Jezus w judaizmie

Drzeworyt Johanna von Armsheima, Spór między uczonymi chrześcijańskimi i żydowskimi, 1483

Przeanalizujmy podstawowe poglądy teologów i historyków judaizmu od I wieku n.e. do dzisiaj. Judaizm, jako religia znacznie starsza od chrześcijaństwa i o ustalonej, spójnej tradycji, niewiele uwagi poświęca postaci i misji Jezusa.

Według Ewangelistów kapłani żydowscy (zdominowani przez rodzinę arcykapłana Annasza) i Saduceusze byli od początku nieprzejednanymi wrogami Jezusa i jego uczniów (J 11:47-50, Dz 4:1-7; 5:17-18). Podobne stanowisko zajęli Faryzeusze, najbardziej wpływowe stronnictwo żydowskie w I w.n.e., aczkolwiek zdarzały się wśród nich postawy chęci poznania i przychylności (Nikodem w Ewangelii Jana 3:1-11 i 7:50-52) lub życzliwej neutralności (rabban Gamaliel Starszy, Dz 5:34-40, a także Dz 23:1-9). Jeszcze na przełomie I i II wieku rabbi Eliezer ben Hurkanos, uczony w Piśmie, nauczył się chrześcijańskiej halachy od judeochrześcijan i przyznawał, że z niej skorzystał, w jego czasach było to już jednak stanowisko odosobnione. Dominowała atmosfera niechęci i wzajemnej wrogości. Oczywiście, nie należy zapominać, że pierwsze pokolenie uczniów Jezusa składało się początkowo wyłącznie z Żydów i prozelitów, potem także z sympatyzujących z judaizmem pogan (w hebr. terminologii synagogalnej – "ger toszaw", w Nowym Testamencie – "bojących się Boga" – Dz 13:16.26;17:24; 18:7).

Nie ma pewności, czy najstarsze teksty judaistyczne z początków chrześcijaństwa rzeczywiście odnoszą się do Jezusa, czy są tylko ogólnym określeniem jakiegoś odstępcy od wiary. Dopiero od XII wieku teolodzy judaizmu zaczęli krytycznie analizować postać i misję Jezusa.

Talmud

Odniesienia do człowieka nazywanego Jeszu pojawiają się w Talmudzie bablilońskim z około VI-VII wieku n.e. i innej klasycznej literaturze religijnej z II do VIII wieku n.e. Nie wiadomo jednak, czy chodziło o Jezusa, ponieważ "Jeszu" był stosowany jako akronim określenia: jemach szemo wezichro (oby jego imię i pamięć [o nim] zaginęły), używany zwyczajowo wobec wszystkich osób winnych nakłaniania do bałwochwalstwa, herezji i apostazji. Pojawiające się w Talmudzie określenie Ha Nocri (Nazarejczyk) również nie musi wskazywać na Jezusa, lecz być może na jakiegoś innego "proroka" z Nazaretu. Potwierdzają to liczne niezgodności między opisem życia Jeszu komponentami biograficznymi Jezusa: np. Jeszu czekał 40 dni na egzekucję, był ukamienowany (nie ukrzyżowany) w Lod, a nie w Jerozolimie. Niektórzy myśliciele żydowscy, m.in. Nahmanides (1194-1270) i Jehuda ha-Lewi, twierdzili, że Jeszu talmudyczny nie był tożsamy z Jezusem chrześcijaństwa.

Autorytety chrześcijańskie w Europie były w dużej mierze nieświadome możliwych odniesień do Jezusa w Talmudzie do 1236 roku, kiedy to nawrócony z judaizmu Nicholas Donin postawił trzydzieści pięć formalnych zarzutów przeciwko Talmudowi przed papieżem Grzegorzem IX, a te oskarżenia zostały postawione rabinowi Jechielowi z Paryża podczas dysputy w tym mieście 1240 roku. Podstawową obroną Jechiela było to, że Jeszu w literaturze rabinicznej był uczniem Jozuego ben Perachiaha i nie należy go mylić z Jezusem (Vikkuah Rabbenu Yechiel mi-Paris). W późniejszym sporze w Barcelonie (1263) Nachmanides poruszył ten sam punkt widzenia. Jacob ben Meir , Jehiel ben Solomon Heilprin (XVII wiek) i Jacob Emden (XVIII wiek) popierają ten pogląd.

Nie wszyscy rabini byli tego zdania. Yehudy Halevi (ok. 1075-1141) rozumiał te odniesienia w Talmudzie jako odnoszące się do Jezusa z Nazaretu i oparte na dowodach, które zapewniają, że Jezus z Nazaretu żył 130 lat wcześniej niż uznają to chrześcijanie.

Współczesne badania nad Talmudem obejmują spektrum poglądów od Josepha Klausnera, R. Traversa Herforda i Petera Schäfera, którzy widzą w nim ślady historycznego Jezusa, do poglądów Johanna Maiera i Jacoba Neusnera uważających, że istnieje niewiele śladów historycznych, a teksty zostały zastosowane do Jezusa w późniejszej edycji, oraz tacy jak Daniel Boyarin (1999), którzy twierdzą, że Jezus w Talmudzie jest narzędziem literackim używanym przez faryzejskich rabinów do komentowania ich związku z i wczesnych Żydów mesjanistycznych.

Bulla papieska „Pastoris æterni vices” z 1554 roku ocenzurowała Talmud i inne teksty żydowskie, w wyniku czego usunięto odniesienia do Jeszu. Żaden znany rękopis Talmudu babilońskiego nie wspomina o tej nazwie, chociaż w jednym tłumaczeniu (Herford) dodano do Avodah Zarah 2: 2, aby dopasować go do podobnego tekstu Chullina 2:22 w Tosefcie (rozszerzenie i uzupełnienie Miszny). Wszystkie późniejsze zastosowania terminu Jeszu wywodzą się z tych podstawowych odniesień.

Osoba Jeszu (domniemanego Jezusa) została potraktowana w Talmudzie babilońskim, będącym także polemiką i kontrnarracją wobec Nowego Testamentu, marginalnie. Urodził się ze związku pozamałżeńskiego Marii i rzymskiego żołnierza, stacjonującego w Palestynie o imieniu Panthera (22 p.n.e.-40 n.e.). Jako syn nie-Żyda, a przede wszystkim owoc zdrady małżeńskiej był osobą wykluczoną, poza plemieniem i nie mógł brać udziału w normalnym życiu społeczności (np. w szeregu ważnych obrzędów). Jednym z głównych oskarżeń pod adresem Jeszu zawartych w źródłach talmudycznych jest to, że zwiódł lud żydowski. Za pomocą nieczystych sztuczek i praktyk zmusił go, aby za nim podążył. Podobnie uzdrowienia nie były efektem boskości, lecz produktem czarnej magii. Rabini uznawali Jeszu za heretyka i bałwochwalcę i stwierdzili, że zasłużył na śmierć. Przestępstwo popełnił nie według prawa rzymskiego, ale żydowskiego, dlatego w Talmudzie znalazł się zapis, że to nie Piłat, ale rabini skazali Jeszu na najwyższy i najstraszniejszy przewidziany ówczesnym prawem żydowskim wymiar kary. Został rzekomo ukamienowany, a jego ciało powieszono na drzewie i wystawiono na widok publiczny. Następnie, przed zapadnięciem zmroku zdjęto je z drzewa i pochowano. Według autorów Talmudu zmartwychwstanie nie miało miejsca. Jeszu trafił do piekła, gdzie obok największych wrogów narodu żydowskiego, Tytusa i Balaama, cierpiał wieczyste męki we wrzących ekskrementach.

Mimo to, chrześcijanie na ogół utożsamiali Jeszu z Jezusem i od 1264 roku wymuszali na Żydach usunięcie tekstów obraźliwych dla chrześcijaństwa.

Początkowo określenie Nocri oznaczało chrześcijanina, a następnie zaczęto w judaizmie nazywać Jezusa "Jeszu Ha Nocri" ("Jeszu Nazarejczyk-Chrześcijanin"). W Talmudzie jest użyte również określenie min (apostata, heretyk), ale nie wiadomo jakiej osoby, ani jakiego ugrupowania dotyczą.

Pisma „Toledot Jeszu” są kompilacją i rozwinięciem wzmianek w Talmudzie, dotyczących przypuszczalnie Jezusa (nie ma co do tego pewności). Powstały zapewne w VI wieku w diasporze żydowskiej, ostatecznej ich redakcji dokonano na początku XV wieku. Stylem nawiązują do Ewangelii Mateusza, która jako jedyna specjalnie skierowana była do Żydów.

Imię bohatera pism, Jeszu, można odczytywać jako anagram hebrajskich słów: „niech jego imię i pamięć [o nim] zaginą”, może też być odczytywane jako zniekształcenie hebrajskiego imienia Jezusa – Jeszua. Jeszu przedstawiony jest tam jako heretyk i oszust, syn Żydówki zgwałconej przez rzymskiego legionistę Tyberiusza Juliusza Abdesa Panterę (22 p.n.e.-40 n.e.). Cuda dokonywane przez Jeszu miały być wynikiem stosowania czarnej magii. Jeszu miał być ukrzyżowany przez Żydów za szerzenie herezji, ale jego uczniowie mieli wykraść jego ciało z grobu, by obwieścić jego zmartwychwstanie.

Pismo była wielokrotnie palona przez władze chrześcijańskie jako bluźniercze. Jego druk był zakazany jako prowokacyjny wobec chrześcijan przez władze żydowskie w 1561 roku zgromadzenie (asefa) rabinów i rektorów szkół talmudycznych (rasze jeszibot) w Lublinie. W powszechnej historii Europy nie istniał odpowiednik decyzji lubelskich rabinów z XVI wieku. Wtedy też zdecydowano o wycofaniu z druku fragmentów Talmudu, uważanych za antychrześcijańskie. Powszechnie nie stosowano się do zakazu, publikując kolejne edycje i tłumaczenia różnych wersji „Toledot Jeszu”. Główny rabin Rzymu Riccardo Di Segni wyszczególnia publikacje z XVII i XVIII wieku, a także 9 znanych mu wydań hebrajskich rękopisów już w XIX wieku oraz 3 edycje z pierwszej połowy XX wieku. Wśród tych XIX i XX wiecznych wydań są też edycje krakowska, lwowska i przemyska. Joseph Klausner, historyk i redaktor naukowy „Encyclopaedia Hebraica” oraz „Harvey Gertel”, którego rodzina przed II wojną światową mieszkała w Łodzi, wspominali o powszechnym w diasporze żydowskiej zwyczaju przekazywania dzieciom treści „Toledot Jeszu” przez ich rodziców

Majmonides (1135-1204) przyznaje w swoim dziele "Powtórzenie Tory" ("Miszne Tora"), że chrześcijaństwo i islam poniekąd wspomagały judaizm w niesieniu światu pogańskiego światła wiary. Twierdzi on, że stało się tak "z woli Boga", który chciał doświadczyć "naród wybrany". Wszystkie kwestie dotyczące Jezusa z Nazaretu i idącego po nim Ismaelity (czyli Mahometa) miały tylko przygotować drogę Mesjaszowi oraz oczyścić z błędów cały świat, aby razem służył Bogu. Dowodem na to jest, że cały świat jest obecnie przepełniony ideą Mesjasza, duchem Tory i przykazań.

