraz pizańskiej.

Według tezy sedewakantyzmu wszystkie osoby, które zasiadają na tronie papieskim od czasu śmierci Piusa XII w 1958 roku, są antypapieżami.

Sam fakt ogłoszenia się przez kogoś papieżem to za mało, by uznać daną osobę za antypapieża. Np. były zakonnik katolicki Francuz Michel Auguste Marie Collin (zmarły w 1974) przybrał imię Klemensa XV i głosił, że w 1950 roku Chrystus powołał go na papieża. Hiszpan Clemente Domínguez y Gómez (ur. 1949) uznał się w 1978 roku za papieża Grzegorza XVII, traktując papieża w Rzymie jako antypapieża. Od 1998 w USA działa pod imieniem Piusa XIII były zakonnik i dawny zwolennik abp. Marcela Lefebvre Lucian Pulvermacher. Status tych osób, w przeciwieństwie do dawnych antypapieży, którzy mieli poparcie choćby części kolegium kardynalskiego, nie wystarcza, aby uznać je za antypapieży.

Istnieją spory co do liczby antypapieży w historii. Wymienia się od 36 do 43 antypapieży. W roku 1942 kardynał Giovanni Mercati, Archiwista Świętego Kościoła Rzymskiego, stworzył listę antypapieży, która od tamtej pory została oficjalnie uznana przez Kościół katolicki. Zamieszczona lista jest zgodna z listą Mercatiego. Różnice w liczbie antypapieży wynikają z podejścia historyków, a nawet teologów Kościoła katolickiego (np. watykańskie Annuario Pontificio aż do XX wieku wymieniało jako legalnych papieży obediencji pizańskiej).

Antypapieżami z listy Mercatiego byli m.in.:

Hipolit (217-235), m.in. opracował sposób obliczania terminu Wielkanocy;

Nowacjan (251-258), autor licznych listów, wątpił we władzę Kościoła do odpuszczania grzechów;

Feliks II (355-365);

Eulaliusz (418-419);

Dioskur (530);

Paschalis (687);

Filip (768);

Krzysztof (903-904), w sierpniu 903 zmusił prawowitego papieża Leona V do abdykacji, a potem wtrącił do więzienia i kazał go zamordować. Następnie obwołał się papieżem i nakazał konsekrować. Został zdetronizowany i zmuszony do wstąpienia do zakonu (wraz z Leonem V) w styczniu 904 przez papieża Sergiusza III. Krótko potem, z rozkazu papieża, został uduszony;

Sylwester IV (1105-1111);

Klemens VII (1378-1394);

Ostatnim antypapieżem był Feliks V (1439-1449).


Literatura:

1. J. Baszkiewicz: Historia Francji, 1978, 25.

2. K. Dopierała, Księga Papieży, 1996, 104.

3. J.N.D. Kelly, Encyklopedia papieży, 1997, 167-170, 177-180.

4. R. Fischer-Wollpert: Leksykon papieży, 1996, 61.

5. J. Mathieu-Rosay: Prawdziwe dzieje papieży. Od królestwa niebieskiego do królestw doczesnych, 1996,137.

6. K.-R. Mai, Watykan. Mroczna historia światowej potęgi, 2011, 178.

7. Vatican: "An ancient custom still alive today".

8. J. Warmiński, H. Wojtyska, Antypapież, [w:] Encyklopedia Katolicka, t. 1, 1973, 727-728.

środa, 15 lipca 2020

Sermon von dem hochwürdigen Sakrament des heiligen wahren Leichnams Christi und von den Brüderschaften


„Traktat o dostojnym sakramencie świętego prawdziwego ciała Chrystusa i o wspólnocie” należy do trzech tego typu pism mówiących o sakramentach (pokuty, chrztu i Wieczerzy Pańskiej) zadedykowanych księżnej-wdowie Margarethe von Braunschweig-Lüneburg, które wydano w pierwszej połowie grudnia 1519. Określenie „sermon” nie oznacza tutaj kazania, a raczej rozprawę naukową. Pierwotny podtytuł traktatu wydanego w Wittenberdze przez Johannesa Grünenberga (1519) był skierowany do większej grupy adresatów: „Fur die Leyen” (dla osób świeckich). Edycja Weimarska (WA) zawiera 16 dodruków tego pisma do 1525 roku (WA 2, 739-741). W 1524 ukazało się jego łacińskie tłumaczenie wydane przez Thomasa Wolfa w Bazylei.

