500-lecie Dysputy Heidelberskiej (Disputatio Heidelbergensis)

Stary Uniwersytet w Heidelbergu. Foto: K. Basiński

Kilka miesięcy po ogłoszeniu 95 tez przez Marcina Lutra o odpustach uniwersytet w Heidelbergu udostępnił salę wykładową i pokrył koszty zaplanowanej na 25 kwietnia dyskusji w kapitule generalnej zakonu. Jej organizację powierzono Johannowi von Straupitzowi, augustianinowi, który stał się powiernikiem duchownym Lutra. Aby ten mógł wziąć udział w dyspucie, Straupitz musiał wyrazić zgodę na czasowe zwolnienie Marcina z obowiązków wykładowcy w Witttenberdze. Jednocześnie uzyskał list ochronny od Fryderyka III Mądrego dla swojego przyjaciela będący owocem dyplomatycznej korespondencji pomiędzy elektorem Palatynatu reńskiego Ludwikiem V Wittelsbachem, a biskupem Würzburga Fryderykiem von Wirsbergiem.

Dlaczego Heidelberg? Zakon augustianów eremitów organizował spotkania co trzy lata, podczas których omawiano sprawy organizacyjne oraz prowadzono dyskusje na rozmaite tematy. Ostatnie tego typu spotkanie miało miejsce w 1515 roku w Gotha, a zatem kolejne powinno odbyć się w 1518 roku. Na Południu Niemiec istniało jedynie 5 klasztorów augustianów eremitów. Wybór Heidelbergu jako miejsca spotkania miał niejako wzmocnić pozycję zakonu w tym regionie Niemiec. Ponadto brat elektora Ludwika V, Wolfgang, znał Johanna Staupitza i Marcina Lutra z Wittenbergi i mógł wywierać wpływ na wybór Heidelbergu.

Dlaczego dysputował Marcin Luter? Z uwagi na kontrowersje związane z publikacją 95 tez z 1517 roku.

Już we wczesnych godzinach porannych 9 kwietnia 1518 Marcin Luter opuścił pieszo Czarny Klasztor z dwoma towarzyszami: bratem Leonardem Beierem i jego pomocnikiem Urbanem, udając się w kierunku stolicy Palatynatu, Heidelbergu. 10 kwietnia przybyli do Lipska, 12.04 byli w Saalfeld, a dwa dni potem - w Coburgu. 17 kwietnia stanęli u bram miasta Würzburg, gdzie spędzili prawie dwa dni w tamtejszym klasztorze augustianów i twierdzy Marienberg, odwiedzając zaprzyjaźnionego Lorenza von Bibra. Tam książę-biskup Lorenz von Bibra zaprosił Lutra na dwór i zaproponował mu eskortę do Heidelbergu. Luter zrezygnował, ponieważ chciał wyjechać z Würzburga wraz ze swoimi współbraćmi z Erfurtu. Stamtąd wyruszyli wozem najpierw do Tauberbischofsheim, Mudau i Mosbach. Do celu swej podróży dotarli 21 lub 22 kwietnia. Marcin Luter przybył do Heidelbergu jako wysłannik zakonu augustianów i jednocześnie jako profesor teologii uniwersytetu w Wittenberdze. Podczas swojego pobytu gościł na zamku palatyna Wolfganga, brata elektora Ludwika V, którego poznał w 1515 roku w Wittenberdze, gdzie Wolfgang pełnił funkcję rektora tamtejszego uniwersytetu. Należy podkreślić, iż Marcin Luter nie miał zamiaru przedstawić swego programu naprawy Kościoła podczas dysputy. Jego celem było wykazanie zgodności głoszonej nauki z Ewangelią oraz krytyka średniowiecznej teologii scholastycznej. Sprawa odpustów nie odgrywała w jego założeniach żadnej istotnej roli, pragnął poddać krytycznej dyskusji swoje przemyślenia na temat relacji pomiędzy usprawiedliwieniem człowieka, a jego wolną wolą i uczynkami.

Wraz z nadejściem 1518 roku Marcin Luter odniósł się do krytyki jego 95 tez, którą wyrazili Johann Tetzel i Konrad Wimpina. Jednocześnie miała miejsce polemika chyba z największym oponentem Johannem Eckiem z Ingolstadt. Tezy o odpustach z 31.10.1517  cieszyły się coraz większym uznaniem, również poza granicami niemieckich księstw, dlatego ich autor zdecydował się na publikację "Kazania o odpustach i łasce" w j. niemieckim będącym próbą wyjaśnienia ich zasadności.