"List do Jemeńczyków" to dzieło Majmonidesa zostało napisane około 1172 roku dla kolonii żydowskiej w Jemenie, która zmuszana była w tym czasie przez Arabów do przejścia na islam. Jezus wymieniony jest jako jedna (obok Pawła z Tarsu i Mahometa) z osób, usiłujących zmusić Żydów za pomocą podboju i kontrowersji do porzucenia ich wiary. Jezus jest nazwany nieślubnym synem poganina i Żydówki, który "omamił" ludzi, że jest prorokiem i Mesjaszem, aby anulować "prawa Boga" i zniszczyć judaizm. Jego plany starali się udaremnić "błogosławieni mędrcy", skazując Jezusa. Majmonides podkreśla, że Jezus nie spełnił proroctw, dotyczących Mesjasza.

Rabin Nahmanides wziął udział w dyspucie w Barcelonie (1263) z Pablo Christianim, który twierdził, że może udowodnić prawdziwość misji Jezusa na podstawie Talmudu i innych dzieł judaizmu. Nahmanides udowodnił na podstawie tych dzieł, iż misja Jezusa była sprzeczna z zapowiedziami proroków i niezgodna z wiarą i tradycjami Żydów. Podkreślił, że Jezus nie przyniósł ludziom pokoju i sprawiedliwości (jak powinien to zrobić Mesjasz), a wręcz przeciwnie, nasilił wojny i nieporozumienia. Zwrócił uwagę, że kwestia Mesjasza jest znacznie mniej istotna dla Żydów niż chrześcijanie sobie wyobrażają, ponieważ dla Żyda obecne życie w poniżeniu i ucisku daje więcej zasługi przed Bogiem, niż dałoby życie w "erze pokoju" po nadejściu Mesjasza.

A współczesne poglądy na temat Jezusa w judaizmie?

Joseph Klausner uznaje Nowy Testament w dziele „Jesus of Nazareth. His Time, his Life, his Teaching” (Jezus z Nazaretu. Jego czasy, jego życie, jego nauka, 1925) za dokument o ograniczonej wartości historycznej. Analizując tekst z perspektywy judaizmu doszedł do wniosku, iż Jezus inspirował się naukami rabinów faryzejskich Hillela i Ben Akiby. W opinii Klausnera Jezus faktycznie nie uważał siebie za "wcielonego Boga" ani za "syna Boga"; rzekome potępienie faryzeuszy Klausner uznał za późniejszy dodatek do tekstu w ramach wzrostu redakcyjnego, z epoki, gdy chrześcijanie pochodzenia żydowskiego zostali wykluczeni z synagog. Uczony podkreśla, iż właściwym twórcą chrześcijaństwa nie był Jezus (który zawsze pragnął być prawowiernym Żydem), lecz Paweł z Tarsu.

Jules Isaac wskazał na wspólną tradycję judaizmu i chrześcijaństwa (które łączy postać Żyda-Jezusa) i podkreślił, że obie religie powinny jak najściślej ze sobą współpracować (Jésus et Israël (Jezus i Izrael, 1948) .

Hugh J. Schonfield rozwija teorie i koncepcje chrystologiczne islamskiej sekty Ahmadija (ten ostatni twierdził, że śmierć Jezusa na krzyżu była tylko pozorna) w „The Passover Plot Hypothesis” (Hipoteza spisku paschalnego, 1965) . Jego zdaniem Jezus pragnął być uznany przez Żydów za Mesjasza i w tym celu (współdziałając z Łazarzem i Józefem z Arymatei) najpierw dokonywał pozornych cudów, a potem chciał ponieść "udawaną" śmierć na krzyżu, aby potem pozornie zmartwychwstać. Jednak plan nie powiódł się, ponieważ rzymski żołnierz naprawdę zabił Jezusa, wbijając mu w bok włócznię. Zaufanie uczniów do Jezusa było jednak tak duże, że z łatwością uznali innego, podstawionego mężczyznę za zmartwychwstałego Mistrza.

David Flusser analizuje w „Jésus” (1970) Nowy Testament zgodnie z wytycznymi Josepha Klausnera, jednak w swoich wnioskach idzie jeszcze dalej udowadniając, że żaden z opisanych czynów Jezusa (nawet tak drobny jak rozgniecenie kłosa zboża w szabat) faktycznie nie był sprzeczny z prawem Tory. Podkreśla, że poglądy Jezusa odzwierciedlały zasadniczo ówczesną doktrynę faryzejską i klasyczną teologię Esseńczyków. Flussner zauważył, że Jezus jest typowym reformatorem judaizmu, który właściwie nie interesuje się poganami i swoją misję kieruje wyłącznie do Żydów.

Podobnie jak w starożytnym judeochrześcijaństwie, obecni sukcesorzy Nazareńczyków są znani jako przedstawiciele judaizmu mesjanistycznego, łączącego judaizm z wiarą w Jezusa jako Mesjasza. Wyznawcy tego kierunku nie są jednak uznawani za żydów przez pozostałych wyznawców judaizmu. Również prawo cywilne państwa Izrael nie uznaje ich (konwertytów którzy przejdą na tą wiarę) za Żydów. Wśród przedstawicieli żydów mesjanistycznych wskazać można m.in. organizację „Jews for Jesus” oraz pojedyncze, szczególnie aktywne medialnie postacie, takie jak Michael Brown czy Kirt Schneider. Ich działalność polega przede wszystkim na ewangelizacji w perspektywie nadchodzących czasów ostatecznych, których sygnały skrupulatnie się odnotowuje w nawiązaniu do dosłownie odczytanych fragmentów Biblii. Żydzi mesjanistyczni postrzegają Jezusa jako wcielonego Syna Bożego, jedną z trzech osób boskich oraz mesjasza, który zginął za grzechy całej ludzkości.

W 2000 roku został ogłoszony dokument Dabru emet, będący „żydowską deklaracją na temat chrześcijan i chrześcijaństwa”. Tekst powstał w środowisku żydowskich intelektualistów podzielonych różnymi nurtami, połączonych jednak wolą kształtowania pozytywnych relacji z chrześcijaństwem. W Dabru emet podkreśla się tożsamość Boga judaizmu i chrześcijaństwa czy znaczenie wspólnej Biblii jako źródła „duchowego ubogacenia”. Dokument podkreśla też konieczność poszukiwania tego, co łączy żydów i chrześcijan przy równoczesnej akceptacji kwestii, które zostają uznane jako nierozstrzygalne. Tak bowiem pisze się o postaci Jezusa w pkt. 6:

„Chrześcijanie poznają Boga i służą mu poprzez Jezusa Chrystusa i tradycję chrześcijańską. Żydzi poznają Boga i służą mu poprzez Torę i tradycję żydowską. Ta różnica nie będzie przezwyciężona przez jedną ze wspólnot poprzez wmawianie, że to ona zinterpretowała Pismo bardziej właściwie niż inni. Nie będzie też przezwyciężona przez użycie przewagi politycznej. Żydzi mogą szanować chrześcijańską wierność ich objawieniu, tak jak my oczekujemy od chrześcijan szacunku dla naszego objawienia. Ani żyda, ani chrześcijanina nie należy zmuszać do afirmacji nauczania drugiej wspólnoty.” (7)

Przyczyny negowania roli Jezusa jako Mesjasza w judaizmie:

A) Jedność Boga

· w judaizmie Bóg jest bytem niepojmowalnym, jedynym i niepodzielnym. Bóg nie może dzielić się na dwie (dualizm) lub trzy Osoby (Trójca Święta), ani tym bardziej płodzić syna. Taka koncepcja uznawana jest za herezję. Tora (V Mż 6:4) wyraźnie podkreśla: Pan jest naszym Bogiem, Pan jest jeden.

· Bóg – stwórca materii, czasu i przestrzeni, sam nie podlega prawom swojego stworzenia i w związku z tym nie może rodzić się i umierać.

· Talmud babiloński stwierdza, iż człowiek popełnia herezję, twierdząc że jest Bogiem (Ta'anit 2:1): jeśli człowiek twierdzi, że jest Bogiem, jest kłamcą.

· Majmonides podkreślił w "13 zasadach wiary" (XII wiek), że Bóg jest jednością "niepodobną do żadnej innej wyobrażalnej jedności", tzn. nie może być pojmowany jako część pary, grupy lub jedności złożonej z wielu elementów.

· zdaniem części teologów używane przez Jezusa określenie "mój Ojciec w niebie" jest typowym żydowskim zwrotem poetyckim i niesłusznie zostało odczytane w dosłownym sensie.

B) Mesjasz w judaizmie

Teolodzy judaizmu uważają, iż Jezus nie może być Mesjaszem, ponieważ nie wypełnił proroctw Ezechiela i Izajasza:

· Izajasz twierdził, iż Mesjasz będzie potomkiem linii męskiej króla Dawida (człowiekiem, a nie Bogiem lub "synem Boga"). Mesjasz miał odbudować Świątynię Jerozolimską, spowodować powrót wszystkich Żydów do ojczyzny, rządzić jako król i rozpocząć "epokę pokoju i sprawiedliwości", w której inne narody uznają zło, jakie wyrządziły "narodowi wybranemu".

· według Ezechiela Mesjasz ma odrodzić naród żydowski (Ez 34 i 37).