Doktor Luter porusza kwestię sakramentu ciała Chrystusa (Wieczerzy Pańskiej, Sakramentu Ołtarza) w 22 akapitach, a w 5 – zagadnienie braterstwa, wspólnoty. Wg Reformatora podczas Sakramentu Ołtarza buduje się mistyczna więź pomiędzy Chrystusem, świętymi (zmarłymi i żyjącymi wiernymi), a osobą przystępującą do sakramentu. Taki koncept jest widoczny w dziele „Theologia deutsch” niemieckiego teologa i mistyka z XIV wieku – Jana Taulera. Z tej mistycznej jedności wynikają konsekwencje dla każdego wiernego: bycie miłosiernym względem siebie tak jak miłosierny jest dla nas Chrystus, co przekłada się w codziennej pomocy bliźniemu: wsparcie ubogich, budowanie wzajemnych relacji w oparciu o szacunek itd. To jest widoczne znaczenie wypływające z wiary w prawdziwość Sakramentu Ołtarza udzielanego pod postacią konkretnych znaków: Prawdziwego Chleba i Prawdziwego Wina.W wydaniach wittenberskich (J. Grünenberg) od roku 1520 tekst traktatu jest uzupełniony epilogiem zalecającym (nie nakazującym) udzielanie go pod dwiema postaciami (sub utraque): Chleba i Wina.

Traktat opisuje sakramentologię Lutra (znak, znaczenie, wiara) w kontekście Sakramentu Ołtarza ze związkiem przyczynowym pomiędzy nowo rozumianym sakramentem, a pragnieniem jego udzielenia. Niezależnym kluczowym komunikatem jest podkreślenie relacji: tak jak Chrystus, wszyscy święci i żyjący chrześcijanie przyznają się za każdego przeciwko strachowi (niewierze) i dla zbawienia duszy, tak dla każdego z osobna musi stać się osobistą prośbą dobro Chrystusa i wszystkich świętych. Uderzające w traktacie są: docenianie roli kapłana (akapity 2, 6 i 22), Marii (akapit 10), mszy (akapit 18) i akceptacja Sakramentu Ołtarza pod jedną postacią (akapit 3 i 22) - w tym traktacie sub utraque jest jedynie zalecane, a nie nakazane.

Marcin Luter krytykuje w ówczesnym pojmowaniu wspólnoty łakomstwo, hulanki i temu podobne, a przede wszystkim przekonanie, że ratunek człowieka przez Chrystusa i sakrament jako taki stoją z sobą w sprzeczności. Wittenberski Reformator zaleca tworzenie wspólnoty opartej na wzajemnej pomocy, dla wspólnego dobra mającego źródło we wspólnocie z Chrystusem. Tekst w oryginale jest dostępny na kartach Weimarany: WA 2, 742-758.

Przeciwnicy reformacji krytykowali traktat m.in. z uwagi na zalecanie udzielania Wieczerzy Pańskiej pod dwiema postaciami (sub utraque).

Literatura:

A. Ohlemacher, Sermon von dem hochwürdigen Sakrament des heiligen wahren Leichnams Christi und von den Brüderschaften. In: V. Leppin, G. Schneider-Ludorff (Hrsg.), Das Luther-Lexikon, 2015, 638-639.

piątek, 10 lipca 2020

Reformatorskie przebudzenie Marcina Lutra



Przymiotnik „reformatorski”:

- silnie nawiązuje do działalności Marcina Lutra jako pioniera Reformacji XVI wieku;
- ma charakter jakościowy i normatywny;
- zakłada jedność ruchu reformacyjnego, co jak wiemy jest jedynie w niektórych aspektach prawdziwe (np. zasady sola, powszechne kapłaństwo wiernych) – mamy bowiem do czynienia z reformacją wittenberską i szwajcarską (H. Zwingli w Zurychu i J. Kalwin w Genewie), z ruchami wolnokościelnymi (anabaptyzm) itd.
  
Określenie „reformatorische Entdeckung” funkcjonujące w naukowej literaturze niemieckojęzycznej trudno jest przetłumaczyć na język polski dosłownie. Rzeczownik „die Entdeckung” odpowiada „odkryciu”, co na gruncie nauk przyrodniczych oznacza czynność jednorazową. „Reformatorskie odkrycie” to jednak proces, wewnętrzna przemiana na skutek różnorodnych czynników, w sensie: odkrycie w sobie. Uważam, że pełnię dramaturgii tej dynamicznej transformacji oddaje tłumaczenie: reformatorskie przebudzenie.