G. Baumann: Brenz (z lewej) i Isenmann (z prawej) u Lutra w Heidelbergu, 1854.

Spotkanie kapituły generalnej zakonu augustianów miało miejsce pomiędzy 25 a 27 kwietnia 1518. Do dyskusji teologicznej z udziałem Marcina Lutra doszło 26 kwietnia w budynku wydziału filozoficznego Uniwersytetu Heidelberskiego.

Doktor Luter dyskutował z następującymi teologami: Jodocus Brechtel z Rohrbach, Daniel Zangenried z Memmingen, Markus Stieß z Ittingen, Peter Scheibenhart z Deidesheim i Lorenz Wolf ze Spiry.

Dla słuchaczy mogło być niespodzianką, że profesor teologii z Wittenbergi nie przyjechał omawiać zasadności swych 95 tez o odpustach, lecz by poddać pod wątpliwość sens dalszego praktykowania teologii i filozofii średniowiecznej. Wyznanie grzechów, skrucha i pogodzenie się z własną niemocą stanowiły fundament do poszukiwań Boga łaski, a nie Boga gniewu. Odrzucając teologię scholastyczną, Luter pragnie zrewolucjonizować wielowiekową tradycję teologii łacińskiej. Przygotowany do dysputy tekst zawierał 28 tez teologicznych i 12 filozoficznych. W tezach teologicznych Luter objaśnia swój program o łasce Bożej i grzeszności natury ludzkiej. Deprecjacja rozumu naturalnego, wolnej woli i uczynków  (filarów średniowiecznej teologii) w kontekście usprawiedliwienia człowieka rzuca niejako nowe światło na pojmowanie Biblii. Istotą teologii wg Doktora Marcina jest poznanie Boga ukrytego w cierpieniu (absonditum in passionibus) Jego Syna na krzyżu. Teolog krzyża musi jego zdaniem najpierw całkowicie uniżyć się i szukać Boga w cierpieniu i poniżeniu, by pojąć, iż człowiek jest niczym, a uczynki przynależą tylko do Boga. Zebrany materiał piśmienniczy z tej dyskusji znajduje się w WA 1, 353-355. 

Po dysputacji odbyła się prywatna rozmowa Bucera z Lutrem, a następnego dnia odbyła się kolacja, w której wzięli udział Staupitz i Luter oraz Bucer, Brenz i inni studenci. Bucer powiedział entuzjastycznie o tej rozmowie przy stole, że Luter całkowicie zgadza się z Erazmem z Rotterdamu, ale to, o co ten wielki uczony tylko sugerował, Luter powiedział otwarcie i szczerze. 

Disputatio Heidelbergensis niewątpliwie łączy się z szerzeniem idei reformacyjnych, jako że słuchaczami Marcina Lutra byli nie tylko mnisi, ale także mieszczanie, przedstawiciele niemieckiej szlachty, profesorowie uniwersytetu oraz studenci teologii, którzy przyjęli założenia z wielkim entuzjazmem i kilka lat potem jako ewangeliccy księża wprowadzali Reformację w południowo-zachodnich Niemczech. Do najbardziej znanych uczestników dysputy heidelberskiej z 26.04.1518 należą: Johannes Brenz (reformator Wirtembergii i uniwersytetu w Tybindze), Martin Bucer (reformator Strasburga), Martin Frecht (reformator Ulm), Erhard Schnepf (reformator Weilburga, profesor uniwersytecki w Jenie, Marburgu i Tybindze), Johannes Oekolampad (późniejszy teolog kalwiński), Philipp Melanchthon (późniejszy współpracownik i przyjaciel Lutra), Johann Schwebel (reformator Palatynatu Dwóch Mostów), Johann Isenmann (późniejszy superintendent w Schwäbisch Hall)  i Theobald Billicanus (reformator Nördlingen).

Marcin Luter pozostał w Heidelbergu do 1 maja 1518. W tym dniu napisał list do Beatusa Rhenanusa po łacinie (WA 9,160-169), w którym opisał przebieg Dysputacji Heidelberskiej. Inną wypowiedź na ten temat znajdziemy w WA 9,170,1-9. W drodze powrotnej do Wittenbergi Marcin Luter odwiedził prawdopodobnie swojego nauczyciela teologii scholastycznej Jodocusa Trutfettera w Erfurcie. Ten jednak odrzucił poglądy wittenberskiego profesora przedstawione w Heidelbergu na temat krytyki teologii średniowiecznej. 

