Prawo (Zakon) i Ewangelia w teologii ewangelickiej

Łukasz Cranach Starszy, Prawo i Ewangelia, drzeworyt z 1535 roku

Doktor Marcin Luter zauważył w 1531 roku: „ Kto doskonale wie, jak odróżnić Ewangelię od Prawa, powinien dziękować Bogu i wiedzieć, że jest teologiem.” (Qui igitur bene novit discernere Euangelium a lege, is gratias agat Deo et sciat se esse Theologum; WA 40 I, 207, 3f.) Wittenberski Rerofmator uwydatnił tę rόżnicę między 1510, a 1520 rokiem jako podstawową zasadę w interpretacji Pisma i przygotowaniu kazania. Wychodząc ze średniowiecznych tradycji i zaostrzając znaczenie języka biblijnego w pewnym zakresie, doktor Luter rozumiał Prawo (Zakon) jako Boże oczekiwania lub wymagania w stosunku do postawy człowieka, a Ewangelię jako własne działanie Boga w Jezusie Chrystusie dla zbawienia grzesznika. To dzieje się na skutek Ofiary Chrystusa i działania Ducha Świętego w ustnej, pisemnej i sakramentalnej formie, ktόre pobudzają w człowieku wiarę w Boga. Każde zwiastowanie Słowa, ktόre skłania grzesznika do pokory, jest jak Prawo, a każde, mające swe źródło w śmierci i zmartwychwstaniu Chrystusa ku pocieszeniu i pobudzeniu ufności w Boże miłosierdzie, działa jak Ewangelia.

Marcin Luter rozrόżnia dwa przypadki stosowania Prawa (Zakonu), tzw. duplex usus:

1. Usus politicus (civilis) – aktualnie obowiązujące reguły prawne, w celu ustanowienia sprawiedliwości na świecie (coercere delicta);

2. Usus elenchticus (spiritualis, theologicus) –  poznanie grzechu (cognitio peccati) w znaczeniu duchowym (coram Deo), potępia zewnętrzną sprawiedliwość.

Reformator podkreśla, iż w Chrystusie dopełnia się całość Prawa, a przez to pocieszenie dla grzesznika. Gdy ten zrozumie, że został zbawiony nie na podstawie swoich zasług i uczynkόw, a jedynie dzięki Łasce Zmartwychwstałego i wiarę w niego, nie potrzebuje już Prawa, by postępować etycznie. Jego działania są podyktowane miłością i wdzięcznością Boga za darmo i niezasłużenie daną Łaskę.

Odrόżnianie Prawa od Ewangelii ma u Marcina Lutra wątki biograficzne. Reformator starał się pozyskać zbawienie dzięki ascetycznemu życiu jako augustianin eremita. Wszystkie jego wysiłki w dosłownym rozumieniu Prawa skończyły się gorzką refleksją nad niemożnością jego całkowitego wypełnienia. Doktor Luter nauczał jako Odnowiciel Kościoła, że Jezus Chrystus nakazywał głosić potrzebę pokuty na podstawie Prawa prowadzącej do wybaczenia grzechόw (por. Łk 24,47). Ten rytm Słowa Bożego, w ktόrym Zakon i Ewangelia spotykają się, by pobudzić wewnętrzną potrzebę pokuty i zaufania Bogu przez śmierć zmartwychwstanie Jezusa Chrystusa, zaczyna się w chrzcie. To w nim następuje przemiana „starego Adama” i rozpoczyna się nowe życie. Właśnie to podkreślał Reformator swoim studentom. Ten, kto słucha Prawa, zmierza ku pokucie, a dzięki Ewangelii otrzymuje on rozgrzeszenie, tak , by mόgł prowadzić nowe życie w pełnym znaczeniu: życie w nowym posłuszeństwie.

Doktor Luter przybliżał rozrόżnianie Zakonu i Ewangelii w dwόch traktatach: „Jak odrόżnić Prawo i Ewangelię” z 1532 i „Ładne kazanie o Prawie i Ewangelii” z 1537 roku. Pierwszy z nich polemizuje z praktyką uczynkowości w Kościele Większościowym ku zbawieniu człowieka. Reformator przypomina, że dzięki Prawu człowiek zmierza ku Chrystusowi i jedynie dzięki Jego Łasce (sola gratia) a także własnej wierze w Jezusa (sola fide) grzesznik dostępuje zbawienia. Drugie pismo zostało wydane, gdy Marcin Luter spierał się ze swoim uczniem Johannem Agricolą o znaczeniu Prawa w życiu chrześcijanina. Wittenberski profesor teologii podkreśla w nim bezwarunkowość Ewangelii jako daru Bożego dla grzesznika, jednak zwraca uwagę na potrzebę głoszenia Zakonu wierzącemu indywiduum.

