Marcin Luter i Nowy Testament – część 1

Całe życie ks. Marcina Lutra charakteryzuje się intensywnym korzystaniem z Biblii. Od najmłodszych lat był zaznajomiony z tekstami biblijnymi - czy to w domu przez rodziców, uczenia się modlitw i elementarnych liturgicznych zachowań podczas kultu, czy to w szkole, gdzie teksty biblijne były częścią ogólnego elementu nauczania. Gdy tylko Luder nauczył się podstaw czytania i pisania oraz języka łacińskiego w Mansfeld, przeniósł się do Magdeburga, gdzie zapoznał się z regularnym czytaniem Biblii. Najprawdopodobniej był to łaciński tekst Wulgaty, z którym musiał się zmagać uczeń. Celem czytania tego przekładu było solidne przyswojenie sobie tekstu biblijnego. Podobnie było w Eisenach, gdzie Marcin uczęszczał do szkoły łacińskiej. Jako członek chóru kościoła p.w. św. Michała, był również mocno zaangażowany w proces liturgiczny i nauczył się wielu tekstów mszalnych i nabożeństw z wykorzystaniem łacińskiego tekstu Pisma. Biblia towarzyszyła mu również, kiedy przeniósł się na Uniwersytet w Erfurcie w 1501 roku tam. Życie w bursie św. Jerzego (Georgenburse) było podobne do życia wspólnoty monastycznej i po raz kolejny obejmowało nie tylko liczne nabożeństwa, ale także okres intensywnego czytania Biblii.

Można przypuszczać, że kiedy Marcin Luder starał się o przyjęcie do klasztoru augustianów eremitów w Erfurcie w 1505 roku, opanował dużą część Biblii i znał ją na pamięć. Zdeterminowany przez przełożonych do studiowania teologii młody mnich kontynuował kontemplację Pism Świętego. Podczas gdy regularne czytanie Biblii było już częścią codziennego życia w klasztorze, Luder został teraz wprowadzony w średniowieczną interpretację Biblii w ramach swoich studiów teologicznych. W 1512 roku, po pomyślnym ukończeniu doktoratu, Marcin Luder przejął profesurę teologiczną po Johannie (Janie) von Staupitzu w Wittenberdze. Do końca życia Luter intensywnie studiował księgi biblijne. Jeśli jednak księgi Starego Testamentu przeważają w nauczaniu akademickim, teksty Nowego Testamentu odgrywają rolę, której trudno przecenić w jego przepowiadaniu i pracy duszpasterskiej.

Doktor Luter znał Biblię prawie całkowicie na pamięć. Ułatwiło mu to zajęcie się egzegezą intertekstualną, która zostanie wyjaśniona później. Podczas gdy pierwszy wykład z Psalmów na w latach 1512/1513 nadal opiera się całkowicie na późnośredniowiecznym modelu pod względem stylu i wypowiedzi, zewnętrzna forma i podejście teologiczne uległy zmianie w trakcie wykładu z Listu do Rzymian z 1515 r. W wykładach o Psalmach Luder starannie podyktował swój komentarz na podstawie komentarzy z późnego średniowiecza. Ponadto przestrzegał teorii czterech sensów Pisma Świętego (TUTAJ), nie zaprzeczając temu, i czyniąc to, podkreślił znaczenie tekstu biblijnego dla żywej pobożności chrześcijan.

Podczas następnych wykładów o księgach Nowego Testamentu z 1515 roku Luder zmienił technikę prowadzenia zajęć akademickich. Coraz bardziej podkreśla kontekst sekcji tekstu. Coraz mocniej podkreśla całe znaczenie modelu Apostoła Pawła. W podsumowaniach systematycznie podkreśla następnie teologiczne znaczenie tekstów. Nawet jeśli nie odrzuca wprost metody późnośredniowiecznej interpretacji, jego podejście znacznie się zmienia. Najpierw jest wypracowywana filologicznie interpretacja sensu Pisma (sens dosłowny, sensus literalis), następnie jego duchowe znaczenie w centrum pytań etycznych. Rzut oka na notatki przygotowawcze Ludra i ich porównanie z faktycznym tekstem wykładu pokazuje, jak tłumacz zmaga się z tekstem biblijnym i coraz więcej miejsca poświęca indeksowaniu tekstu filologicznego. Wynika to wyraźnie z użycia rewizji Wulgaty na podstawie jej greckiego tłumaczenia Erazma z Rotterdamu (drugie wydanie). Gdy tylko to dzieło zostało wydane, Luter użył go od kwietnia 1516 roku do przygotowania wykładu.

Oczywiście należy zaznaczyć, że Luder prawie nie wyróżnia się w środowisku akademickim. Zwrot ku podstawom interpretacji Pisma Świętego w języku oryginalnym jest wspierany od założenia Uniwersytetu w Wittenberdze w 1502 roku. W statutach uniwersyteckich, które zostały wydane później, wyraźnie określono i obsadzono profesury języka greckiego i hebrajskiego. Nawet jeśli ta inicjatywa wynika z ruchu humanistycznego i jego echa na Uniwersytecie w Wittenberdze, Luder dąży do celów, które wykraczają poza program statutowy. Odtąd jego interpretacja stoi w sprzeczności z pracą filologiczną i jej teologiczną interpretacją.