Literatura:

1. Ch. Möller, M. Heymel, P. Goes, Ich hab einen besseren Sorger. Luthers seelsorgliche Theologie, 2017, 79-85.

2. Th. Kaufmann, Anfang der Reformation, 2018, 339-354.

3. V. Leppin, Die Reformation, 2017, 29-31.

4. A. Kohnle, Martin Luther. Reformator, Ketzer, Ehemann, 2015, 81.

5. V. Leppin, Martin Luther, 2017, 126-135.

Wstępnie o dyskusji w Heidelbergu z 1518 roku i teologii krzyża Doktora Marcina Lutra

Polecam artykuł Jerzego Sojki o dyspucie heidelberskiej:

HEIDELBERG

Tezy heidelberskie Marcina Lutra z 1518 roku:

TEZY

O teologii krzyża wittenberskiego Reformatora:

UGLORZ 

Dysputy Marcina Lutra

Akademicka działalność wittenberskiego Reformatora rozpoczęła się wraz ze zdobyciem tytułu doktora teologii. Zgodnie z obowiązującą wtedy tradycją miał on prawo prowadzić nie tylko wykłady, ale też dysputy naukowe. Poprzez formułowanie tez poddawanym dyskusjom Marcin Luter mógł efektywniej docierać ze swymi poglądami aniżeli podczas wykładów uniwersyteckich. W trakcie rozmowy przedstawiano je, a studenci, bądź osoba zgłoszona do promocji danego tytułu wykazywała się umiejętnością teologicznego argumentowania. Dzięki temu możliwa była obrona poszczególnych tez z jednej strony, z drugiej - podczas dysputy miało też miejsce ich krytyczne weryfikowanie. 

Marcin Luter i jego uniwersyteccy koledzy wprowadzali celowo nauki reformacyjne poprzez ich argumentacyjno-krytyczne sprawdzanie w trakcie dysput, jako że formułowane z tej okazji tezy szybciej trafiały do grona zainteresowanych aniżeli treść konkretnych wykładów - było w zwyczaju, iż podawano je w formie druku do publicznej wiadomości jeszcze przed daną debatą tak, by społeczność akademicka mogła zająć odpowiednie stanowisko. W czasach Lutra podane punkty dyskusyjne drukowano w formie plakatu wywieszanego na budynkach uniwersyteckich. 

XVI wieku rozróżniano dwa typy dysput naukowych:

- disputatio circularis: odbywały się regularnie jako planowe zajęcia uniwersyteckie jedynie dla studentów;

- disputatio pro gradu: związane z obowiązkowym uzyskaniem stopnia akademickiego, posiadały najczęściej bardziej otwarty charakter. Osoba starająca się o promocję występowała jako defensor (obrońca) lub respodens (krytyk) krytycznych argumentów wysuwanych przez profesora w sformułowanych tezach, występującego w roli prezesa (praeses) dyskusji, który ją prowadził i zamykał.

Oprócz tych dwóch typów debat powstał spontanicznie trzeci rodzaj, który widzimy podczas planowanej rozmowy nad słynnymi 95 tezami z 31.10.1517. Prawdopodobne wywieszenie ich na drzwiach Kościoła Zamkowego, będącego wówczas kościołem uniwersyteckim, miało zaangażować nie tylko społeczność akademicką do rozmowy na istotne dla Marcina Lutra problemy chrześcijaństwa, ale też wiernych z Wittenbergi i przybyłych do miasta na dzień wystawienia zbioru relikwii elektora Fryderyka III Mądrego (1.11), zaś gospodarzem debaty stał się nie konkretny profesor, a cała alma mater. Podobny charakter miały dysputy: Heidelberska z 26.04.1518 oraz mniej znana, z 4.10.1519, zorganizowana przez wittenberskich franciszkanów (WA 59, 678-697).