Życie Jezusa nie było zgodne z tymi proroctwami: Jezus żył w czasach, gdy istniała Świątynia w Jerozolimie, Żydzi nie byli jeszcze wygnani z ojczyzny, nie był nigdy królem, nie nastąpiła epoka pokoju, nie odrodził także Żydów, ale pogorszył ich sytuację. Na tej podstawie rabini odrzucili wiarygodność Jezusa.

C) Prawdziwy prorok

· Zgodnie z zasadami judaizmu prawdziwy prorok Boga musi nauczać zgodnie ze słowami Boga, zawartymi w Torze; nie może głosić innej natury Boga, nie może twierdzić, iż Bóg zmienił swoje dotychczasowe "odwieczne" postanowienia.

· Tanach (Biblia) opisuje 2 rodzaje fałszywych proroków: jeden głosi bałwochwalstwo, drugi naucza w imieniu Boga Izraela, ale twierdzi że dotychczasowe Słowa Boże i przykazania nie mają już zastosowania (lub wypowiada się fałszywie w imieniu Boga).

· Nawet osoba dokonująca nadnaturalnych czynów i znaków nie jest uznana za proroka, jeśli zaprzecza biblijnym prawom.

· W Talmudzie wyrażona jest opinia, iż po Malachiaszu nie było więcej proroków w Izraelu, co wskazuje na nieuznanie Jezusa za proroka.

D) Indywidualność zbawienia

· Judaizm odrzuca możliwość pokutowania albo jakiejkolwiek indywidualnej ofiary, która zdolna byłaby zbawić inne osoby. Każdy odpowiada sam za swoje uczynki przed Bogiem. Z tego punktu widzenia ofiara z życia Jezusa nie mogła przyczynić się do zbawienia innych ludzi.

· Judaizm nie koncentruje się na szukaniu dróg do zbawienia w przyszłym życiu po śmierci. Raczej stara się podkreślić ważność życia na Ziemi, zgodnie z prawem Bożym dla "narodu wybranego", który ma być wzorem dla innych narodów. Judaizm nie utożsamia się z określeniem go jako "jedynej drogi do zbawienia".

Literatura:

1. S. R. Eisenberg, Reading Medieval Religious Disputation: The 1240 "Debate" Between Rabbi Yechiel of Paris and Friar Nicholas Donin, 2008.

2. D. R. Catchpole, The trial of Jesus: a study in the Gospels and Jewish Historiography from 1770 to the Present Day, Leiden, 1971 Page 62 "(c) Rabbenu Tam (b.Shabb. 104b) declared: 'This was not Jesus of Nazareth.' But his view, from the 12th century, constitutes no evidence."

3. "The Jesus Narrative In The Talmud". talmud.faithweb.com

4. P. Stolper, Was Jesus the Messiah? Let's Examine the Facts, w: The Real Messiah. A Jewish Response to Missionaries, A. Kaplan (ed.), 2004.

5. D. Ellenson, A Jewish View on the Christian God: Some Cautionary and Hopeful Remarks, w: Christianity in Jewish Terms, T. Frymer-Kensky et al. (ed.), 2000, 74-75.

6. W. Kosior, Jezus i chrześcijanie w tradycji judaistycznej w kontekście współczesnego dialogu judaistyczno-chrześcijańskiego, w: Jezus i chrześcijanie w źródłach rabinicznych w perspektywie historycznej, społecznej, religijnej i dialogowej, K. Pilarczyk, A. Mrozek (red.), Tom tematyczny „Estetyka i Krytyka” 2012 nr 27(3), 370-371, 374-375.

7. T. Frymer-Kensky et al., DABRU EMET - żydowskie oświadczenie na temat chrześcijan i chrześcijaństwa, 2000, tł. S. Krajewski.

8. J. Iluk , Żydowska politeja i Kościół w imperium rzymskim u schyłku antyku, t. II: Żydowska antyewangelia: Antyczna tradycja i nowożytne trwanie, 2010, 32-33.

9. T. Murcia, Jésus dans le Talmud et la littérature rabbinique ancienne, 2014, 423-474.

10. http://hbjk.sbg.ac.at/kapitel/jesus-aus-juedischer-sicht/ (otworzony 25.08.2022)

Justus Jonas (Starszy)

Justus Jonas (1493-1555)

Justus Jonas jako osobowość Reformacji wyłonił się głównie dzięki ścisłej współpracy z Marcinem Lutrem i Filipem Melanchtonem. Popierał małżeństwa księży w okresie niepokoju w Wittenberdze w latach 1521/22 i występował jako orędownik reformatorów w kwestiach prawnych. Odegrał kluczową rolę w reformie polityki kościelnej w Lipsku, Halle (Saale), Naumburgu (Saale) i Zerbst wraz z Anhalt.

1. Wprowadzenie

Justus Jonas urodził się w 1493 roku w Wolnym Mieście Rzeszy Nordhausen i dorastał tam jako Jobst Koch. Ojciec Jonas Koch († po 1503), ttórego imienia używał później jako rodowe nazwisko, był radnym miejskiej klasy wyższej i utrzymywał kontakty z sąsiednimi hrabiami Stolberg i Hohnstein. Jego matką była albo pierwsza żona Jonasa Kocha z szanowanej rodziny von Wenden, albo jego druga żona Katharina, która od pierwszego małżeństwa otrzymała imię Wolffhain.

Wpływowa rodzina posiadała okazały dom na ówczesnym Holzmarkt (dziś Placu Lutra). Jonas otrzymał swoje pierwsze solidne wykształcenie w miejscowej szkole łacińskiej. Być może jego ojciec, który jest potwierdzony dopiero w 1503 roku, wprowadził go w politykę miejską.

Latem 1506 roku Jonas wraz z Tilemannem Plathnerem rozpoczął studia na Wydziale Artystycznym Uniwersytetu w Erfurcie. W tych czasach uniwersytet otwierał się na wpływ humanizmu, który wyróżniał się na tle starej scholastycznej tradycji nauki. Mutianus Rufus i Urbanus Rhegius założyli w 1505 roku grono przyjaciół oddanych nowym ideom, do którego dołączyli Petreius Aperbacchus, Helius Eobanus Hessus, Herbord von der Marthen i Johann Lange. Działając jako korporacja, studenci wdali się w poważne kłótnie z rzemieślnikami miasta.

Justus Jonas, który z entuzjazmem przysłuchiwał się wykładom Eobanusa Hessusa, znajdował się pod wpływem tego humanistycznego kręgu i prawdopodobnie również Hessus fascytował go interpretacją myśli Erazma z Rotterdamu. Jonas uzyskał tytuł licencjata już w 1507 roku, a magister artium w 1510 roku. Przed dalszymi zamieszkami studenckimi uciekł do Wittenbergi w semestrze letnim 1511 roku. Tutaj, na Uniwersytecie Leucorea, podjął studia prawnicze pod kierunkiem Henning Göde. W Wittenberdze zaprzyjaźnił się z Jerzym (Georgiem) Spalatinem, a w 1511 roku uczęszczał na kazania Wenzeslausa Lincka. W środę 8 stycznia 1513 roku ukończył studia prawnicze z tytułem licencjata.

Jonas utrzymywał nadal kontakty ze znajomymi w Erfurcie i wrócił tam wiosną 1515 roku. Rok później przyjął święcenia kapłańskie i został kanonikiem w kościele św. Sewera. W związku z tym Jonas po raz pierwszy głosił kazania w 1516 roku na wzgórzu katedralnym w Erfurcie oraz wykładał prawo kanoniczne na temat listów paulińskich na uniwersytecie. 16 sierpnia 1518 uzyskał stopień doktora na obu praw (iuris utriusque). Na przełomie 1518 i 1519 roku, po wycofaniu się Göde'a, uzyskał licencję wykładowcy w kościele św. Sewera, a tym samym profesurę na wydziale prawa.

Po powrocie do Erfurtu Jonas powrócił do grupy humanistów, w której stopniowo objął pozycję lidera. Mutian często wychwalał jego poezję. Decydującym czynnikiem był kontakt z Johannem Lange, który zwiększył zainteresowanie Jonasa kwestiami teologicznymi i zapoznał go z ideami Marcina Lutra. Pod jego wpływem Jonas zaczął uczyć się języka greckiego.

Elektor Fryderyk III Mądry, który przejął władzę w Erfurcie na mocy traktatu w Naumburgu (1516), również promował idee renesansu na swoim uniwersytecie państwowym. Wiosną 1519 roku zlecił Jonasowi wyjazd do Erazma z Rotterdamu na Uniwersytet w Leuven, którego celem było zbliżenie Marcina Lutra i wielkiego humanisty. Podczas półtorarocznego pobytu w Holandii, Erazm namawiał Jonasa, aby zwrócił się ku „prawdziwej teologii” i ostrzegł go przed „fałszywymi kaznodziejami”, którzy głosili nie Jezusa Chrystusa, ale ludzi i siebie.

Kiedy Jonas wrócił do Erfurtu, został wybrany rektorem uniwersytetu 2 maja 1519. Natychmiast podjął próbę przekształcenia uczelni, która była oddana duchowi scholastycznemu, na wzór humanizmu i wyostrzenia jej profilu teologicznego. Nawet jeśli z perspektywy czasu te reformy wydają się nieskuteczne, postrzegano je jako wielki sukces w swoim czasie.

Gdy Jonas coraz bardziej zwracał się w stronę teologii, uniwersytety w Erfurcie i Paryżu zostały wyznaczone na arbitrów w dyspucie lipskiej. Kiedy Johannes Eck próbował wpłynąć na wybór arbitrów na Uniwersytecie w Erfurcie, wykluczając osoby niebędące teologami, nie udało mu się to, ale Justus Jonas coraz częściej postrzegał siebie jako teologa. Erazm z Rotterdamu brał również udział w tym procesie przemian duchowych u Justusa, pisząc w liście z 1 czerwca 1519:

„Chociaż zakładam, że znasz siebie, uważam za stosowne zachęcić cię, abyś poświęcił wszystkie swoje studia tej służbie, która jest najzdrowszą ze wszystkich, ponieważ Bóg nie przeznaczył cię na brudną robotę prawnika, ale wydaje się, że tak wybrał cię jako narzędzie, by niejako rozjaśnić chwałę Jezusa Chrystusa, Jego Syna i rozpalić serca śmiertelników do Jego poznania. "

Dzięki kontaktowi z teologami z Wittenbergi rozpoczął się postępujący proces, w którym Jonas zmienił entuzjastycznego humanistę w towarzysza doktora Lutra. W 1527 roku całkowicie odwrócił się od Erazma.