Reformatorskie przebudzenie jest pojęciem wprowadzonym w nowoczesnych badaniach historycznych i nawiązuje do problemu przemiany Marcina Lutra z teologa późnośredniowiecznego do reformatora. Ta kwestia ma istotny charakter w pojmowaniu jego osoby. Naukowa dyskusja próbuje odpowiedzieć na pytania o czas i treść tego reformatorskiego odkrycia w samym sobie. Debata została wywołana na skutek polemiki o znaczenie tzw. młodego Lutra na początku XX wieku. O wewnętrznym przełomie (niem. Durchbruch) wiemy z przedmowy łacińskich dzieł Reformatora z 1545 roku (tzw. Großes Selbstzeugnis, wielkie świadectwo o sobie). Czytamy w nim:

„Interim eo anno iam redieram ad Psalterium denuo interpretandum, Fretus eo, quod exercitatior essem, postquam Sancti Pauli Epistolas ad Romanos, ad Galatas, et eam, quae est ad Ebreaos, tractassem in Scholis, Miro certe ardore raptus fueram cognoscendi Pauli in Epistola ad Romanos sed obstiterat hactenus, non frigidus circum praecordia sanguis, sed unicum vocabulum, quod Est in cap. 1. Iustitia Dei relevatur in illo. Oderam enim vocabulum istud, Iustitia Dei, quod usu et consuetidune omnium Doctorum doctus eram philosophice intelligere, de iustitia (ut vocant) formali seu activa, qua Deus est iustus, et peccatores iniustosque punit.”

A w tłumaczeniu:

„W międzyczasie wróciłem w tym roku (w 1519) do Psałterza, aby go na nowo zinterpretować, mając zaufanie, że jestem już wyćwiczony po tym, jak prowadziłem wykłady z listów św. Pawła do Rzymian, Galatów i tego do Hebrajczyków. Ogarnęła mnie cudowna pasja poznania Pawła w jego liście do Rzymian, ale do tego czasu to nie chłód mojej krwi wokół serca, tylko jedno jedyne słowo stało mi na drodze, zapisane w pierwszym rozdziale: „Sprawiedliwość Boża objawia się w nim.” (Rz 1, 17). Nienawidziłem bowiem tego pojęcia „Sprawiedliwość Boża”, które w powszechnym użyciu wszyscy doktorzy uczyli jako tzw. formalną albo aktywną Sprawiedliwość, przez którą Bóg jest sprawiedliwy i karze grzeszników i niesprawiedliwych.” (WA 54, 185, 12-20)

Oryginalny łaciński tekst trudno jest przetłumaczyć na język polski z uwagi na występowanie dwóch czasowników w tzw. czasie zaprzeszłym (Plusquamperfekt), praktycznie nie występującym w polszczyźnie, a który określa wcześniejszą w przeszłości czynność. Nie wiemy, co dokładnie miał na myśli Reformator. Ogólnie można powiedzieć, że Marcin Luter nauczył się rozumieć Sprawiedliwość Bożą nie jako osąd, wynagrodzenie lub karę człowieka (iustitia pactiva), tylko jako daną niezasłużenie przez Boga Sprawiedliwość (iustitia passiva), ponieważ człowiek otrzymuje ją bez względu na swoje zasługi, uczynki (WA 54, 185, 6f.). Wcześniejsze rozważania Lutra o podobnej treści występują w dziele „De servo arbitrio” z 1525 roku, kiedy to z pewnością doszło do jego refomartorskiego przebudzenia. Dalsze badania musiały poprowadzić do dyskusji nad innymi pojęciami niż iustitia activa i iustitia passiva u młodego Lutra. Karl Holl postulował, iż ten proces dokonał się u Lutra ok. 1512 roku wraz z powołaniem go na stanowisko profesorskie Uniwersytetu w Wittenberdze i z prowadzeniem biblijnych wykładów. W swojej polemice z 1958 roku Ernst Bizer („Fides ex auditu”) proponuje zwrócić uwagę na rozwój znaczenia Słowa Bożego w teologii Marcina Lutra. Tym samym krytykuje on model standardowy, w oparciu które u młodego Lutra dominowała tzw. teologia pokory. Bizer zwraca uwagę na wspominaną przez doktora Lutra konieczność pokory w obliczu niepewności swojej wiary i uzyskania tym samym zbawienia (WA 56, 252, 17-35). Przyczyną takiej postawy było z pewnością życie monastyczne i ówczesny klimat intelektualny epoki. Strach przed gniewnym Bogiem karzącym grzesznika, przed ogniem piekielnym stawiał pytania, jak zaskarbić sobie łaski w oczach Pana. Oswald Bayer postulował znaczenie odkrycia słowa „obietnica” (promissio). Te dwa stanowiska umożliwiły szacunkowe datowanie reformatorskiego przebudzenia Marcina Lutra na ok. 1518 rok, czas dysputy heidelberskiej.