Na druku tez, zwanym przedskryptem, służącym promocji akademickiej, podawano do wiadomości  nazwisko prezesa dysputy, defensora/respondensa a także jej termin. Przy debatach odbywających się regularnie przedskrypt pojawiał się z reguły na kilka godzin  przed ich prowadzeniem, jako że ich termin był prawdopodobnie podawany z małym wyprzedzeniem, najczęściej z początkiem tygodnia. Stanowisko krytyczne definiowano, wychodząc ze scholastycznej szkoły ujmowania problemu, jako quaestatio. Rozwiązaniem danej kwestii były conclusiones w formie tez mogących ulec uzupełnieniu o tzw. corollarium (lub w liczbie mnogiej: corollaria). Zgodnie z takim kanonem przebiegła pierwsza dyskusja naukowa Marcina Lutra 25.09.1516 (disputatio pro gradu dla Bartholomäusa Bernhardiego z Feldkirch, tezy wydrukowano 19.09.). Dyskusje „De naturali potentia voluntatis hominis" z 1519 roku (WA 6, 32) oraz „Utrum opera faciant ad iustificationem" z 1520 roku (WA 7, 231f.) miały nieco mniej formalnych charakter, a podczas dysputy „An libri philosophorum sint utiles aut inutiles ad theologiam" z 1519 (WA 6, 29 i WA 9, 978) zagadnienie teologiczne nie wiązało się bezpośrednio z przygotowanymi tezami, a ich treść stanowiła uzupełnienie quaesio. Marcin Luter niezwykle rzadko podawał do druku stanowisko krytyczne swoich tez. 

Dysputy uniwersyteckie miały w swej tradycyjnej formie spełniać dwa podstawowe cele:

- exercitii causa: jako ćwiczenie argumentacji własnego stanowiska;

- inquirendae veritatis causa: możliwość uzasadniania i oceny prawdy teologicznej.

W Wittenberdze wynik disputatio pro gradu osądzał dziekan wydziału teologicznego a podawał je do wiadomości publicznej kilka dni później w formie aktu promocyjnego i wpisu do księgi urzędowej „Liber Decanorum". Okolicznościowe wpisy Lutra z tych okazji w latach 1515, 1517 i 1520 znajdują się w WA 9, 306-309, a z lat 1535-45, gdy był dziekanem wydziału teologicznego, w WA BR 12, 441-446. W prowadzonych przez wittenberskiego Reformatora disputatio pro gradu chodziło do 1522 roku o zdobycie tradycyjnych tytułów naukowych poniżej tytułu doktorskiego: sententiarus (25.09.1516 - WA 1, 145-151) i baccalaureus biblicus („Contra scholasticam theologiam" z 4.09.1517 - WA 1, 224-228, „De fide infusa et acquisita z 3.02.1520 - WA 6, 85f. 88-98). W późniejszym czasie organizowano wittenberskie dysputy jedynie celem uzyskania tytułu doktorskiego, jako że niższe stopnie teologiczne uznano za mało istotne.

Jak ważną rolę w upublicznianiu teologii reformacyjnej odegrały zbiory druków wittenberskich tez, świadczy fakt, iż ich pierwsze wydania ukazywały się poza Wittenbergą. Pierwsze dwa tego typu zbiory ujrzały światło dzienne z początkiem 1521 roku, a ich drukarzami byli Jan Severz z Lejdy i Pierre Vidoqué z Paryża. Ten sam niderlandzki drukarz upublicznił niedługo potem zbiór przedstawionych dotychczas tez Marcina Lutra z jego drugim wykładem na temat psalmów (WA 5, 392, 26-408, 12), który ukazał się w Paryżu w 1521 roku jako wydanie drugie. W tym samym roku opublikowano treści wittenberskich tez w Bazylei (Adam Petri). W tej samej oficynie wydano w 1522 roku szerszy, bo zawierający tezy Lutra, Melanchtona i Karlstadta, zbiór. W 1530 roku pojawił się drukiem zbiór tez dysputacyjnych Marcina Lutra z przedmową Filipa Melanchtona. W 1534 ten sam wydawca podjął się upublicznienia tez autorstwa F. Melanchtona z przedmową M. Lutra (WA 39 I; 2-4). Dwa małe zbiory tez Melanchtona i Lutra wydał i przetłumaczył na język niemiecki Georg Spalatin w 1538 roku (WA 39 I, 183). 

