Ostatnie lata panowania Fryderyka III Mądrego: 1523–1525

Płyta nagrobna elektora Fryderyka III Mądrego w kościele zamkowym w Wittenberdze

a) 1523/1524 – żądanie Marcina Lutra skierowane do Fryderyka III o zamknięcie fundacji Wszystkich Świętych w Wittenberdze

Fundacja Wszystkich Świętych, podobnie jak uniwersytet w Wittenberdze, ulubiony projekt księcia, była instytucją Fryderyka III, który powstał między innymi w celu zapewnienia duchowego zbawienia rodzinie Wettynów i jej patronów poprzez odprawianie mszy św. Obchodzono święta maryjne, codziennie msze majowe i kult św. Anny (Anna jest patronką górników!).

Fundacja Wszystkich Świętych, „twierdza elektoratu” – był twierdzą w praktykowaniu wiary średniowiecznej, a jednocześnie ważnym źródłem dochodów elektora, gdyż przechowywano tam relikwie zgromadzone przez Fryderyka III (ok. 19 000 sztuk). W ówczesnym światopoglądzie ludzi zapewniały one życie wieczne poprzez odpusty, a Marcin Luter zniszczył tę ideę.

Już w latach 1521 i 1522 wittenberski profesor teologii powiedział Fryderykowi III, że powinien rozwiązać fundację Wszystkich Świętych, ponieważ odprawianie mszy rytualnej jest bałwochwalstwem. Luter, który po powrocie z zamku Wartburg nadal był skłonny do kompromisu, teraz wreszcie wezwał do zniesienia fundacji Wszystkich Świętych i reformy mszy (listy Lutra do Spalatina z 2 i 14 stycznia 1523). Ale Fryderyk III, który nadal czuł się związany mandatem cesarskiego pułku norymberskiego z 20 stycznia 1522 przewidującego karę za wszelkie innowacje religijne, nie zgodził się na reformę mszy. Nie powstrzymało to jednak Reformatora przed zwróceniem się do społeczeństwa i skompromitowaniem władcy.

1 marca 1523 roku protegowany elektora zwrócił się bezpośrednio do kanoników w sprawie zniesienia mszy za dusze i świętych. Oni, pod przymusem Lutra, poprosili Fryderyka III o dalsze instrukcje w tej sprawie. Sam elektor w dalszym ciągu opowiadał się za utrzymaniem starego porządku.

Jednak całego procesu odnowy nie dało się już zatrzymać, już dawno nabrał on własnego impetu.

Kiedy w 1523 roku w Wittenberdze po raz pierwszy odwołano procesję Bożego Ciała, Fryderyk III był tak zły, że zagroził kapitule fundacji wstrzymaniem poborów, czego jednak nie zrealizował. Marcin Luter tak zachęcony w swoich działaniach wezwał ponownie kanoników 17 listopada 1524 do zniesienia mszy i wszystkiego, co przemawiało przeciwko Ewangelii. Ci z kolei, którzy zostali w ten sposób „zmuszeni”, poprosili elektora o dalsze instrukcje. Sytuacja się zaostrzyła. Teolog Luter nie widział już ograniczeń, jakie mu narzucono. Była to walka o ideę, która zakończyła się na korzyść Reformatora. Fryderyk III nie miał innego wyjścia, jak zaakceptować tę sytuację. W Boże Narodzenie 1524 zlikwidowano mały chór w kościele Wszystkich Świętych i zniesiono odprawianie mszy w pierwotnym obrządku, jednak nabożeństwo ze śpiewanymi psalmami, wzorowane na średniowiecznym modelu, zakończono dopiero po śmierci elektora. Kasata fundacji Wszystkich Świętych miała konsekwencje nie tylko religijne, ale także finansowe. W wyniku drastycznych zmian dzierżawcy beneficjów należących do fundacji płacili jedynie nieregularnie. Przez to dochód uniwersytetu w Wittenberdze był niepewny. Po śmierci Fryderyka III w 1525 roku ponownie zabezpieczono finanse uczelni, m.in. poprzez rozwiązanie Wielkiego Chóru i związaną z tym redukcję kadrową.

b) 1525 – śmierć Fryderyka III Mądrego: Koniec jako początek

Portret elektora saskiego Fryderyka III Mądrego w Domu Lutra, Wittenberga 

Życie elektora Fryderyka III dobiegało końca, 26 lutego 1524 roku opuścił Sejm Rzeszy w Norymberdze, między innymi ze względów zdrowotnych, i na czas Adwentu 1524 roku udał się do swojego domku myśliwskiego w Lochau, w którym pozostał aż do śmierci 5 maja 1525.