2. Justus Jonas w Wittenberdze

W połowie 1520 roku Jonas skontaktował się z teologami z Wittenbergi, a Luter pogratulował mu przejścia z prawa do teologii. Wraz ze śmiercią Henninga Göde 21 stycznia 1521 stanowisko rektora na Uniwersytecie w Wittenberdze zwolniło się. Spalatin, przyjaciel z czasów studenckich w Wittenberdze, polecił Jonasa elektorowi Fryderykowi III Mądremu za zgodą Lutra i Melanchtona. Książę chciał powołać na to stanowisko Mutianusa Rufusa, ale ten odmówił na korzyść jego byłego ucznia – Justusa Jonasa. Jednak Spalatin nie ukrywał, że Justus zmienił profil i został teologiem. W związku z tym musiał wykładać z prawa kanonicznego.

Towarzysząc Lutrowi podczas Sejmu Rzeszy w Wormacji (1521), Jonas okazał solidarność z reformatorami z Wittenbergi, których imponująco wspierał w swojej pracy „Acta et res gesta Doctoris Martini Lutheri”. 6 czerwca został proboszczem kościoła zamkowego w Wittenberdze. 19 czerwca Jonas oświadczył elektorowi, że chce zrobić doktorat z teologii. Podkreślił, jak ważne jest, aby proboszcz mógł głosić kazania, doradzać, debatować i odpowiednio działać. Jonas zachował stanowisko proboszcza na czas doktoratu i został zwolniony z osobistego nauczania prawa kanonicznego. 24 września uzyskał doktorat z teologii, a 17 października został przyjęty na wydział teologiczny. Zapłacił pomocnikowi, który musiał wygłaszać za niego wykłady z prawa kanonicznego 20 guldenów ze swoich dochodów.

Podczas pobytu Marcina Lutra na zamku Wartburg na wydziale dyskutowano na temat prywatnych mszy (mszy bez zgromadzenia), małżeństwa kapłańskiego i celibatu. Luter, który w liście wypowiedział się przeciwko prywatnym mszom, zachęcił nieświadomie swoich zwolenników do działań. Na skutek powstałego ruchu w Wittenberdze Justus Jonas i Andreas Bodenstein (Karlstadt) prowadzili kampanię na rzecz zniesienia różnych nadużyć i uroczystości mszalnych. Na Boże Narodzenie 1521 postanowiono podawać Wieczerzę Pańską „sub utraque” (chleb i wino).

Jonas poparł ruch w kwestii małżeństwa kapłanów. Bartholomäus Bernhardi był pierwszy, który wszedł w związek małżeński, a 20 stycznia 1522 roku Andreas Bodenstein podążył za nim z pompatycznym ślubem z 15-letnią Anną von Mochau. Justus Jonas poślubił Katharinę 9 maja 1522, córkę szlachcica Ericha Falcka z Bleddin. Doktor Luter przyjął to z zadowoleniem, ale Albrecht Brandenburski i Johann Fabri interweniowali przeciwko temu poważnemu naruszeniu obowiązującego prawa kościelnego. Elektor Fryderyk III Mądry również skrytykował procedurę i zagroził wycofaniem beneficjum w 1523 roku, ale jego reakcja była ostrożna, jako że ​​przeważali zwolennicy małżeństwa kapłanów. Kiedy Andreas Bodenstein wyolbrzymił kwestię obrazów w kościołach i ogólna sytuacja stała się krytyczna z powodu proroków zwickawskich, Jonas odwrócił się od Bodensteina i stanął po stronie Lutra.

W kościele zamkowym liturgię nadal sprawowano w sposób tradycyjny, z myślą o elektorze, który formalnie pozostawał katolikiem. Luter nie pochwalał tego, a Jonas wraz z Janem Bugenhagenem sformułowali dla kościoła zamkowego regulamin nabożeństw protestanckich, który następnie wydrukowano po łacinie. Ze względu na opór elektora ten porządek nie był początkowo stosowany, ale po cyklu kazań Marcina Lutra Jonas mógł odprawić pierwsze nabożeństwo luterańskie w Nowy Rok 1525. Jesienią kościół zamkowy został całkowicie zreformowany - a więc nieuchronnie zsekularyzowany.

Podczas wykładów w Wittenberdze, które rozpoczęły się w 1522 roku, Jonas zajął się listem Pawła do Rzymian i na wzór Marcina Lutra interpretował go, czasem po łacinie, a czasem po niemiecku. W 1524 roku wykładał Dzieje Apostołów, wydrukowane w języku łacińskim i niemieckim, a w 1529 roku wygłosił wykłady o Psalmach.

W 1523 roku został dziekanem wydziału teologicznego i pełnił tę funkcję do 1533 roku. W semestrze letnim i zimowym 1530, oraz w semestrze zimowym 1536 pełnił również funkcję rektora Uniwersytetu w Wittenberdze. Z okazji uroczystych doktoratów Johannesa (Jana) Bugenhagena, Caspara Crucigera i Johannesa Aepinusa 17 czerwca 1533 mówił w swoim przemówieniu „De gradibus in theologia” o znaczeniu teologii w nowej epoce.

W naukowym sporze między Casparem Crucigerem a Konradem Cordatusem, Jonas nie wdał się w żadne kontrowersje literackie. Być może dostrzegł już narastający spór między luterańskim a melanchtońskim rozumieniem teologii i chciał go uniknąć. Przecież sama kwestia Reformacji miała dużo przeciwników, o czym świadczą jego literackie dyskusje z Georgem Witzelem i Johannesem Cochläusem.

3. Justus Jonas jako teolog

Justus Jonas zdobył szczególne zasługi dzięki swej pracy teologicznej niż dzięki licznym niemieckim przekładom łacińskich pism Lutra i Melanchtona. Odegrał również ważną rolę w tworzeniu Biblii Lutra, której był jednym z najbardziej aktywnych pomocników, doradców i rozmówców Reformatora. Dzięki jego tłumaczeniom pisma stały się dostępne dla szerokiego grona odbiorców, przyczyniając się w ten sposób do szerokiego rozpowszechnienia idei reformacji.

Kiedy Luter zaproponował elektorowi Janowi Stałemu wizytację w kościołach i szkołach Saksonii, Jonas był jednym z tych, którzy wraz z Lutrem, Melanchtonem i Bugenhagenem musieli opracować plany wizytacji. Brał również udział w ich realizacji od 1528 do 1530 roku. W 1529 roku wziął udział w dyskusji religijnej w Marburgu i negocjował z Martinem Bucerem w dogłębnym i znanym dialogu na temat artykułów wiary o Trójcy Świętej, grzechu pierworodnym itd. Tylko w kwestii Wieczerzy Pańskiej nie można było dojść do porozumienia. Dalsze próby zjednoczenia obozu reformatorów z tzw. Górnych Niemiec (pod przewodnictwem Bucera) i z Wittenbergi doprowadziły do ​​porozumienia wittenberskiego w 1536 roku, w którym uzgodniono formułę Komunii opracowaną przez Melanchtona.

Jeszcze ważniejszy był jego udział w Sejmie Rzeszy w Augsburgu (1530) i jego udział w opracowaniu Confessio Augustana (CA). Jonas pracował już nad wstępnym projektem artykułów torgawskich, które traktowały o wierze i zwyczajach kościelnych, ale zostały zakwestionowane. Nad ostateczną wersją Wyznania Wiary pracowano w Augsburgu do ostatniej chwili. Jonas otrzymał zadanie przetłumaczenia na łacinę przedmowy Gregora Brücka. Ponadto powierzono mu negocjacje w mniej lub bardziej ważnych kwestiach, na temat których prowadził obszerną korespondencję.

Justus Jonas brał także udział w rozbudowie i organizacji poszczególnych kościołów krajowych (Landeskirchen) i terenów kościelnych. Od 1532 roku utrzymywał szczególnie bliskie stosunki z władcami Anhaltu, a w 1538 otrzymał tam polecenie założenia nowego porządku kościelnego w Zerbst, który ukształtował całe przyszłe Księstwo Anhalt. W 1536 roku objął urząd proboszcza w Naumburgu od 27 kwietnia do 8 września i początkowo musiał stawić czoła sporom z biskupem katolickim. Pod opieką elektora przeforsował reformację, którą jego następca Nikolaus Medler ustanowił na podstawie wypracowanego przez siebie porządku kościelnego (Kirchenordnung). Justus Jonas był również obecny na negocjacjach w Brunszwiku, przesłał elektorowi brandenburskiemu Joachimowi II porządek kościelny i zachęcił go do wprowadzenia.

Choć osobiście nie brał udziału w zjeździe w Schmalkalden (1537), podpisał powstałe tam artykuły, co świadczy o jego znaczeniu dla reformacji wittenberskiej. Należy również wspomnieć o jego udziale we wprowadzeniu reformacji w latach 1537/38 w albertyńskiej części Saksonii za księcia Henryka. Po śmierci Jerzego Brodatego Jonas głosił kazanie z Lutrem w dniu Zesłania Ducha Świętego 1539 w Nikolaikirche w Lipsku, co zapoczątkowało reformację w tym mieście. Jonasowi powierzono wyjaśnienie wszystkich spraw związanych z wprowadzeniem reformacji i przeprowadzeniem wizytacji w albertyńskiej części kraju, zajmował się także porządkami kościelnymi.

Jonasz wykazał się szczególnymi zdolnościami organizacyjnymi w swoich propozycjach ustanowienia konsystorza, za pomocą którego reformatorzy wittenberscy, na prośbę elektora, mieliby skonsolidować porządek religijny kościoła ewangelickiego, monitorować kapłaństwo we wszystkich kwestiach teologicznych i podejmować działania w razie naruszeń. Sam Jonas był członkiem konsystorza w Wittenberdze. Jednak na prośbę Lutra zwolniono go z tego zadania, aby więcej czasu poświęcić swojej profesurze.

Jako towarzysz Melanchtona, Jonas był świadkiem jego choroby i „duszpasterskich prób ratunku” Lutra podczas podróży do religijnej dysputy w Hagenau (1540). Był również obecny, gdy Fryderyk III Mądry miał otrzymać Wieczerzę Pańską pod obiema postaciami przed śmiercią w 1525 roku.