Marcin Luter uczestniczył w 50 dysputach naukowych, do których przygotował odpowiednie tezy. Pierwsza z nich miała miejsce 25.09.1516 roku, a ostatnia „De discintione personarum in divinitate" - 3.07.1545. Obie miały charakter disputatio pro gradu (pierwsza dla Bartholomäusa Bernhardiego, tytuł: sententiarus; ostatnia dla Petrusa Hegemona, tytul: doctor theologiae). W latach 1516-22 wittenberski Reformator brał udział w dwudziestu tego typu debatach, z czego najsłynniejsze są:

- „Pro declaration virtutis indulgentiarum" (WA 1, 233-238 i WA 9, 769); przedstawione jako 95 tez w formie plakatu ok. 31.10.1517;

- Dysputa Heidelberska z 26.04.1518 (WA 1, 353-355);

- Dysputa Lipska z lipca 1519: Luter zareagował najpierw 12 tezami na przedskrypt Ecka (zawierający 12 tez) 4./5.02.1519 (WA 9, 210-212 i WA BR 1; 315-319). Na drugi przedskrypt Ecka z 13 tezami Luter odpowiedział publikacją z taką samą ilością tez w maju 1519 (WA 2, 158-161 i WA 9, 789). Protokół z dyskusji znajduje się w WA 59, 433-605. 

W latach 1533-45 Marcin Luter uczestniczył w trzydziestu dysputach. Należą one do mniej znanych form działalności Odnowiciela Kościoła. Wśród nich na uwagę zasługują:

- „De iustificatione" (promocja Caspara Crucigera), „De ecclesia" (promocja Johannesa Bugenhagena) i „De traditionibus" (promocja superintendenta Hamburga, Johannesa Äpinusa) z 17.06.1533 (Corpus Reformatorum CR 12, 517-520);

- „De homine" z 14.01.1536 (WA 39 I; 175-177);

- „De divinitate et humanitate Christi" z 28.02.1540 (WA 39 II, 93-96);

- „Contra Satanam et synagogam ipsius" z 1542 (WA 59, 720-723) - disputatio circularis;

-„De unitate essentiae divinae" z 24.08.1543 (promocja Erasmusa Albera; WA 39 II, 253-255).

Uroczyste mowy wygłoszone przez Marcina Lutra podczas aktu promocji zachowały się w dwóch przypadkach - z dysput z 11.09.1535 i 1.06.1537. Do tradycji tego czasu należała tzw. Quaesio Academica, swoiste exposé problemu teologicznego, przygotowanego przez prezesa debaty a odczytywanego przez aktualnie najmłodszego studenta wydziału, na które osoba starająca się o tytuł doktorski dawała odpowiedź. Całość uroczystości jest obszernie opisana w dziełach Melanchtona (CR 10, 689-904). Do dziś zachowały się sformułowane przez Filipa zaproszenia dziekana na uroczyste promocje w latach 1542-45, które wywieszano (przybijano) na drzwiach uniwersytetu (WA BR 12, 435-440; WA BR 11, 175f.; WA BR 10, 268f.) oraz świadectwa promocyjne dziekana wydziału, tj. Marcina Lutra (WA BR 10, 92-95). 

Szeroką wiedzę na ten temat można znaleźć w następujących pozycjach literaturowych, z których czerpałem przy opracowaniu tego postu:

1) M. Siebeck (Hrsg.), Luther Handbuch, 2017, 372-384;

2) B. Lohse, Luther als Disputator, 1988, 250-264.

42%

Minął rok od wydania „Marcina Lutra myśli (nie)znanych”! Niewiarygodne, jak czas szybko płynie...W tym okresie książkę promowano zarówno wśród dorosłych Czytelników, jak i młodzieży i dzieci w różnych miastach Polski. Do opowiedzenia o projekcie, Doktorze Marcinie Lutrze i 500-leciu Reformacji zaprosiły nas parafie, biblioteki uniwersyteckie, ośrodki kulturalne i muzea. W tak różnorodnym gronie Uczestników opowiadaliśmy o wspólnej historii chrześcijaństwa, rozwoju języka i kultury narodowej w kontekście przejęcia przez polszczyznę mnóstwa powiedzeń, których autorem jest wittenberski Reformator, z języka zaborcy w XIX wieku. W dyskusjach panelowych poruszono nie tylko dotyczące projektu „Marcin Luter w cytatach” tematy (Współtwórcy, etapy powstania książki i pojedynczch postów na blog i stronę facebook). Bardzo często poruszono kwestię stosunków Marcina Lutra do Żydów, Serbołużyczan i kobiet. Za wszystkie intelektualne impulsy bardzo dziękuję! To one sprawiały, że każde ze spotkań było niepowtarzalne, wyjątkowe. Wyrazy wdzięczności kieruję również do Organizatorów spotkań autorskich, którzy umożliwili swoim zaufaniem pokazanie naszej oddolnej ekumenicznej inicjatywy.

