Luteranizm na Pomorzu

Szczecin, Wały Chrobrego. Foto: Polska.travel

W niniejszym poście opisano wprowadzenie idei reformacyjnych na terenach należących obecnie do Polski.

1. Szczecin

Mieszczanie miast Księstwa Pomorskiego, a zwłaszcza mieszczanie Szczecina, na przełomie XV/XVI wieku byli nieufni wobec kleru, które posiadał liczne przywileje i dążył jeszcze do ich rozszerzenia. Dlatego z uwagą i życzliwie przyjmowali informacje dotyczące wydarzeń w Niemczech o szerzeniu się tam ruchu reformacyjnego. Już w latach dwudziestych XVI wieku na te tereny zaczęli przybywać z Niemiec luterańscy kaznodzieje. Do najaktywniejszych należał Paweł z Rode, wysłany do Szczecina przez Marcina Lutra w lutym 1523 roku. Rada miejska Szczecina już wcześniej kontaktowała się w tej sprawie z doktorem Lutrem.

Z początku Paweł von Rode przemawiał na placach i ulicach. Niebawem pod presją jego zwolenników, władze miasta wyraziły zgodę na głoszenie kazań w kościele św. Jakuba w godzinach popołudniowych. Mimo sprzeciwu duchowieństwa i części zarządu miasta ruch reformacyjny przybierał na sile. Na początku 1527 roku Paweł von Rode wprowadził nabożeństwo w języku niemieckim i komunię pod dwiema postaciami (sub utraque). W końcu, za zezwoleniem władz miejskich, luterańskie nabożeństwa zaczęły odbywać się w wyznaczonych dniach tygodnia i o określonych godzinach w kościele św. Jakuba, św. Mikołaja, św. Gertrudy i w kościołach przyszpitalnych św. Jerzego i Świętego Ducha. Reformacja zyskiwała coraz więcej zwolenników. Książęta Jerzy I i Barnim XI wydali nawet mandat zabraniający szerzenia się nowej religii i nakazujący Pawłowi von Rode opuszczenie Szczecina. Nie został jednak wprowadzony w życie.

Gdy w Radzie Miejskiej Szczecina wzrosły wpływy gorącego zwolennika katolicyzmu Hansa Loitza, katolicki kler wystąpił z żądaniem usunięcia z kościołów szczecińskich kaznodziejów luterańskich. Wydalono jednego z burmistrzów: Hans Stoppelberg, zwolennika reformy Kościoła. Nie poprawiło to sytuacji katolików. Stoppelberg niebawem powrócił do Szczecina i mimo uchwał antyreformacyjnych sejmu Rzeszy oraz sprzeciwu książąt ruch reformatorski zyskiwał zwolenników. W 1532 roku powrócił do Szczecina Paweł von Rode, który rok wcześniej opuścił miasto. W 1531 roku zmarł książę Jerzy I zagorzały zwolennik religii katolickiej. Do kraju powrócił z Niemiec, gdzie przebywał na studiach, jego syn Filip I, który zapoznał się z ideami reformatorskimi (w 1536 książę Filip I ożenił się z księżniczką saską Marią, a ślubu udzielił im Marcin Luter). Książę Filip, objąwszy władzę w 1532 roku w księstwie wołogoskim, przekonał swego stryja księcia Barnima XI, który rządził księstwem szczecińskim, do przyjęcia nauk postulujących Odnowę Kościoła wg księdza doktora Marcina Lutra.

2. Słupsk

W listopadzie 1524 roku do Słupska przybył Jan Amandus, radykalny działacz reformacyjny, który między innymi zorganizował publiczną dysputę z duchowieństwem katolickim. Zakończyła się ona tragicznie, rozentuzjazmowany tłum protestantów wobec nielicznej obecności księży katolickich wkroczył do kościoła NMP, niszcząc ołtarz, figury świętych, obrazy, zdemolował klasztor dominikanów. Życie religijne w Słupsku ożywiło się po przybyciu na ten teren księżnej Erdmuty Hohenzollern von Brandenburg. Za jej sprawą do zboru w Rowach zakupiono polską Biblię i postyllę Marcina Lutra, zbudowano tam nową plebanię, księżna uregulowała również opłaty kościelne i inne łaski. Dzięki energicznej działalności księżnej dochodziło do zmian w kościołach, gdyż część z nich swymi praktykami tkwiła jeszcze w średniowieczu. Od 1608 roku księżna posiadała dobra smołdzińskie, a wraz nimi kościoły i kaplice, znajdujące się na tym terenie. W 1610 roku powołała tam na pastora Michała Mostnika, urodzonego w Słupsku syna rzemieślnika Jana i Elżbiety z domu Wurst, który znał język kaszubski i polski, łacinę i grekę.

