Trudna sytuacja obozu protestanckiego podczas Interim augsburskiego - rola Maurycego Wettyna

Maurycy Wettyn (1521-1553)

Książę Maurycy Saski podczas Interim augsburskiego w 1548 roku przyjął stanowisko lojalne wobec cesarza Karola V, co wynikało z kilku przesłanek politycznych i osobistych. Maurycy, będąc jednym z prominentnych książąt saskich, starał się w tym okresie zachować swoją pozycję i bezpieczeństwo swojego państwa w kontekście narastających napięć religijnych w Cesarstwie. Poparcie dla cesarza było więc w dużej mierze motywowane pragmatyzmem politycznym – książę dążył do uniknięcia otwartego konfliktu z monarchią, co mogłoby osłabić jego władzę i autorytet w Saksonii. Ponadto, lojalność wobec Karola V dawała mu możliwość negocjowania korzystniejszych warunków dla swojego księstwa w ramach szerokich reform religijnych i politycznych narzucanych przez cesarza.

Jednocześnie postawa Maurycego wywołała mieszane reakcje wśród książąt ewangelickich. Wielu z nich, zwłaszcza tych bardziej radykalnych w kwestiach religijnych, postrzegało poparcie dla Interim jako zdradę interesów Reformacji i ustępstwo wobec katolickiej władzy cesarskiej. Książęta ci obawiali się, że podporządkowanie się dekretom cesarskim – które przewidywały m.in. częściowy powrót do praktyk katolickich – osłabi niezależność Kościołów ewangelickich i narazi na kompromitację reformacyjne osiągnięcia w ich księstwach. W rezultacie Maurycy znalazł się w trudnej sytuacji, balansując między lojalnością wobec cesarza a presją ze strony zwolenników Reformacji i własnych poddanych, którzy oczekiwali obrony reformacyjnych wartości. Po tych wydarzeniach Maurycy, przez swoich rodaków nazywany „Judaszem z Miśni” (niem. Judas von Meißen), był głęboko rozczarowany cesarzem, jednak ukrywał swoje nastawienie wobec niego aż do „zbrojnego Sejmu Rzeszy w Augsburgu” 25 lutego 1548 roku, na którym odbyła się ceremonia wyniesienia Maurycego do godności elektora saskiego (tytuł odebrany Janowi Stałemu). Na tym Reichstagu Karol V miał nadzieję zakończyć podział religijny w Cesarstwie poprzez Interim augsburskie.

Maurycy, dotychczas bardziej dbający o bezpieczeństwo i poparcie, coraz częściej wybierał opcję ofensywną wobec cesarza. Szukał zbliżenia z książętami ewangelickimi w Północnych Niemczech, zwłaszcza z margrabią Janem Brandenburgii-Küstrin, księciem Albrechtem Pruskim oraz księciem Janem Albrechtem z Meklemburgii, którzy w ramach tzw. Związku Królewieckiego zobowiązali się do wzajemnej pomocy w obronie Reformacji.

Szczególnie sprytnym posunięciem okazało się taktyczne wykorzystanie przez Maurycego miasta Magdeburg, które znajdowało się w ekskomunice cesarskiej, gdyż nie chciało podporządkować się Karolowi V. Wolne miasto cesarskie Magdeburg odmówiło zgody na Interim, pomimo negocjacji przeprowadzanych w ramach tzw. „porozumienia w Westerhausen”. Maurycy został przez cesarza obarczony obowiązkiem prowadzenia oblężenia Magdeburga. Przejął armię zgromadzoną przed miastem i oblegał je na koszt cesarza. Udało mu się jednak wykonać rozkaz cesarza w taki sposób, że doszło do bezkrwawego, umownego porozumienia z miastem – poprzez tajne obietnice wobec magistratu magdeburskiego zapewnił bezkonfliktową kapitulację oblężonego miasta. Po tym Maurycy odwrócił się od cesarza i związał z jego wrogami. 22 maja 1551 roku zawarł potajemnie sojusz z różnymi północnoniemieckimi książętami protestanckimi. Na mocy traktatu z Chambord zawartego 15 stycznia 1552 roku do tego sojuszu przystąpiła także Francja.

Wiosną 1552 roku uderzyły wojska sprzymierzonych książąt. Szybko podbili miasta południowych Niemiec, które nadal były lojalne wobec cesarza i w marcu 1552 roku przedostali się do Tyrolu. Katolickie stany cesarskie pozostały w tym konflikcie w dużej mierze neutralne, ponieważ wzmacnianie władzy cesarskiej nie leżało w ich interesie. W tym samym czasie Francja rozpoczęła wojnę. Cesarz, pozbawiony wojska i pieniędzy, ledwo uniknął schwytania w Innsbrucku i musiał uciekać do Villach.

W tej sytuacji król rzymski Ferdynand wystąpił jako mediator pomiędzy cesarzem a zbuntowanymi książętami. Negocjacje odbyły się w Pasawie. 2 sierpnia 1552 roku na mocy traktatu w Pasawie książęta protestanccy zgodzili się porzucić sojusz z Francją. W zamian cesarz uwolnił swoich więźniów – w tym dwóch byłych przywodców Związku Szmalkaldzkiego: landgrafa heskiego Filipa I Wielkodusznego i księcia saskiego Jana Fryderyka I. W kwestii wiary osiągnięto kompromis: zniesiono Interim augsburskie i zawarto perspektywę zawarcia pokoju religijnego na czas nieokreślony dla następnej kadencji Sejmu Rzeszy.

