Spór antynomistyczny (1556-1571)

Spór antynomistyczny (niem. Antinomistischer Streit) jest sporem teologicznym, który toczył się w kilku fazach w obozie protestanckim. Zaczęło się w 1527 roku i został wznowiony w 1537 roku. W epoce po śmierci Marcina Lutra ponownie pojawiły się kontrowersje wokół kwestii ważności i znaczenia Prawa, czyli Zakonu (starożytnego greckiego: nomos) w życiu chrześcijan.

Tłem była doktryna, głoszona wspólnie przez Marcina Lutra i Filipa Melanchtona, jakoby podstawową funkcją Prawa (Zakonu) było przekonanie ludzi, że nie mogą przestrzegać przykazań i dlatego jako grzesznicy zdani są na łaskę Bożą („usus elenchticus”). Jednak już w 1527 roku i ponownie dekadę pόźniej przyjaciel Lutra, Johannes Agricola, kwestionował znaczenie Prawa dla wiary chrześcijańskiej i wyrażał opinię, że prawdziwa pokuta może pochodzić jedynie z wiary. Marcin Luter zareagował kilkoma dysputami przeciwko „antynomianom”, po czym w latach 1537–1540 toczył się tak zwany spór antynomistyczny (czasami nazywany także pierwszym sporem antynomistycznym).

W 1556 roku ten spór zaostrzył się ponownie, gdy w związku ze sporem majorystów. Dyskusję zapoczątkował synod w Eisenach, na którym poruszono obawy dotyczące właściwej relacji pomiędzy Prawem a Ewangelią. Różne aspekty tego problemu były szczególnie intensywnie omawiane w różnych miejscach Cesarstwa, choć terminologia była czasami bardzo zróżnicowana. Odpowiednie władze starały się przeciwdziałać niebezpieczeństwu podziałów wewnątrz wspólnoty protestanckiej na skutek toczących się sporów teologicznych, częściowo poprzez mediację, a częściowo za pomocą środków przymusu, co doprowadziło do kilkukrotnego wydalania kaznodziejów. Synod w Eisenach wysunął tezę, że Prawo oparte na usus elenchtticus ma pozytywny związek ze zbawieniem i chociaż dobre uczynki nie są konieczne do usprawiedliwienia (wg Georga Majora), wypełnienie przykazań jest nadal konieczne do zbawienia w sensie abstrakcyjnym. W polemikach sprzeciwiali się temu m.in. Nikolaus von Amsdorf i Andreas Poach, natomiast tez synodu z Eisenach bronili inni gnezjoluteranie, jak Joachim Mörlin i Matthias Flacius. Pastor z Nordhausen Anton Otto rozszerzył spór w 1565 roku, atakując doktrynę Melanchtona o „trzecie użyciu prawa” (usus in renatis, TUTAJ). Doprowadziło to nawet do ataków ze strony przeciwnika Melanchtona, Flaciusa, który zarzucał Ottonowi antynomianizm, choć go nie reprezentował (przynajmniej nie w sensie Agricoli). W latach 1568/69 odnowił się spór między Andreasem Musculusem a Abdiasem Prätoriusem. Formuła Zgody (Formula Concordiae, FC) opowiadała się za stanowiskiem mediacyjnym w artykułach 4 i 6.

Literatura:

1. M. Friedrich, Der Streit um das Streiten. Autoritative Reaktionsmodelle auf theologischen Dissens und ihre Pluralisierung um 1600. In: W. Oesterreicher, G- Regn, W. Schulze (Hg.): Autorität der Form – Autorisierung – institutionelle Autorität, 2003, 293-308.

2. R. Mau, Gesetz V. Reformationszeit. In: Theologische Realenzyklopädie (TRE), Bd. 13, 1984, 86.

3. I. Dingel, Der Antinomistische Streit (1556–1571) (= Controversia et Confessio, Bd. 4), 2016.

4. H.-J. Goertz, Antinomer. In: V. Leppin, G. Schneider-Ludorff (Hrsg.), Das Luther-Lexikon, 2015, 67-68.