Teologia późnego średniowiecza

Rozdział myśli teologicznej średniowiecza miał iście architektoniczne konsekwencje. Dla uczonych via antiqua i via moderna wybudowano na wydziale teologicznym uniwersytetu w Tybindze osobne wejścia (schody). Foto: K. Basiński

Rozróżnienie dwóch nurtów teorii i praktyki naukowej w XIV i XV wieku - obie ścieżki (viae) wyznaczają spór Boecjusza o ciągłe pytanie o rzeczywistość przynależną do tego, co ogólne (uniwersalia). Oprócz starszej idei „realistycznej” (Tomasz z Akwinu, Duns Szkot), w późniejszej scholastyce pojawiła się koncepcja „nominalistyczna” (Ockham), tak że realiści podążali via antiqua, a nominaliści via moderna. Rozróżnienie dotyczyło poszczególnych dyscyplin (logiki, gramatyki) oraz nauczania według porządku panującego w szkołach i na uniwersytetach. Za obroną właściwej drogi kryły się także konkretne interesy Kościoła, władz i nauczycieli akademickich, którzy trwali na swoich „ścieżkach”, nie czyniąc znaczących postępów. Wraz z rosnącym wpływem humanizmu sprawiło to, że spór naukowo-teoretyczny stał się przestarzały i stało się zrozumiałe, że teolog z Würzburga (Johann Reyß, 1517) zapytany, którą drogą podąża, odpowiedział, że podąża drogą Chrystusa.

1. Via antiqua

Via antiqua broniła dorobku myśli scholastycznej poprzednich wieków przed wpływami nowych prądów związanych z nominalizmem. Apologia (obrona) dotyczyła głównie zachowania związków między filozofią Arystotelesa a myślą teologiczną, a co za tym idzie możliwości uprawiania teologii racjonalnej. Via antiqua miała charakter zróżnicowany; w jej skład wchodziły m.in. szkoły:

- tomistyczna (np. Herve Nedellec, Piotr z La Palu),

- albertystyczna (wywodząca się od św. Alberta, m.in. Jan de Nova Domo),

- egidianistyczna (od Idziego Rzymianina, m.in. Wihelm z Cremony, Augustyn z Ankony),

- szkotystyczna (m.in. Franciszek z Meyronnes, Franciszek z Marchii, Jan z Ripa, Jan z Bassoles).

Via antiqua cechowały: rozsądna rekonstrukcja Boga, dowód na istnienie Boga, nacisk na Boży intelekt, człowiek jako imago Dei, Chrystus wziął do siebie ludzkość.

2. Via moderna

Dominowała w XIV wieku w myśli scholastycznej, przede wszystkim na Uniwersytecie Paryskim; główni przedstawiciele (oprócz Ockhama): Jan z Mirecourt, Mikołaj z Autrecourt, Piotr z Ailly, Gabriel Biel, J. Gerson, J. Buridan, Mikołaj z Oresme. Ruch ten powstał i rozwijał się w obrębie katolicyzmu, jednak silnie wpłynął na myśl renesansową, a także na ukształtowanie filozoficznej koncepcji Reformacji.

Nominalizm odmawia realnego istnienia uniwersaliόw, to znaczy obiektywnego, poza umysłem i ludzką mową, uznający je za nazwy (nomina), służące jedynie komunikacji językowej. Według nominalistów każdemu pojęciu odpowiadają jednostkowe konkretne przedmioty, czyli desygnaty; jest to przeciwieństwo realizmów pojęciowych jak platonizm czy arystotelizm.

Ockham wszedł w polemikę z klasyczną filozofią i teologią scholastyczną. Scholastykom i klasykom, przede wszystkim racjonalistycznej szkole dominikańskiej, zarzucał uszczuplanie władzy Bożej. Według Ockhama uznanie, że Bóg może działać jedynie racjonalnie, zgodnie z logiką, która jest właściwa rozumowi ludzkiemu, pozbawia Go atrybutu wszechwładności, suwerenności. Podporządkowuje Jego wolę jakimś ograniczeniom rozumowym. Grecko-scholastycznej wizji Boga Ockham przeciwstawił swoje rozumienie Boga biblijnego, judeochrześcijańskiego Stwórcę-Suwerena, którego władza nie podlega żadnym ograniczeniom.

Dlatego też Ockham akcentował problem Bożej woli jako podstawę wszelkich rozważań o Bogu – w przeciwieństwie do filozofii klasycznej i szkoły dominikańskiej, której wszelkie rozważania religijne zaczynały się od refleksji nad rozumnością świata. Franciszkański myśliciel na swój sposób rozwinął nurt zapoczątkowany przez innego franciszkanina Jana Dunsa Szkota, przekraczając granice ortodoksyjnej nauki katolickiej.

Filozofia Ockhama znalazła swoich zwolennikόw na wielu niemieckich uniwersytetach, w tym w Heidelbergu, Tybindze (Gabriel Biel), czy Erfurcie (Jodotus Trutfetter, Bartholomäus Arnoldi von Usingen), gdzie studiował Marcin Luter.

Literatura:

1. L. Kołakowski, O co nas pytają wielcy filozofowie: Trzy serie, 2008, 15.

2. J. Canning, Ideas of Power in the Late Middle Ages, 1296–1417, 2011.

3. R. Schürmann, Neo-Aristotelianism and the Medieval Renessaince, 2020, 80ff.

4. I. A. Moore, Introduction to “Neo-Aristotelianism: On the Medieval Renaissance and William of Ockham”, Graduate Faculty Philosophy Journal 40, 2019 (2), 315-316.

5. PWN1

6. PWN2