4. Justus Jonas w Halle

W kościele Mariackim w Halle. Foto: K. Basiński

Na początku Reformacji Halle było miastem archidiecezji magdeburskiej i preferowaną siedzibą jej arcybiskupa Albrechta z Brandenburgii (Brandenburskiego) będącego przeciwnikiem reformacji, która znalazła w mieście zwolenników. W zamian za zapłatę specjalnego podatku w wysokości 22 000 guldenów na spłatę długów rada miasta mogła jednak wyegzekwować powołanie 28 marca 1541 roku kaznodziei i nauczyciela „konfesji augsburskiej”.

Po tym jak Johann Pfeffinger odmówił , przeprowadzono dochodzenie w Wittenberdze. Na polecenie elektora Jana Fryderyka I Jonas został wysłany do Halle ze swoim kapelanem Andreasem Poachem. 15 kwietnia 1541 wygłosił swoje pierwsze kazanie w kościele Mariackim (Marienkirche lub Marktkirche). 28 kwietnia wprowadzono Wieczerzę Pańską pod dwiema postaciami („sub utraque”) wbrew oporowi katolików.

Parafia Jonasa była tak liczna, że przestrzeń w niedokończonym jeszcze kościele Mariackim wkrótce przestała wystarczać . Justus głosił kazania w szpitalu i doprowadził do tego, że od Bożego Narodzenia 1541 kościół św. Ulryka został udostępniony coraz większej liczbie wiernych ewangelickich. Jednak przeciwnicy, zwłaszcza dominikanie i franciszkanie, przeszkadzali Jonasowi w kazaniach.

W celu dalszym etapie wprowadzania reformacji złożono wniosek do rady miasta o kasatę klasztorów. W swoim raporcie z 15 stycznia 1542 roku Jonas uzyskał mandat, który zabraniał mnichom „ingerowania” w sprawy laickie. Gdy Jonas głosił kazanie w kościele św. Maurycego latem 1542 roku, pewien mnich zaatakował go toporem.

Wkrótce we wszystkich trzech kościołach miejskich w Halle pracowali protestanccy kaznodzieje. Jonas napisał halski porządek kościelny w 1543 roku na podstawie tego wprowadzonego w Wittenberdze, zreorganizował także system szkolnictwa. Od 1542 roku określał się w listach jako „superintendent Halle”. Po tym, jak udało mu się pozostać w mieście w negocjacjach z elektorem, został ordynowany na biskupa przez radę miejską 3 listopada 1544. Akt nominacji wystawiony 11 grudnia mianował go proboszczem kościoła Mariackiego i superintendentem miejskim. Jego stanowisko superintendenta rozciągało się na miasto Halle i diecezję Merseburg.

5. Justus Jonas i śmierć Marcina Lutra 

Pochówek Marcina Lutra na podstawie kolorowego drzeworytu z XVI wieku

W styczniu 1546 Justus Jonas towarzyszył Reformatorowi w jego podróży do Mansfeld jako doradca prawny i negocjował podział dochodów z wydobycia lokalnych rud oraz nadzorował założenie nowej szkoły. Trudne negocjacje ciągnęły się przez trzy tygodnie. Luter, który był już w złym stanie zdrowia, zachorował i Jonas stał przy nim w modlitwie w ostatnich godzinach jego życia. W poniedziałek 18 lutego o 3 nad ranem Jonas sam ustalił śmierć Marcina Lutra i poinformował o niej elektorów, Nikolausa von Amsdorfa i Johannesa (Jana) Bugenhagena. 19 lutego wygłosił kazanie pogrzebowe w kościele św. Andrzeja w Eisleben i z woli elektora przeniósł jego ciało w kondukcie przez Halle, Bitterfeld i Kemberg do Wittenbergi, gdzie Reformator został pochowany pod amboną kościoła zamkowego 4 dni po jego śmierci.

Śmierć Marcina Lutra pozostawiła głęboką pustkę. Ze społeczności walczącej przeciwko uporczywemu oporowi obozu papieskiego, między nim a Lutrem rozwinęła się szybko intensywna przyjaźń. W pewien sposób obaj stawali się dla siebie niezbędni. Nikt nie był w stanie tak pocieszyć Lutra, który często był zdesperowany, jak Jonas. W związku z tym Justus pojawia się często w Mowach Stołowych. Doktor Luter, któremu Jonas pomagał na początku lipca 1527, gdy ten nagle zachorował, oznajmił swojemu przyjacielowi następnego dnia: „Muszę pamiętać dzień, wczoraj poszedłem do szkoły sumienia”. Jonas zrozumiał to bez komentarza. Postrzegał także swoją drogę jako „szkoła” życia z rosnącymi wymaganiami. Jesienią 1541 roku scharakteryzował ich relację słowami „za dużo z nim gadam i żartuję ”. Po śmierci Reformatora Jonas poczuł się samotny.

6. Justus Jonas po śmierci Marcina Lutra

Na początku 1546 roku Jonas przebywał w Halle, ale wydarzenia wojny szmalkaldzkiej przyniosły gwałtowny zwrot wydarzeń. 22 listopada 1546 Halle zostało zajęte przez wojska księcia Maurycego Saskiego, które przejęły kontrolę nad diecezjami Magdeburga i Halberstadt. Jonas został natychmiast wezwany do Moritzburga i w obecności arcybiskupa magdeburskiego Johanna Albrechta von Brandenburg-Ansbach-Kulmbach postawiono zarzut wszczynania niepokoju w mieście. Rada miejska prowadziła kampanię na rzecz Jonasa, ale Justus musiał opuścić Halle w ciągu dziesięciu dni. Wtedy przeprowadził się z rodziną najpierw do Eisleben, potem do Mansfeld, a na koniec do Magdeburga. Dopiero po odbiciu Halle przez elektora saskiego Jana Fryderyka I, 1 stycznia 1547 powrócił do Halle. Klasztory w Halle zostały zniesione, a mnisi wygnani. Na przedmieściach Halle, w Neumarkt i Glaucha wprowadzono idee reformacyjne w kościołach św. Wawrzyńca i św. Jerzego. W bitwie pod Mühlberg w kwietniu 1547 roku protestanckie stany zostały pokonane i Jonas uciekł do Nordhausen przez Mansfeld, Goslar i Weimar.

11 czerwca z inicjatywy Melanchtona został mianowany superintendentem w Hildesheim. Chociaż Jonas faktycznie objął ten urząd w kwietniu 1548 roku, wrócił do Halle ku wielkiemu wiwatowi ludności. Ponieważ jednak odmówiono mu przywrócenia na urząd superintendenta, początkowo występował jako arbiter w sprawach artykułów Interim Augsburskiego i Lipskiego. Justus Jonas był na początku zwolennikiem wizji Kościoła sformułowanej przez Filipa Melanchtona, z czasem poparł gnezjoluteran, którzy zarzucali Melanchtonowi nadmierną skłonność do ustępstw wobec katolików. Jonas przebywał w Halle do 1550roku, a w lipcu po wezwaniu księcia Jana Ernesta I udał się do Coburga.

Dręczony wieloma trudnościami osobistymi i cierpiący na kamicę żółciową Jonas rozpoczął służbę jako superintendent w Coburgu, gdzie kontynuował walkę o ukształtowanie doktryny ewangelickiej. W imieniu Albrechta I z Brandenburgii-Ansbach ingerował w spory z Osiandrem i napisał ekspertyzę przeciwko niemu. W rezultacie ponownie zwrócił się ku Melanchtonowi na krótki czas, ale już reprezentował stanowisko gnezjoluteran (m.in. Matthiasa Flaciusa) w tzw. sporze synergicznym.

W październiku 1552 roku Jonas otrzymał polecenie od Jana Fryderyka I Saskiego uporządkowania sytuacji w protestanckiej Ratyzbonie. W ciągu dziesięciu tygodni Jonas, pomimo swojej choroby, wykonał to zadanie. W sierpniu 1553 roku dał się do Jeny, aby wziąć udział w powstaniu uniwersytetu, jednak ostatecznie przyjął powołanie swojego elektora Jana Fryderyka I do Eisfeld na stanowisko pastora i kuratora całego kościoła w Coburgu. Aby odnowić zrujnowany kościół i system szkolny, założył w Ratyzbonie konsystorz.

Jonas zmagał się z trudnościami w ostatnich latach swojego życia, przede wszystkim osłabiły go wewnętrzne protestanckie spory między gnezjoluteranami, a filipistami. Kilka dni po podpisaniu pokoju religijnego w Augsburgu Justus Jonas zmarł w obecności żony 9 października 1555 o godzinie 21:00. Jego ostatnie słowa brzmiały: „Panie Jezu Chryste, w Twoje ręce oddaję moją duszę, Ty mnie odkupiłeś”.

7. Dzieła

- własne:

· Praefatio in Epistolas divi Pauli Apostoli ad Corynthios, Erfurt 1520

· Adversus Ioannem Fabrum Constantiensem Vicarium, scortationis patronum, pro coniugio sacerdotali […] defensio, Straßburg 1523

· Annotationes […] in Acta Apostolorum, Augsburg 1524, deutsch Augsburg 1525

· Vom alten und newen Gott, glawben und lere, Wittenberg 1526

· Das siebend capitel Danielis von des Türcken Gotteslesterung und schrecklicher Morderey, Wittenberg 1529

· Contra Tres Pagellas Agri. Phagi Georgii VVitzel […] Responsio, Wittenberg 1532

· Wilch die rechte Kirche, Und dagegen wilch die falsche Kirch ist, Christlich antwort und trœstliche unterricht, Widder das Pharisaisch gewesch Georgii Witzels, Wittenberg 1534

· Ludus Sylvani Hessi in defectionem Georgii Vuicelii ad Papistas, Wittenberg 1534.

· Oratio […] de studiis theologicis, Wittenberg 1539

· Kirchenordnung zum anfang für die Pfarher in Hertzog Heinrichs zu Sachsen […] Fürstenthumb, Dresden 1539

· Gebet und Dancksagung, Bey Abschaffung der, ehemals am Tage Corporis Christi gehaltenen Abgöttischen Päbstlichen Procession, Halle 1661.