Cesarzowi nie udało się zrealizować swoich celów religijno-politycznych i zaczął ustępować. Coraz częściej przenosił władzę decyzyjną w Cesarstwie na Ferdynanda. W jego imieniu formalnie zawarto pokój augsburski, który w 1555 roku skodyfikował podział religijny w Cesarstwie de iure, jednak Ferdynand go wynegocjował i egzekwował pomimo wyraźnych zastrzeżeń cesarza i stanów katolickich. 23 sierpnia 1556 roku Karol V abdykował i pozostawił koronę cesarską Ferdynandowi.

Powody niepowodzenia Interim augsburskiego – a tym samym idei religijno-politycznych cesarza Karola V – są różnorodne. Najważniejsze z nich to:

- Brakowało prominentnych protestanckich zwolenników i partnerów do negocjacji. Marcin Luter, wpływowy Reformator, zmarł w 1546 roku. Dwóch niegdyś potężnych przywodców Związku Szmalkaldzkiego (Filip I Wielkoduszny i Jan Fryderyk I) przebywało w więzieniu. Maurycy Saski, będący jednym z najważniejszych książąt protestanckich swoich czasów, stracił wiarygodność w obozie protestanckim, wspierając katolików w wojnie szmalkaldzkiej (nazywano go Judaszem z Miśni). Dzięki temu Saksonia zarządzana przez Maurycego stała się elektoratem z prawem wyboru cesarza. Kiedy Maurycy wrócił do Saksonii po negocjacjach w sprawie traktatu w Pasawie, nie był już uważany za „Judasza”. Zarówno protestanci, jak i katolicy okazali mu szacunek. Cesarz ostrzegał go także w listach, aby w jego imieniu zapewnił pokój na terenie Cesarstwa. Jednak jego zachowanie podczas „buntu książąt” zerwało przyjaźń z synem cesarza i następcą tronu hiszpańskiego Filipem, która rozwinęła się podczas jego podróży do Niemiec w 1549 roku, w której towarzyszył mu Maurycy. Bardzo rozczarowany Filip odwrócił się od „zdrajcy” i przeżył poważną traumę osobistą, która wywarła trwały wpływ na pogląd Niemiec i protestantów na późniejszego władcę ówczesnej katolickiej potęgi światowej, Hiszpanii.

- Cesarzowi nie udało się przekonać papieża i potężnych katolickich sanów cesarskich, w tym księcia bawarskiego, do zaakceptowania Interim augsburskiego. W ich oczach protestantyzm pozostał herezją, którą można położyć jedynie poprzez poddanie protestantów władzy katolickiej.

- Pozycję Karola V osłabił wewnątrzhabsburski konflikt o sukcesję w Cesarstwie. Austriacka linia Habsburgów, do której należał Ferdynand, miała otrzymać koronę cesarską jedynie tymczasowo, po czym miała wrócić do linii hiszpańskiej. Ferdynand natomiast próbował przypodobać się stanom cesarskim, aby zapewnić sobie sukcesję rodu. Dlatego często negocjował z protestantami za plecami Karola V i był bardziej skłonny do kompromisu.

- Po zwycięstwie w wojnie szmalkaldzkiej cesarz stał się zbyt potężny dla wielu stanów cesarskich. Chcieli zachować niemiecką wolność. Dlatego albo bezpośrednio wspierali książęcą rewoltę pod wodzą Maurycego Saskiego, albo przynajmniej zachowywali życzliwą neutralność. Na poziomie lokalnym istniał bardzo zdecydowany opór wobec Interim augsburskiego. Odrzuciła ją większość protestanckich pastorów i teologów.

- Na terenach, na których obowiązywało Interim, miał miejsce exodus duchowieństwa. Ponieważ w krótkim czasie nie udało się znaleźć zastępstwa, w niektórych obszarach występował znaczny niedobór księży tymczasowych.

Literatura:

1. A. Beutel, Ende eines Glaubenskriegs. Der Augsburger Religionsfriede – Beginn einer neuen Zeit, 2005.

2. L. Schorn-Schütte (Hrsg.), Das Interim 1548/50. Herrschaftskrise und Glaubenskonflikt, 2005.

3. G. Wartenberg, Moritz. In: Neue Deutsche Biographie (NDB), Bd. 18, 1997, 143-144.

4. Ch. Winter, Sachsen als europäische Großmacht? Moritz von Sachsen als Führer der Opposition gegen Kaiser Karl V. In: Denkströme (Journal der Sächsischen Akademie der Wissenschaften). Heft 4, 2010.

5. Hof und Hofkultur unter Moritz von Sachsen (1521–1553), hrsg. von André Thieme und Jochen Vötsch, unter Mitarbeit von Ingolf Gräßler im Auftrag des Vereins für sächsische Landesgeschichte, 2004.