Dalsze trudności w precyzyjnym datowaniu reformatorskiego przebudzenia Marcina Lutra przyniosły jego wypowiedzi o przełomie w wieży Czarnego Klasztoru tzw. rezultat „cloaci” (WA TR 2, 1681; WA TR 3, 3232b; WA TR 4, 4192). Określenie „cloaca” oznaczało przede wszystkim dokładną lokalizację miejsca, klasztornej wygódki lub pomieszczenia nad nią. W oparciu o dane biograficzne Reformatora można wnioskować, że przełom w tym konkretnym aspekcie nastąpił w czasie, gdy doktor Luter prowadził wykłady z psalmów (1513-15), najpóźniej z listu do Rzymian (1515-16).

Hermann Otto Pesch w odpowiedzi na polemikę Bizera zaproponował, by tzw. Turmerlebnis (rezultat wieży, rezultat „cloaci”) traktować jako moment wewnętrznego przełomu. Lohse pisał o „reformatorskim punkcie zwrotnym” (niem. reformatorische Wende) i „początku teologicznego przeorientowania” (niem. Beginn der…theologischen Umorientierung). To umożliwia oddanie dramaturgii wewnętrznego procesu przemiany, porzucenia dawnych przekonań będących fundamentem wcześniejszego życia monastycznego. Heiko Obermann podkreśla, że od tego czasu rozwinęła się tradycja w rozumowania tzw. Turmerlebnis nie tylko jako dokładnego miejsca.  Volker Leppin widzi w cytowanym fragmencie świadectwa o sobie z 1545 roku charakter konwersacyjny pomiędzy pojęciami „iustitia” (sprawiedliwość) a „poenitentia” (pokuta), zaś słowo „cloaca” nie należy rozumieć metaforycznie, lecz jako dokładną lokalizację miejsca w wieży Czarnego Klasztoru w Wittenberdze, które pojawiło się w Mowach Stołowych na skutek redakcyjnych poprawek i nie ma bezpośredniego związku z Marcinem Lutrem.

B. Hamm rozumie reformatorskie przebudzenie Lutra jako składową wielu małych zdarzeń, V. Leppin jako konsekwentny proces przemian. Całą dyskusję da się zamknąć pomiędzy 1512, a 1518 rokiem. Marcin Luter zaczynał jako mnich i teolog w epoce późnego średniowiecza. Jednak najpóźniej w 1520 roku uwydatnia się całkowicie odmienne pojęcie Kościoła (zwłaszcza powszechne kapłaństwo wiernych) i Sakramentu w tzw. pismach programowych. Temu przebudzeniu towarzyszy sformułowanie tzw. zasad sola w latach 1513-19.

Literatura:

1.  K. Holl, Aufsätze zur Kirchengeschichte, Band 1: Luther, 1948.

      2. E. Bizer, Fides ex auditu. Eine Untersuchung über die Gerechtigkeit Gottes duch Martin Luther, 1966.

     3. O.H. Pesch, Zur Frage nach Luthers reformatorischer Ende. Ergebnisse und Probleme der Diskussion um Ernst Bizer, Fides ex auditu, in: Der Durchbruch der reformatorischen Erkenntnis bei Luther (WdF 123), 1968, 445-505.

    4.  B. Lohse, Der Durchbruch der reformatorischen  Erkenntnis bei Luher, 1988.

    5. V. Leppin, „omnem vitam fidelium penitentami esse voluit”. Zur Aufnahme mystischer Tradition in Luthers erster Ablaßthese, in: ARG 93 (2002), 7-25.

    6. B. Hamm, Der frühe Luther. Etappen reformatorischer Neuorientierung, 2010.
  
    7. Th. Kaufmann, Der Anfang der Reformation, 2012.

    8. V. Leppin, Erinnerungssplitter. Zur Problematik der Tischreden als Quelle von Luthers Biographie, in: Martin Luthers Tischreden. Neuansätze der Forschung, 2013.

    9. V. Leppin, Reformatorische Entdeckung. In: V. Leppin, G. Schneider-Ludorff, Das Luther-Lexikon, 2015, 589-591.

    10. V. Leppin, Die Reformation, 2017, 18-23.

    11. V. Leppin, Martin Luther, 2017, 107-117.
    
    12. V. Neuhaus, Gipfelgespräche mit Martin Luther, 2017, 39-40, 56-59.

niedziela, 5 lipca 2020

„Młody Luter”

Tak określa się fazę w życiu doktora Marcina Lutra, w której wykazywał pobożność późnośredniowieczną i był na drodze reformatorskiego przebudzenia/formowania. Umownie przyjmuje się, że trwała ona do 1519 roku. Sporadycznie mówi się, że faza „młodego Lutra” występowała do sporu o wolność w wierze, czyli do roku 1525 (dopiero wtedy Luter zmienił formalnie swój status z mnicha na człowieka żonatego).