Patrząc wstecz, wydarzenia lat 1523-1525 były burzliwe i pełne napięcia i nic nie powinno tego zmienić. Karlstadt, jego dawny profesor uniwersytetu w Wittenberdze, latem 1523 roku bez zgody elektora zrezygnował z posady nauczyciela akademickiego, łamiąc w ten sposób statut uczelni, który wymagał obecności dobroczyńcy, i wycofał się do parafii Orlamünde, co uczynił z powodu swoich działalności teologicznej (w tym zniesienie szat, rezygnacja z obrazów). Kiedy w sierpniu 1524 powrócił do archidiakonatu (jednostki administracyjnej) Orlamünde i Turyngii poszedł. We wrześniu 1524 roku został wydalony z elektoratu za „buntownicze zachowanie”.

Inaczej sytuacja wyglądała w przypadku drugiego „proroka” – Tomasza Müntzera. Głosił w Zwickau, gdzie w odróżnieniu od Karlstadta nie tylko ograniczał się do reform teologicznych, ale także wprowadzał je siłą. Wypędzony z Zwickau i Pragi w 1521 roku, dwa lata pόźniej znalazł nowe pole działania w Allstedt, na terytorium Elektoratu Saksonii, gdzie natychmiast zreformował nabożeństwo kościelne (wprowadził m.in. zakaz chrztu niemowląt...) i przestrzegł książąt następującymi słowami: słowa – „[…] jeśli [oni] „zatrzymają” ewangelię ludzkimi przykazaniami, „wtedy to, co jest tego warte, zostanie mu zabrane i przekazane rozgniewanemu (rozgniewanemu) ludowi do upadku bezbożników.” A jak już wiemy z korespondencji Fryderyka III, przynajmniej na razie nie ingerował on w ruch Allstedt. Kiedy jednak w roku 1524 Haferitz, towarzysz Müntzera, nawoływał lud do nieposłuszeństwa – zaistniała potrzeba działania, elektor wezwał swojego brata Jana Stałego 11 sierpnia 1524 roku, aby położył temu kres.

Gdy na kilka miesięcy przed śmiercią Fryderyka III w 1525 roku w jego kraju wybuchła wojna chłopska, działał on niezdecydowanie. On, który nie wiedział, jaka jest wola Boża, 14 kwietnia 1525 roku napisał do swego brata Jana: „Jeśli Bóg tak chce, stanie się, że rządzić będzie zwykły człowiek. Jeśli jednak nie jest to Jego boska wola i nie dzieje się to dla Jego chwały, to wkrótce się to stanie inaczej."

A teraz wróćmy do ostatnich dni życia elektora: W jego domku myśliwskim w Lochau pozostało tylko kilku powierników chorego księcia. Jednym z nich był Georg Spalatin, który 1 maja 1525 roku zadedykował elektorowi list pocieszenia, w którym nawoływał także Fryderyka III do zmiany porządku nabożeństw i wyeliminowania ceremonii związanych z mszą rytualną. Ten jednak nie zgodził się. Ale Fryderyk III był już w obliczu śmierci, chciał zobaczyć Marcina Lutra. Brzmi to niemal ironicznie, że ktoś, kto nigdy publicznie nie przyznał się do Lutra, nie był w stanie poznać go osobiście nawet w obliczu jego śmierci. Luter był bowiem w podróży po górach Harz.

Czasu pozostało niewiele. Książę, który od kilku lat nie przyjmował komunii, za radą Spalatina, odprawił mszę i po raz pierwszy i ostatni przyjął sakrament w obu postaciach (sub utraque). Kiedy Fryderyk III Mądry podyktował swój trzeci testament w obecności Spalatina i 5 maja 1525 roku obrońca Lutra zamknął oczy na zawsze. Uroczystości pogrzebowe odbyły się 10 i 11 maja 1525 roku w kościele zamkowym w Wittenberdze. Spalatin, który zorganizował pogrzeb, przesłał Lutrowi i Melanchtonowi projekt do recenzji, który zawierał jeszcze wiele starych obrzędów (w tym odprawianie mszy za dusze). Postanowiono, że skoro Fryderyk III odszedł „po chrześcijańskim przyjęciu Komunii”, czyli w obu formach chleba i wina, uroczystości odbędą się „bez zabobonnych zwyczajów” i na wzór pogrzebu ewangelickiego.