Dostrzeganie rόżnicy między Prawem, a Ewangelią odgrywa kluczową rolę we wprowadzeniu do wiary w katechizmach doktora Lutra, w ktόrych stawia na początku Dziesięć Przykazań jest dowόd grzeszności człowieka dzięki Zakonowi, a Wyznanie Wiary i Modlitwę Pańską jako podsumowanie miłosiernych uczynkόw Boga na rzecz grzesznika. Ojcze Nasz ma za pobudzić wydawanie owocόw wiary poprzez nowe posłuszeństwo (WA 7, 204, 13-27; WA 10 II, 376,12 – 377,14).

Jan Kalwin postulował, że człowiek potrzebuje Zakonu na co dzień. Bez niego nie jest w stanie odróżnić dobra od zła. W swym głównym dziele „Istota religii chrześcijańskiej” w rozdziale II, 7, 12ff. (1559) opisuje trzeci przypadek użycia Prawa, tzw. tertius usus (usus in renatis). Przedstawia Jezusa jako „drugiego Mojżesza”. Kalwin podkreśla, że Zakon pomaga grzesznikowi zrozumieć wolę Bożą, a dzięki działaniu Ducha Świętego uczyć się posłuszeństwa w stosunku do niej:

1. Primum officium (II, 6-9) ma na celu wykazanie Bożej sprawiedliwości, zaskarżyć grzeszne postępowanie człowieka, bezbożnych dać na zatracenie, a dzieci Boże uczyć (erudire) aż do zwątpienia i wołania o Łaskę;

2. Secundum officium (II, 10-11) trzyma grzesznika w ryzach; na podstawie Gal 3,24 wychowuje go w pokorze, pobudza do zaufania własnej sprawiedliwości i redukuje w nim pożądliwości ciała;

3. Praecipuus usus (tertius usus, II, 12ff.) jest rozumiane jako reguła życia, jako że naśladowanie Jezusa nie oznacza jego odwołania (por. Mt 5,17).

Marcin Luter odrzucił tertius usus, ponieważ jego zdaniem Dekalog wypełnia się w życiu codziennym dzięki wierze. Jezus nie jest „drugim Mojżeszem”, wierzący w Niego nie potrzebuje już dłużej Prawa, a jedynie brak wiary spycha człowieka w obszar działania Zakonu.

Filip Melanchton rozumiał tę kwestię następująco: według niego istnieją trzy przypadki stosowania Prawa (tertius usus):

1. Primus usus (usus politicus), w ktόrym Bόg chce prowadzić „starego Adama” dzięki dyscyplinie z uwagi na Jego Przykazania, aby ominąć kar za jego niewypełnianie i dla ogόlnie rozumianego pokoju;

2. Secundus usus (praecipuus usus, usus elenchticus), ktόre Melanchton znajduje w Listach świętego Pawła – chodzi o usunięcie błędnych osąόw ludzkich a także o to, iż Prawo powinno postawić grzesznika w stan oskarżenia przed Bogiem (ostendere peccatum, accusare);

3. Tertius usus (usus in renatis), ktόre uwalnia od jarzma Prawa, a także od ucieczki przed nim zakrywa działanie grzechu.

Potrójne użycie Prawa zostało po raz pierwszy sformułowane przez Filipa Melanchtona w drugim wydaniu "Loci communes rerum theologicarum" w 1535 roku. Usus politicus służy utrzymaniu porządku zewnętrznego, usus elenchticus rozpoznaniu grzechu i wynikającej z niego zależności od Łaski Bożej. Prawo nie potępia już odkupionego wierzącego, lecz służy mu in usus in renatis jako boska wskazówka prowadzenia życia.

Literatura:

1. R. Kolb, V. Leppin, Gesetz und Evangelium. In: V. Leppin, G. Schneider-Ludorff (Hrsg.), Das Luther-Lexikon, 2015, 252-253.

2. R. Kolb, V. Leppin, Gesetz/Gebote. In: V. Leppin, G. Schneider-Ludorff (Hrsg.), Das Luther-Lexikon, 2015, 253-257.

3. https://www.ccel.org/ccel/schaff/hcc8.iv.viii.ii.html (otworzono 4.01.2023)

4. H. J. Selderhuis, Institutio. In: Herman J. Selderhuis (Hrsg.): Calvin Handbuch, 2008, 197–204.

5. Gesetz und Evangelium - Evangelium und Tora. In: WiReLex (dostęp 28.12.2022).

6. St. Weyer-Menkoff, Gesetz und Evangelium. In: Gottes Gabe ist es, 2020, 325-330.

7. L. Roper, "Im Leben war ich Eure Plage" - Luthers Welt und sein Verständnis, 2022, 184-188.

8. H.-M. Barth, Die Theologie Martin Luthers, 2009, 230-252.