W tym okresie doktor Luter jest postrzegany jako mało autorytatywny i niezatwardziały w poglądach. Dopiero późniejsze etapy jego życia, abstrahując od pojedynczych kontrowersji, jak np. pisma o Żydach, uformowały luteranizm na płaszczyźnie teologicznej. W związku z tym faza „młodego Lutra” jest zarówno przedmiotem idealizacji, jak i polemiki, a tym samym wysoce kontrowersyjną dziedziną badań. Chodzi o trudności metodyczne u „młodego Lutra”. Z jego dzieciństwa i młodości, jak i z pierwszych lat życia klasztornego nie zachowało się wiele źródeł. Korzysta się raczej ze wspomnień Reformatora i ogólnej wiedzy o epoce. „Stary Luter” podkreśla, że okres jego młodości był etapem błądzenia (WA 40 I, 134, 3f.). W literaturze naukowej brak jest krytycznych źródeł mogących wnieść nowe aspekty badawcze. Te można pozyskać dzięki badaniom życiorysów osób współczesnych Reformatorowi przy jednoczesnej krytycznej literaturze dzieł Lutra. Relatywnie pewnym punktem wyjściowym do badania tej fazy życia jest początek jego kariery jako wykładowcy w Wittenberdze (1513). Ok. 1900 roku dyskutowano o wykładach Reformatora o listach do Rzymian i do Hebrajczyków kontekście „młodego” i „dojrzałego” Lutra, jednak te dwa modele stoją z sobą w opozycji.

„Kontrastująca interpretacja” polega albo na idealizowaniu, albo na zupełne krytycznym podejściu do tej fazy biografii Reformatora. Pietysta Gottfried Arnold stawiał „młodego Lutra” za przykład do naśladowania w przeciwieństwie do zatwardziałego w stanowisku „starego Lutra”, krytykując tym samym ówczesną zatwardziałość poglądów. Sam Reformator dał podwaliny do takiego pojmowania tego okresu w przedmowie jego łacińskich dzieł z 1545 roku (WA 54, 179-187). Sugerowany przez niego gwałtowny przełom był jedynie czymś dobrym, bo zakończył „jeszcze” katolicki etap w jego życiu, a reformatorskie przebudzenie stanowiło fundament do rozwoju ruchu Odnowy Kościoła.
W ramach „ewolucyjnej interpretacji” „młodego Lutra”, zapoczątkowanej przez katolickich teologów na początku XX wieku (Heinrich Suso Denifle, Hartmann Grisar) transformacja pobożności mnicha z Wittenbergi stała się punktem wyjściowym do krytycznej oceny działań Kościoła Powszechnego. W odpowiedzi na nią strona ewangelicka (H. Obermann) podkreśliła inspirujące działanie teologii późnośredniowiecznej na rozwój Reformatora. W tym kontekście uwydatnia się raczej silny przełom z trwającymi w czasie transformacjami (Leppin) aniżeli pojedyncze wydarzenia mogące mieć wpływ na reformatorskie formowanie się (Hamm).

Jak widać okres „młodego Lutra” podlega kompleksowej analizie mającej swe źródła zarówno w biografii Reformatora, a także historii pierwszej połowy XVI wieku. Modele kontrastujące ukazują postać Lutra, która polaryzując, daje świadectwo o sobie. Modele ewolucyjne postrzegają ten etap jako czas kształtowania się w oparciu o wiele czynników, o czym pisał sam Luter. Z tej perspektywy wyłania się obraz „młodego Lutra” nie jako złożonego balastu, a raczej jako dającego siłę korzenia, który inspirował do dalszego rozwoju.

Literatura:

1. H. Obermann, Werden und Wertung der Reformation, 1979.

2. Th. Kaufmann, Der Anfang der Reformation, 2012.

3. J. Fried, Der Schleier der Erinnerung, 2012.

4. V. Leppin, Der "junge Luther". In: V. Leppin, G. Schneider-Ludorff, Das Luther-Lexikon, 2015, 327-329.

środa, 1 lipca 2020

Teza miesiąca - Teza 77

Drzwi Tezowe (Thesentür) w Kościele Zamkowym w Wittenberdze.

77 - Twierdzenie, że i sam Piotr, gdyby był jeszcze papieżem, nie mógłby dać większej łaski, jest bluźnierstwem przeciwko świętemu Piotrowi i papieżowi.