Czy Fryderyk III Mądry w ogóle przyjął pod koniec życia zreformowaną wiarę, czy też pozostał wierny Kościołowi papieskiemu? Aby móc w ogóle przystąpić do próby analizy, z pewnością pomocna będzie lista argumentów.

Za opowiedzeniem się za ideami reformatorskimi przemawiałoby m.in.:

- W 1522 roku Fryderyk III złożył śluby „Verbum Domini manet in Aeternum – Słowo Pana trwa na wieki”. Skrót VDMIAE na stroju księcia i na monetach mógł służyć do ustalenia związku z ewangelicyzmem. Ponieważ „Słowo” – oznacza wyznanie Pisma Świętego – dla ewangelików jest ważne jedynie poczucie obowiązku wobec Słowa Bożego. Ale widać też po monetach – „IHS Maria” (Jesus Maria) [1507], 1517 – że „religijne” zawsze miało dla księcia wielkie znaczenie „CCNS (Crux Christi Nostra).”

- Przyjęcie Wieczerzy Pańskiej w obu postaciach (sub utraque) na łożu śmierci w 1525 roku.

- Proces rozwoju religijnego Fryderyka III, który znalazł odzwierciedlenie w jego trzech testamentach z lat 1493, 1517 i 1525. W pierwszym i drugim testamencie znajdziemy liczne datki na rzecz klasztorów i rosnące wydatki na msze, czego w trzecim testamencie nie znajdziemy. W testamencie z 1525 roku znajdujemy także wzmiankę o konfiskacie fundacji Wszystkich Świętych po jego śmierci (żyjącym beneficjentom nie należy odbierać dochodów, po ich śmierci można nimi rozporządzać).

Przeciwko temu mόwi m.in.:

- Fryderyk III przez całe życie wypowiadał się przeciwko innowacjom, takim jak zmiany w mszy „rytualnej”, np. zniesienie procesji Bożego Ciała od 1523 roku, a także likwidacja małego chóru (codziennego odprawiania mszy) w Wittenberdze w 1524, na co tylko niechętnie pozwolił. Nie zastosował się także do prośby Marcina Lutra o rozwiązanie fundacji Wszystkich Świętych.

- Spowiedź uszna jako praktyka Kościoła papieskiego: O ostatnich godzinach życia księcia relacjonował Spalatin, sekretarz tajemnicy wyborczej: „Wtedy Jego Książęca Mość przyznał się do win wcześnie po pierwszej”.

Choć u Fryderyka III można dostrzec proces rozwoju teologicznego, moim zdaniem nie można o nim mówić jako o księciu protestanckim. Książę, który przez całe życie starał się żyć zgodnie z „wolą Bożą”, często nie wiedział, jaka jest rzeczywista wola Pana. Aby być całkowicie bezpiecznym, połączył stare i nowe lub dopuścił, aby tak się stało, jak na przykład spowiedź według starego obrządku i jej przyjęcie. Fundację Wszystkich Świętych w Wittenberdze rozwiązano dopiero po jego śmierci.

Spuścizną Fryderyka III była tolerancja dla luterańskiego ruchu reformatorskiego, który był aktywnie promowany dopiero za jego następców Jana Stałego i jego syna Jana Fryderyka I.

Literatura:

1. I. Ludolphy, Friedrich der Weise, 2006, 452-455.

2. G. Berbig, Georg Spalatin und sein Verhältnis zu Martin Luther, 1906, 249, 272-273. 

3. I. Höss, Georg Spalatin 1484-1545. Ein Leben in der Zeit des Humanismus und der Reformation, 1989,254, 280-281.

4. G. Wartenberg, Die reformatorische Veränderung von Kirche und Gesellschaft. Das Werden der Wittenberger Reformation, in: Glaube & Macht, Sachsen im Europa der Reformationszeit, Ausstellungskatalog, Aufsätze, Torgau, Schloss Hartenfels 2004, hrsg. v. Harald Marx und Cecilie Hollberg, 16-26.

5. U. Schirmer, Kurfürst Friedrich der Weise (1486–1525). Sein politisches Handeln zwischen Pragmatismus, Demut und Frömmigkeit, in: „Dieweil die weltliche Gewalt von Gott geordnet ist…“ – Reformation und Politik. Wittenberger Sonntagsvorlesungen 2014, 28–68.