Do końca marca 2018 sprzedano 2087 egzemplarzy „Marcina Lutra myśli (nie)znanych”, co stanowi prawie 42% całkowitego nakładu. Biorąc pod uwagę specyfikę tematu, aktualną sytuację kościelno-polityczną w kraju, ogólne czytelnictwo i nieznanego szerzej autora można z pewnością powiedzieć, iż liczba ta nie jest mała. Dziękuję niezmiernie za poparcie! Każdy sprzedany egzemplarz naszej jest dla Osób Współtworzących ten projekt dowodem ogromnego zaufania i potwierdzeniem, że to, co robimy, ma sens i znajduje zrozumienie wśród nie tylko luterańskiej społeczności.

W dalszym ciągu możecie Państwo nabyć  „Marcina Lutra myśli (nie)znane”. Są one w sprzedaży w:

- parafiach ewangelicko-augsburskich: Syców, Karpacz, Jelenia Góra, Szczecin, Świdnica, Jawor, Legnica, Zielona Góra, Kłodzko, Wrocław, Lubań, Lublin, Łódź, Koszalin, Poznań, Kraków, Wisła-Centrum, Zabrze, Pszczyna, Suwałki, Pisz, Mikołajki, Białystok, Giżycko, Kętrzyn, Ostróda, Mrągowo, Olsztyn, Szczytno, Pasym i Nidzica.

Dystrybucję do kolejnych parafii za atrakcyjną cenę prowadzi ks. Sebastian Kozieł z Jeleniej Góry-Cieplic pod numerem telefonu: 75 642 66 67 i adresem e-mail: cieplice@luteranie.pl oraz sebastian.koziel@luteranie.pl ;

- w cieszyńskiej księgarni chrześcijańskiej WARTO;

- w księgarniach internetowych: 

ZNAK 

CHODNIK_LITERACKI 

NIEPRZECZYTANE 

RAVELO 

POLSTORE 

LIVRO 

GANDALF 

BOOKBOOK 

IDENA 

LIDERIA 

POLIGRAF 

PASKARZ 

INBOOK 

SELKAR 

MERLIN 

EDYP 

EMPIK 

AROS 

SFERA_DUSZY 

DOM_KSIĄŻKI 

Ponadto, „Marcina Lutra myśli (nie)znane” znajdują się wieczyście w Bibliotece Narodowej w Warszawie i Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie. Przez co najmniej 50 lat znajdziecie ją Państwo w Bibliotece Uniwersytetu im. M. Curie-Skłodowskiej w Lublinie, Bibliotece Uniwersytetu Łódzkiego, Bibliotece Uniwersyteckiej w Toruniu, Bibliotece Uniwersyteckiej w Poznaniu, Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie, Bibliotece Uniwersytetu Wrocławskiego, Bibliotece Śląskiej w Katowicach, Bibliotece Publicznej m.st. Warszawy, Książnicy Pomorskiej w Szczecinie, Bibliotece Uniwersytetu Gdańskiego, Bibliotece Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Bibliotece Uniwersytetu Opolskiego i Książnicy Podlaskiej w Białymstoku.

Mam nadzieję, że powyższe argumenty przekonały Państwa do sięgnięcia po moją książkę. W przypadku jakichkolwiek pytań pozostaję do dyspozycji pod oficjalnym adresem e-mail projektu: ksiazka2017@gmail.com .

Miłej lektury!

Kamil Basiński

Margot Käßmann, Marcin Luter i Żydzi

Margot Käßmann rozmawia w Wittenberdze o stosunku Reformatora ks. Marcina Lutra do Żydów.

Teza miesiąca - Tezy 91-95

Teza 91 - Jeśliby się chciało głosić odpust w duchu i zamyśle papieża, można łatwo odeprzeć te wszystkie zarzuty (TUTAJ) albo co więcej, nigdy by ich w ogóle nie było. 

Teza 92 - Precz zatem ze wszystkimi prorokami, którzy między ludem Chrystusowym wołają: Pokój, pokój – choć nie ma w nich pokoju (Jeremiasz 6, 14; 8, 11; Ezechiel 13, 10, 16)! 

Teza 93 - Pomyślności tym prorokom, którzy między ludem Chrystusowym wołają: Krzyż, krzyż – choć nie ma krzyża! 

Teza 94 - Należy napomnieć chrześcijan, aby z radością naśladowali Chrystusa, ich Głowę, w drodze przez karę, śmierć i piekło, 

Teza 95 - i w ten sposób utwierdzać w nich ufność, że raczej przez wiele cierpień niż przez obfitość pokoju do nieba wejdą (Dzieje Apostolskie 14, 22).”