· Christlicher und kurtzer unterricht, von vergebung der Sünde und Seligkeit, Wittenberg 1542

· Ein Sermon von der Historien Judae Jscharioth, und des Judas Kusse, Wie es der Welt kunst und des Teuffels list ist, Halle 1543.

· Der neunundsiebzigste Psalm zu diesen gefährlichen Zeiten allen Christen zu Trost, s. l. 1646.

· Zwo Tröstliche Predigt Uber der Leich Doct. Martini Luther zu Eissleben den XIX. und XX. Februarii gethan (mit Michael Caelius), Wittenberg 1546

· Doctor Martin Luthers Christlicher abschid vnd sterben, Nürnberg 1546

· Eyn fast tröstliche Predigt, und auslegung der Historien, von den wunderbaren XL. tagen, Regensburg 1555

- tłumaczenia łacińsko-niemieckie

A) Marcina Lutra

· Von denn geystlichen und kloster gelubden Martini Luthers urteyll, Wittenberg 1520.

· Das der freie Wille nichts sey, Wittenberg 1526

· Auslegung […] vber das Lied Mose am Zwey vnd Dreissigsten Cap. Deutero. Wittenberg 1532

· Ecclesiastes odder prediger Salomo, Wittenberg 1533

· Propositiones … vom Ablas, zuerst Jena 1555 (nach dem Druck Jena 1567)

B) Filipa Melanchtona

· Vnderricht […] wider die Lere der Widerteuffer, Wittenberg 1528

· Epistel S. Pauli zun Colossern, Wittenberg 1529

· Apologia der Confessio Augustana, Wittenberg 1535

· Loci Communes, das ist, die furnemesten Artikel Christlicher lere, Wittenberg 1536

· Epistel an den Landtgraven zu Hessen, Nürnberg 1540

· Von der Kirchen, vnd alten Kirchenlerern, Wittenberg 1540

· Widder den vnreinen Bapsts Celibat, vnd verbot der Priesterehe, Wittenberg 1541

· Lazari Klage fur des Reichen thür, Wittenberg 1541

· Von rechter vergleichung und friedshandlung, in der Religion sachen, Wittenberg 1541

· Verantwortung auff der Cölnischen unter Clerisey Schrifft, widder Ern Martin Bützern aus gangen, Wittenberg 1543

· Der Prophet Daniel, Wittenberg 1546

· Ursachen, warumb die Kirchen, welche reine Christliche lehr bekennen, die selbige lehr angenomen, und dabey ewiglich zu bleiben sich schuldig achten, Wittenberg 1546

· Welchs die Einig Recht Kirche Christi sey, wo sie gewiß zu finden, welchs die falsch Kirch sey, Regensburg 1553

C) Paolo Giovio

· Ursprung des Türkischen Reichs bis auf den jetzigen Solyman, s. l. 1538.

D) Henryka VIII Tudora

· Schrifft an Keiserliche Maiestat an alle andere Christliche Koenige und Potentaten, Wittenberg 1539

E) Veita Dietricha

· Vorrede inn die gantz Bibel, wie die ware Kirche Gottes auff Erden jren anfang gehabt, Erfurt 1548

- tłumaczenia niemiecko-łacińskie

A) Marcina Lutra

· Praefatio methodica totius scripturae in epistolam Pauli ad Romanos, Straßburg 1523

· Libellus […], Christum Ieum, verum Iudaeum et semen esse Abrahae, Augsburg 1524

· Libellus […] de Sacramento Eucharistiae, ad Valdenses fratres, Wittenberg 1526

· In Psalm. LXXXII. de Magistratibus, Wittenberg 1531.

· De missa privata et unctione sacerdotum libellus, Wittenberg 1534, 1557

· Liber Iesu Syrach, Wittenberg 1538

· Epistola contra Sabbatarios, Wittenberg 1539

· De Judaeis et eorum mendaciis, Frankfurt 1544

· Enarrationes […] in Ionam prophetam, Wittenberg 1552

B) Andreasa Osiandra

· Catechismus pro pueris et iuventute in ecclesiis et ditione Illustriss. Principum Marchionum Brandeborgensium, Wittenberg 1543


Literatura:

1. K. Grol, Jonas, Justus. In: Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon (BBKL), Bd. 3, 1992, 636–637.

2. "Justus Jonas". Lutheran Spokesman. November 2014. Retrieved March 10, 2016.

3. "Die Beziehungen des Reformators Martin Luther zu Halle". Bürgerstiftung Halle (Saale). Archived from the original on July 7, 2017. Retrieved March 10, 2016.

4. Ph. Schaff, "Luther's Translation of the Bible, by Philip Schaff". Philip Schaff’s History of the Christian Church (New York: Charles Scribner’s Sons). Retrieved March 10, 2016.

5. I. Mager, Das war viel ein anderer Mann. Justus Jonas, ein Leben mit und für Luther. In: Peter Freybe (Hrsg.): Luther und seine Freunde, 1998.

CIEKAWOSTKA REFORMACYJNA: Pomniki Marcina Lutra

W 2004 roku pomniki Marcina Lutra stały w 267 niemieckich miejscowościach. Naliczono też 66 posągów wittenberskiego Reformatora zagranicą. Jednym z najbardziej oryginalnych jest monument Reformacji w Namibii, niedaleko Swakopmund. Przedstawia on umieszczoną na cokole lokomotywę ze słowami Lutra: „Hier stehe ich, ich kann nicht anders” (Tu stoję, nie mogę inaczej), które miał wypowiedzieć przed cesarzem Karolem V na Sejmie w Wormacji w 1521 roku.

Lokomotywa "Marcin Luter" nieopodal Swakopmund w Namibii

Podpułkownik Edmund Trost zlecił produkcję silników trakcyjnych w fabryce maszyn Dehne w Halberstadt w 1896 roku przez port Walvis Bay do niemieckiej Afryki Południowo-Zachodniej. Miał nadzieję, że przyspieszy transport materiałów do budowy linii kolejowej przez pustynię Namib, która wcześniej była być praco- i czasochłonna, bo przebiegała z pomocą wozów z wołami. Jednak ze względu na swój duży ciężar parowóz regularnie "tonął" w pustynnym piasku w drodze z portu do planowanego miejsca użytkowania i był ponownie gotowy do użytku po długim wykopie. Przez pewien czas lokomotywy parowe były używane tylko jako pojazdy wycieczkowe dla zamożnych mieszkańców Swakopmund i jeździły tylko około 15 kilometrów w głąb pustyni.

"Marcin Luter" to lokomotywa parowa z silnikiem trakcyjnym trakcyjny 8 NHP Compound J & H McLaren Works No 527 zbudowana w listopadzie 1895 roku w Leeds, w Wielkiej Brytanii i porzucona na pustyni Skeleton Coast około 4 km od centrum miasta Swakopmund. Mówi się, że lokalny mieszkaniec Max Rhode powiedział na spotkaniu w hotelu Bismarck: „Czy wiesz, że wół parowy nazywa się teraz„ Marcin Luter ”, ponieważ może również powiedzieć:„ Oto stoję, nie mogę inaczej". W ten sposób silnik zyskał swoją obecną nazwę, chociaż współcześni uczeni mają wątpliwości, czy Luter kiedykolwiek wypowiedział te słowa na Sejmie Rzeszy w Wormacji (1521).

Lokomotywa była odnawiany dwukrotnie, najpierw w 1973 roku, a ostatnio w latach 2000–2004. Dla ochrony wzniesiono tu niewielki budynek muzeum.

Muzeum Marcina Lutra jest otwarte dla zwiedzających bezpłatnie, jednak było zamknięte od 2014 do maja 2017.


Literatura:

1. A. Vogt, National Monuments in Namibia. An inventory of proclaimed national monuments in the Republic of Namibia, 2004.

2. https://www.namibia-accommodation.com/listing/martin-luther-steam-tractor-swakopmund

3. https://www.deutschlandfunk.de/luther-in-afrika-namibia-das-lutherischste-land-der-welt-100.html (otworzony 14.08.2022)

Gotujemy z Lutrem...mus ze śliwek

Mus ze śliwek. Foto: mojegotowanie.pl

 Mus ze śliwek:

Śliwki bez pestek tak długo gotować na małym ogniu aż wszystkie owoce rozgotują się a tak powstała masa nie przylega do garnka i klei się/przylepia do łyżki.

Kompot z jabłek i rabarbaru:

Pokroić 500 g jabłek i 500 g rabarbaru i gotować z małą ilością wody. Do smaku przyprawić cynamonem, goździkami, kardamonem lub imbirem. Gdy uzyska się żądaną konsystencję, odcedzić na sicie. Podawać na zimno lub ciepło.

L. Vogt, Das Luther-Melanchthon Kochbuch, Lindemann Verlag GmbH 2015, 45.

Anglikanizm za panowania Edwarda VI Tudora

Edward VI Tudor (1537-1553)

Edward VI Tudor (1537-1553) to jedyny syn Henryka VIII i i jego trzeciej żony Jane Seymour, która zmarła niedługo po jego narodzinach w wyniku gorączki poporodowej. Edward był bardzo chorowitym dzieckiem. Niektórzy naukowcy uważają, że cierpiał na kiłę wrodzoną, inni, że na gruźlicę. Pierwszą poważną gorączkę książę Walii przeżył w wieku 4 lat. Jego ojca skłoniło to do kolejnych małżeństw w celu narodzin kolejnego syna i zabezpieczenia sukcesji. Jednakże trzy kolejne małżeństwa Henryka VIII nie przyniosły mu potomstwa. W późniejszych latach zdrowie Edwarda uległo poprawie, dopiero w 1552 zachorował na odrę, zaś rok później prawdopodobnie na gruźlicę, która stała się przyczyną jego śmierci. Choroby Edwarda nie miały wpływu na jego edukację. Książę łatwo przyswajał sobie nowe wiadomości. Jego najważniejszymi nauczycielami byli Richard Cox (biskup Ely), John Cheke i Jean Belmain. Edward VI władał łaciną, greką i francuskim. Żył w dobrych relacjach ze swoją macochą, szóstą żoną Henryka VIII, Katarzyną Parr. Silna więź łączyła go również ze starszą siostrą Marią I Tudor, córką Henryka VIII z pierwszego małżeństwa, i to pomimo różnic wyznaniowych, gdyż Maria była gorliwą katoliczką, a Henryk VIII zadbał, by Edward został wychowany na gorliwego protestanta.