Dzieło filologiczne osiągnęło swój pierwszy punkt kulminacyjny, gdy Luter wykorzystał ten czas podczas swojej opieki w Wartburgu w 1521 roku i przetłumaczył Nowy Testament z pomocą Wulgaty i greckiego tekstu Erazma z Rotterdamu. W przeciwieństwie do poprzedniej praktyki tłumaczeniowej Luter nie tłumaczy już słowo w słowo. Uwzględniając specyfikę filologiczną, parafrazuje fragmenty tekstu biblijnego i łączy je w łatwe do odczytania sekcje znaczeniowe. Łatwo zrozumiały tekst Nowego Testamentu pojawił się we wrześniu 1522 roku i od razu znalazł intensywną sprzedaż.

Doktor Luter podał informacje o tej rewizji tradycyjnych działań tłumaczeniowych w swoim „Kazaniu o tłumaczeniu” z 1530 roku. Jego praktykę tłumaczeniową wyraźnie charakteryzuje dążenie do ogólnego zrozumienia i wypracowanie znaczenia teologicznego. Język saksoński używany w kancelarii okazuje się być ważnym ogniwem w rozwoju wczesnego nowo-wysoko-niemieckiego. Po pierwsze, jest powszechny. Z drugiej strony jest łatwy do zrozumienia dla drukarzy i wiąże się z tradycjami językowymi południowo-zachodniej części Niemiec, w której znajdowała się wówczas większość drukarni.

Tłumaczenie pisemne, które zostało starannie dostosowane do ogólnego użytku językowego, w zadziwiający sposób ukształtowało codzienny język ludzi w XVI wieku i dlatego jest szczególnym sukcesem. Oczywiście Luter nie poprzestaje na jednorazowym tłumaczeniu. Wraz z kolegami Reformator wielokrotnie poprawiał swoje przekłady i pod wpływem swego nauczania rozszerzył je o Stary Testament. Ta metoda trafia do tekstów wprowadzających do ksiąg biblijnych i ostatecznie znajduje odzwierciedlenie w pierwszej kompletnej Biblii z 1534 roku. Ich tekst jest również recenzowany i oceniany pod względem filologicznym i teologicznym.

Podczas gdy akademickie zajęcia Lutra w coraz większym stopniu odwołują się do Starego Testamentu, duszpasterska interpretacja pism Nowego Testamentu jest centralnym punktem jego działalności kaznodziejskiej. W obu językach, łacińskim i niemieckim, rzecz jasna w domu, Luter wielokrotnie łączył swoje interpretacje z grami językowymi i interpretacjami z obu obszarów językowych. Z tego melanżu wyrasta interpretacja czcionek, która z jednej strony wychodzi naprzeciw potrzebom codziennego języka słuchacza, z drugiej kształtuje jego praktykę językową. Przyczynia się do tego publikacja kazań, w których Luter udostępnił pastorom przykładowe teksty na temat perykop biblijnych w celu przygotowania się do zwiastowania Słowa Bożego na ambonie.

W kategoriach metodologicznych Luter bierze pod uwagę swoją zasadę, że Biblia interpretuje się w tych tekstach. O ile język Lutra jest głęboko nasycony codziennym czytaniem Biblii, odniesienia intertekstualne są dla niego łatwe. Interpretując Pismo Święte, nie posługuje się innym językiem poza samą Biblią, co stwarza napiętą interakcję między ekspozycją opartą na filologii i teologii, jej interpretacją i wykorzystaniem do orientacji na codzienne działanie i pocieszenie. Reformator jest zainteresowany żywym, stale aktualizowanym rozwojem przesłania Ewangelii w pismach świętych i ich zwiastowaniu.

Od 1521 roku ten biblijny profil teologiczny determinuje całą twórczość Marcina Lutra i jego różnorodne wypowiedzi i sprawozdania, listy, kontrowersyjne wypowiedzi teologiczne, kazania i teksty nauczania. Ogromna spuścizna literacka nie została jeszcze w pełni zbadana, nawet jeśli krytyczna edycja jego pism (Edycja Weimarska, WA) liczy 120 tomów. Przedmiotem interpretacji Biblii przez Lutra są głównie jego akademickie i kontrowersyjne teksty teologiczne. Oczywiście jego teksty duszpasterskie i cotygodniowe kazanie były bardziej skuteczne.

Pismo Święte jest integralną częścią codziennego życia Lutra. Używa go na co dzień i na co dzień radzi sobie z dobrze znanymi tekstami. Osobiste i indywidualne czytanie Biblii prowadzi do tego, że każdy czytelnik lub słuchacz doświadcza tekst biblijny jako Słowo Boże napisane dla niego osobiście. Wciąż na nowo możesz doświadczyć, że tekst otwiera się przed nim i tak poszerza poziom wiedzy, taki jak wiedza o objawieniu się Boga w Chrystusie. Luter określa siebie jako wieloletniego studenta Biblii.

Ze względu na podział jego zainteresowań egzegetycznych na dwie części, dalej będziemy skupiać się coraz bardziej na interpretacji Nowego Testamentu, a tym samym na duszpasterskiej działalności Reformatora i jego kazaniach.


Literatura:

1. A. Beutel, Theologie als Schriftauslegung, in: ders. (Hrsg.): Lutherhandbuch, 2017, 493-499.

2. A. Beutel, Erfahrene Bibel. Verständnis und Gebrauch des verbum dei scriptum bei Luther, in: ders.: Protestantische Konkretionen. Studien zur Kirchengeschichte, 1998, 66-103.

3. St. Bitter, Bibelauslegung, Epochen der christlichen, WiBiLex http://www.bibelwissenschaft.de/stichwort/10535 (Version vom 20.09.2018)