Osobą wywierającą wielki wpływ na króla był arcybiskup Canterbury, Thomas Cranmer, który podobnie jak lord protektor był gorliwym zwolennikiem umocnienia angielskiego kościoła protestanckiego. Henryk VIII mimo zerwania z Rzymem w głębi duszy pozostał katolikiem i sprzeciwiał się zbyt gwałtownym reformom. Nowy król, szczery protestant, nie miał już takich oporów.

Ukoronowaniem działań protestantów był Modlitewnik Powszechny (Book of Common Prayer, BCP), opublikowany w 1549 roku, zawierający podstawowe założenia anglikanizmu.

Book of Common Prayer był pierwszym modlitewnikiem, zawierającym formy obrzędów stosowanych podczas codziennych i niedzielnych nabożeństw w języku angielskim, został szybko zastąpiony przez poprawkę, która wyszła w roku 1552 spod tej samej ręki edytorskiej – Thomasa Cranmera. Nigdy jednak nie weszła ona do użytku, gdyż wraz ze śmiercią Edwarda VI, jego przyrodnia siostra Maria I Tudor przywróciła tradycję rzymską.

Doktryny o usprawiedliwieniu przez wiarę i predestynację zajmują centralne miejsce w teologii Cranmera, są zawarte w modlitewniku i miały ważne implikacje dla jego zrozumienia sakramentów. Cranmer uważał, że ktoś, kto nie jest jednym z wybranych przez Boga, przyjmuje tylko zewnętrzną formę sakramentu (obmycie podczas chrztu lub jedzenie chleba podczas Komunii), nie otrzymuje rzeczywistej łaski. Tylko wybrani otrzymują sakramentalny znak (signum) i łaskę/Obietnicę (promissio). Dzieje się tak, ponieważ wiara - która jest darem danym tylko wybranym - jednoczy zewnętrzny znak i wewnętrzną łaskę i sprawia, że sakrament jest skuteczny. Stanowisko to było zgodne z Kościołami reformowanymi, ale było przeciwne poglądom rzymskokatolickim i luterańskim.

Jako kompromis z konserwatystami zachowano słowo Msza z nabożeństwem zatytułowanym „Wieczerza Pańska i Komunia Święta, potocznie zwane Mszą”. Zachowała również większość średniowiecznej struktury Mszy (missa) - zachowały się kamienne ołtarze, duchowni nosili tradycyjne szaty, większość nabożeństwa była śpiewana, a kapłan otrzymał polecenie, aby wkładał opłatek do ust uczestnika komunii zamiast podawać do ręki.

Priorytetem dla anglikanów było zastąpienie scholastycznego nauczania, że ​​Msza święta była ofiarą daną Bogu („ta sama ofiara, co ofiara krzyża”) poglądem, że jest to służba dziękczynienia (ang. service of thanksgiving) i duchowej komunii z Chrystusem. Zamiarem Cranmera było stłumienie we Mszy świętej pojęcia ofiary i przeistoczenia (transsubstancjacji). Aby to podkreślić, nie było podniesienia konsekrowanego chleba i wina (elewacji), a adoracja eucharystyczna była zakazana. Podniesienie było centralnym momentem średniowiecznej Mszy, przywiązanej do idei rzeczywistej obecności. Teologia eucharystyczna Cranmera była bliska kalwińskiemu poglądowi na duchową obecność i można ją opisać jako recepcjonizm i wirtualizm: Chrystus jest naprawdę obecny, ale dzięki mocy Ducha Świętego. Słowa Ustanowienia w rycie z 1549 roku były celowo dwuznaczne - można je rozumieć jako utożsamianie chleba z Ciałem Chrystusa lub (zgodnie z teologią Cranmera) jako modlitwę, aby osoba mogła duchowo przez wiarę przyjąć ciało Chrystusa.

Wiele innych służba dziękczynienia uległo niewielkim zmianom. Cranmer oparł swój chrzest na teologii Marcina Lutra, co było uproszczeniem długiego i złożonego rytu średniowiecznego. Podobnie jak komunia, nabożeństwo chrztu zachowało swoją tradycyjną formę. Bierzmowanie i nabożeństwa zaślubin odbywały się zgodnie z dawnym obrzędem. Zachowały się też elementy modlitwy za zmarłych i mszy żałobnej, jak i postanowienie o celebrowaniu Komunii Świętej na pogrzebie. Praca Cranmera polegająca na uproszczeniu i rewizji została również zastosowana do codziennych służb dziękczynienia, które zostały zredukowane do modlitwy porannej i wieczornej. Cranmer miał nadzieję, że posłużą one również jako codzienna forma modlitwy dla świeckich, zastępując w ten sposób zarówno późnośredniowieczne obchody łacińskich godzinek.

W 1559 roku, już po śmierci Marii, została wydana wersja „kompromisowa” tej księgi, łącząca elementy modlitewników z 1549 i 1552 roku. W następstwie burzliwych wydarzeń związanych z wojną domową (Civil War) w Anglii, kolejna ważna poprawka została wydana w roku 1662. Wydanie to stało się oficjalnym modlitewnikiem Kościoła Anglikańskiego, chociaż w XXI wieku alternatywna księga o nazwie Wspólne Wielbienie (Common Worship), w dużym stopniu zastąpiła Modlitewnik Powszechny podczas głównego niedzielnego nabożeństwa, w większości parafii angielskich.

Modlitewniki (prayer books), w przeciwieństwie do ksiąg modlitw (book of prayers) zawierają teksty skonstruowanych (liturgicznych) obrzędów nabożeństwa. Zebrany w jednym tomie Modlitewnik Powszechny zawiera następujące elementy: modlitwę poranną (morning prayer), modlitwę wieczorną (evening prayer), Litanię (Litany) oraz Komunię Świętą (Holy Communion). Księga posiada szczegółowy porządek innych okolicznościowych obrzędów: chrztu, bierzmowania, ślubu, modlitw odmawianych za chorych oraz pogrzebu. Przedstawia w całości czytania apostolskie (Epistle readings) i ewangeliczne (Gospel readings) w codziennych modlitwach, które są wyszczególnione w formie tabelarycznej na wzór Psalmów; pieśni (canticles), w większości biblijne, ułożone tak aby śpiewano je pomiędzy czytaniami. Tradycyjne modlitewniki luteran, metodystów i prezbiterian zapożyczyły z Modlitewnika Powszechnego, a ślubne i pogrzebowe rytuały z nich wzięte wpasowały się doskonale w inne konfesje i język angielski. Tak jak Biblia króla Jakuba i dzieła Szekspira, wiele tekstów i wyrażeń z Modlitewnika Powszechnego weszło do kultury masowej:

- Speak now or forever hold your peace. (Mów teraz albo na zawsze zachowaj milczenie),

- Till death us do part. (Dopóki śmierć nas nie rozłączy),

- Earth to earth, ashes to ashes, dust to dust. (Z ziemi do ziemi, z popiołu w popiół, z prochu w proch),

- Peace in our time. (Pokój z nami, w modlitwie porannej).

Modlitewnik Powszechny występuje w wielu wersjach w kościołach wewnątrz i poza Wspólnotą Anglikańską, w ponad 50 różnych krajach oraz 150 różnych językach. W wielu częściach świata w regularnym, cotygodniowym wielbieniu zastąpiły go bardziej współczesne księgi.

Oficjalne edycje Biblii w języku angielskim opatrzono za panowania Edwarda VI Tudora antykatolickimi adnotacjami. Katolickie symbole w kościołach były usuwane i niszczone.

Modlitewnik Powszechny nie zadowolił ani angielskich katolików, ani ortodoksyjnych protestantów. W Kornwalii wywołał on ludową rebelię, krwawo stłumioną przez Somerseta, który nie zauważył zbierającej się nad jego głową burzy.

Początkiem końca wszechwładnego protektora była okupacja części Szkocji. Związany z nią sojuszem król Francji Henryk II 8 sierpnia 1549 wypowiedział Anglii wojnę. To sprawiło, że Somerset całkowicie utracił poparcie, nawet wśród oddanych mu dotąd członków Rady. W październiku 1549 Somerset został aresztowany i osadzony w Tower przez Johna Dudleya, hrabiego Warwick (który w 1551 uzyskał tytuł 1. księcia Northumberland) nie przyjął tytułu lorda protektora. Dudley był zwolennikiem Kościoła narodowego i na czas jego regencji przypadają pierwsze poważne prześladowania katolików, którzy za sprzeciw wobec Reformacji kończyli na stosie. Katoliccy biskupi zostali pozbawieni swoich godności, a na ich miejsce mianowano zwolenników anglikanizmu. Tymczasem hrabia Warwick umacniał swoją pozycję. Cieszył się zaufaniem króla, który w 1551 mianował go księciem Northumberland. W grudniu 1551 Northumberland wytoczył Somersetowi proces o zdradę zakończony wyrokiem skazującym i egzekucją byłego lorda protektora 22 stycznia 1552.

Gdy Dudley usunął Somerseta, zapowiedział, że ustąpi po osiągnięciu przez króla pełnoletniości (w wieku 16 lat). Tymczasem król nie zajmował się rządzeniem. Edward uwielbiał sport, wiele czasu spędzał grając w tenisa, co było jego ulubioną rozrywką.

Pierwsze objawy choroby pojawiły się zimą 1552/1553. Król dostał wysokiej gorączki. Działania lekarzy przynosiły skutek odwrotny od zamierzonego. W styczniu 1553 pojawiły się pierwsze objawy gruźlicy. W maju nie było już żadnej wątpliwości – król umierał.

Na wieść o chorobie króla Northumberland postanowił wykorzystać swoją pozycję w celu umocnienia pozycji własnej rodziny. Jego młodszy syn Guildford Dudley poślubił 15 maja lady Jane Grey, wnuczkę Marii Tudor, siostry Henryka VIII. Northumberland postanowił osadzić swojego syna i jego żonę na tronie. Na drodze stał akt sukcesyjny Henryka VIII, który w wypadku bezpotomnej śmierci Edwarda VI wyznaczał jako następne w sukcesji siostry króla – Marię i Elżbietę – a później potomkinie Marii Tudor: Frances Brandon, księżnę Suffolk i jej potomstwo (lady Joanna była córką księżnej Suffolk).

Ulegając presji Northumberlanda, Edward w swoim testamencie wykluczył z linii sukcesyjnej swoje siostry oraz księżnę Suffolk i lady Joannę. Korona miała przejść na męskich potomków tej ostatniej. Nie spodobało się to Northumberlandowi, gdyż lady Joanna była zamężna ledwie od miesiąca, a miała dopiero 16 lat. Narodziny męskiego potomka wydawały się sprawą dość odległej przyszłości. Northumberland ponownie użył swego wpływu na króla i ten zmienił testament – korona przechodziła na Joannę i jej męskich potomków. Maria i Elżbieta zostały uznane za dzieci nieślubne, natomiast księżna Suffolk zrezygnowała ze swoich praw do tronu. Według legendy, gdy król Edward umierał, Northumberland ukradł mu koronę i oddał ją swojej synowej.

Edward VI zmarł w Greenwich 6 lipca 1553 wskutek gruźlicy, kiły lub otrucia arszenikiem. Jego ostatnie słowa brzmiały: Oh my Lord God, defend this realm from papisty and maintain their true religion („O Boże, ochroń to królestwo przed papizmem i wspomóż prawdziwą wiarę”). 9 sierpnia król został pochowany w Henry VII Lady Chapel w opactwie westminsterskim. Nabożeństwo żałobne celebrował Thomas Cranmer; jednocześnie w Tower siostra króla, Maria I, uczestniczyła w katolickiej mszy za duszę Edwarda.

Śmierć króla była utrzymywana w tajemnicy przez kilka dni, by ułatwić Lady Jane wstąpienie na tron. Nowa królowa utrzymała się tam przez 9 dni (zwana jest dlatego „dziewięciodniową królową”). Tron objęła siostra Edwarda, Maria, która kazała ściąć królową Jane, jej męża i ojca oraz księcia Northumberland. Rządziła do 1558 i jej panowanie było ostatnią próbą przywrócenia katolicyzmu w Anglii. Po jej śmierci tron objęła Elżbieta I, która umocniła angielski Kościół narodowy.

Literatura:

1. Ch. Wohlers (23 September 2008). "The Book of Common Prayer in other Languages". The Book of Common Prayer. Retrieved 15 October 2008.

2. P. Marshall, Heretics and Believers: A History of the English Reformation, 2017, 324-325.

3. G. Jeanes, Cranmer and Common Prayer. In Hefling, Charles; Shattuck, Cynthia (eds.). The Oxford Guide to The Book of Common Prayer: A Worldwide Survey, 2006, 21–38.

4. S. Bridgen, New Worlds, Lost Worlds: The Rule of the Tudors, 1485–1603, 2000, 196-197.

5. Ch. Skidmore, Edward VI: The Lost King of England, 2007, 30.

6. E. Ives, Lady Jane Grey. A Tudor Mystery, 2009, 137, 139–140.

Juliusz II

Rafael Santi, Portret Juliusza II (1511/12)

To jeden z najpotężniejszych i najbardziej wpływowych papieży, był centralną postacią wysokiego renesansu i pozostawił po sobie znaczące dziedzictwo kulturowe i polityczne. W wyniku jego polityki podczas wojen włoskich, Państwo Kościelne pozostało niezależne i scentralizowane, a urząd papiestwa pozostawał kluczowy dyplomatycznie i politycznie przez cały XVI wiek w Europie i Włoszech.

Giuliano urodził się 5 grudnia 1443 roku w Albisoli. Pochodził z rodu della Rovere i był jednym z pięciorga dzieci Rafaella della Rovere i Teodory di Giovanni Maneroli. Siedmioosobowa rodzina żyła w biedzie, a on sam miał zostać wychowany na kupca. Jego kuzynem był kardynał Girolamo Basso della Rovere.

Po okresie dzieciństwa spędzonym w miejscu urodzenia wstąpił do zakonu franciszkanów, którego generałem był wtedy jego stryj Francesco della Rovere , ostatecznie jednak nie złożył ślubów zakonnych. Rozpoczął studia prawnicze w Perugii. Kiedy jego stryj został papieżem Sykstusem IV (1471-1484), Giuliano awansował szybko w hierarchii kościelnej. Sprawował wiele urzędów kościelnych; był m.in.: biskupem Carpentras (1471-1472), biskupem Lozanny (1472-1476) itd. W 1472 otrzymał (jako komendatariusz) opactwo Grottaferrata w diecezji tuskulańskiej. W latach 1473-1486 był opatem Gorze w Lotaryngii.

Ponadto w roku 1479 sprawował funkcję Kamerlinga Świętego Kolegium Kardynalskiego. Z pomocą jego protekcji, papieżem wybrany został Innocenty VIII i w tych czasach della Rovere był jednym z bardziej wpływowych kardynałów. Był jednak zagorzałym wrogiem papieża Aleksandra VI, po którego elekcji, uciekł do Francji i ukrywał się niemal przez cały czas jego pontyfikatu.

Po śmierci Aleksandra VI nie został wybrany della Rovere, lecz Pius III, który po 26 dniach pontyfikatu zmarł. Drugie konklawe z 1503 roku obradowało zaledwie jeden dzień, po którym wybrało kardynała Giuliano della Rovere nowym papieżem i wybrał imię papieskie na cześć Juliusza Cezara. Juliusz II zapewnił sobie elekcję dzięki symonii, ponieważ został wybrany dzięki zwykłemu przekupstwu. Jako papież wydał bullę Cum tam divino w 1505 roku ustanawiającą nieważność wyboru papieża dokonanego z udziałem wspomnianego wyżej nadużycia. Szczególnie surowo potępił wszelakie zabiegi noszące znamiona świętokupstwa występujące w czasie konklawe.

Juliusz II dążył do poszerzenia i umocnienia granic Państwa Kościelnego, osłabionego pod rządami klanu Borgia. Po śmierci zagrażającego mu Cezara Borgii, Juliusz II przystąpił do prób odbicia Romanii. Dzięki sojuszowi z Niemcami i Francją udało mu się osiągnąć ten cel niemal całkowicie w 1504 (nie odzyskał jedynie Faenzy i Rimini). W kwietniu 1509 roku Juliusz II nałożył ekskomunikę na Wenecję , a w maju podporządkował ją sobie – nie chciał jednak nadmiernie osłabiać tego państwa w perspektywie ewentualnej wojny z Imperium Osmańskim. Wkrótce potem oddał w lenno Ferdynandowi Aragońskiemu Neapol, aby zawrzeć pokój, niezbędny do możliwej wojny z Francją.

Następnym krokiem papieża było osłabienie Francuzów i w tym celu zaatakował on Ferrarę (1510), której ostatecznie nie udało mu się jednak zdobyć, choć zdołał podbić Modenę. Król Ludwik XII w porozumieniu ze zbuntowanymi kardynałami zwołał sobór w Pizie (1 września 1511), który zebrał się w październiku i podjął decyzję o usunięciu papieża z urzędu. Juliusz II, obawiając się suspensy, zwołał na 19 kwietnia 1512 sobór laterański V.

Papież utworzył pierwsze biskupstwa w Ameryce Południowej, a na soborze laterańskim V potępił schizmatyków z Pizy. W 1506 roku, w czasie wojen o panowanie we Włoszech, Juliusz II sprowadził najemników ze Szwajcarii, z których potem uformowała się Gwardia Szwajcarska.

Życie moralne i religijne Juliusza II nie odbiegało od standardów epoki renesansu. Miał co najmniej jedną córkę z Lukrezią Normanni, Felice della Rovere. Niektórzy autorzy (Kelly, Pastor) twierdzą, że Juliusz II był ojcem jeszcze dwóch innych nieślubnych córek, Giulii i Clarice. Nie udało się jednak znaleźć potwierdzenia tej informacji w źródłach współczesnych. Jako pierwszy informację tę podał dziewiętnastowieczny historyk i genealog Pompeo Litta, który prawdopodobnie błędnie zidentyfikował wnuczki Juliusza II jako jego córki.

Juliusz II zmarł w otoczeniu płaczących kardynałów i najbliższych współpracowników, z powodu malarii, 21 lutego 1513. Przez historyków jest oceniany najczęściej jako papież silny i wybuchowy (nosił przydomek „Il terrible”). Okazał się być dobrym administratorem, który pozostawił po sobie pełny skarbiec papieski, podczas gdy zastał go niemal całkowicie opustoszałym. Większość współczesnych Juliuszowi II historyków i kronikarzy uważało go za męża stanu, wyzwoliciela spod tyranii i obrońcę przed „francuskimi barbarzyńcami”.

Philipp Schaff, szwajcarski teolog i historyk chrześcijaństwa, stwierdził, że Juliusz II odbudował wizerunek Państwa Kościelnego, nadszarpnięty za pontyfikatu Aleksandra VI. Stało się tak głównie dzięki brakowi skandali wewnętrznych (pomimo że papież miał co najmniej jedno nieślubne dziecko). Zdaniem Schaffa, poważnym błędem papieża był brak reformy kościelnej, a jedynie skupienie się na zjednoczeniu Państwa Kościelnego.

Był znanym patronem sztuk pięknych i wydawał olbrzymie sumy na fundowanie budowli pałacowych i obronnych. Wspierał m.in. Donato Bramantego, Rafaela Santiego. To za jego pontyfikatu Michał Anioł namalował freski zdobiące sklepienie Kaplicy Sykstyńskiej. Portrety Juliusza II występują w National Gallery w Londynie (malowany przez Rafaela), w Galerii Uffizi we Florencji (warsztat Rafaela) i Pallazzo Pitti (przypisywany Tycjanowi). 18 kwietnia 1506 papież osobiście położył kamień węgielny pod nową Bazylikę św. Piotra. W tym samym roku założył Muzea Watykańskie.

Literatura:

1. J. N. D. Kelly, Encyklopedia papieży, 1997, 356-358.

2. B. Blech, The Sistine secrets. 2008. [dostęp 2021-05-23].

3. The Last Popes of the Middle Ages. 1447–1521. W: Philip Schaff: History of the Christian Church. T. VI: From Boniface VIII. to Martin Luther. A.D. 1294–1517. Christian Classics Ethereal Library.

4. I. Cloulas, Jules II. Le pape terrible, 1990, 127.

5. H. Immenkötter, Julius II. In: Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon (BBKL). Bd. 3, 1992, 811–815.

6. R. Fischer-Wollpert, Leksykon papieży, 1996, 128-129.