3. Sejm w Trzebiatowie

Zgodnie z obowiązującym prawem na 13 grudnia 1534 roku książęta pomorscy zwołali sejm ziemski do przedyskutowania ze stanami pomorskimi kwestii konwersji i przyjęcia luteranizmu jako religii państwowej.

W dzień św. Łucji w trzebiatowskiej kaplicy Świętego Ducha pod przewodnictwem książąt pomorskich Barnima IX Pobożnego, Filipa I i w obecności biskupa kamieńskiego Erazma Manteuffela zebrał się landtag. Stany pomorskie, w których obradach większość stanowili duchowni i szlachta nie zgodzili się na przyjęcie protestantyzmu i negatywnie wypowiedzieli się na temat wszelkich zmian. Książęta jednak nie posłuchali obradujących i korzystając ze swoich przywilejów ogłosili publicznie swoją konwersję i utworzenie kościoła państwowego. Przyjęcie Reformacji przez władców oznaczało natychmiastowe podporządkowanie się tej decyzji przez wszystkich sejmujących.

Filip I doprowadził ostatecznie na Pomorzu Zachodnim do zwycięstwa Reformacji. W latach 1534/5 na sejmie w Trzebiatowie, mimo sprzeciwu biskupa kamieńskiego - Erazma Manteuffla oraz części szlachty i niektórych miast, przyjęto uchwałę o wprowadzeniu w Księstwie Pomorskim protestantyzmu. W 1535 roku ogłoszono ordynację kościelną, opracowaną przez działacza Reformacji w Szczecinie Jana Bugenhagena, byłego mnicha klasztoru w Białobokach. Ordynacja ta regulowała status prawny Kościoła ewangelicko-luterańskiego na tych terenach. Duchownym i zakonnikom, którzy pozostali katolikami, zapewniono dożywotnie utrzymanie. Książęta przejęli większość dóbr poklasztornych oraz sprzęt liturgiczny z wielu kościołów, jak złote pateny, kielichy, monstrancje (jeden ze srebrnych obrazów Matki Bożej ważył aż 15 funtów, czyli ok. 7,5 kg). Sprzętem tym zasilili swoje finanse. Świadczą o tym wykazy spuścizny dokonywane po śmierci panujących książąt, ktόre zachowały się w zbiorach Archiwum Państwowego w Szczecinie. W wykazach tych podano ilość zdeponowanego sprzętu kościelnego, np.: „połowa złotej monstrancji”, „połowa złotego kielicha”.

Stworzono kościół państwowy o nazwie Pomorski Kościół Ewangelicki (niem. Pommersche Evangelische Kirche), którego biskupami w latach 1557-1637 byli przedstawiciele dynastii Gryfitów. Na czele Kościoła luterańskiego stał panujący książę, w myśli ówczesnej zasady „cuius regio, eius religio” (czyj kraj, tego religia). W początkach Reformacji administracją Kościoła zajmowali się jego twórcy: Paweł von Rode, Jan Bugenhagen, I. Amandus i inni. Byli oni tzw. generalnymi superintendentami. Po kilku latach, zwłaszcza po ustabilizowaniu się ruchu reformacyjnego w 1545 roku, powołano w Szczecinie ciało kolegialne, tzw. konsistorium (konsystorz), który przejął całą jurysdykcję, jaką posiadał dotąd biskup. Tym samym odebrano biskupom jurysdykcję kościelną, gwarantując przy tym zachowanie wszystkich dóbr. Po śmierci ostatniego katolickiego biskupa Marcina Weyhera w 1557 roku sam tytuł przeszedł na ród książęcy, dzięki czemu Gryfici weszli w posiadanie wszystkich dóbr biskupów kamieńskich. W1629 roku król Polski Zygmunt III Waza zaproponował księciu Bogusławowi XIV swojego syna na stanowisku biskupa kamieńskiego. Miałoby to nastąpić po śmierci księcia. W liście skierowanym do księcia król podał korzyści, jakie z tego faktu mogłyby wyniknąć dla obu państw. Książę ostatecznie nie wyraził zgody na tę propozycję.

4. Podsumowanie

Reformacja w Szczecinie została wprowadzona łagodnie, poza kilkoma incydentami. W czasie pasterki w 1525 roku w kościele św. Jakuba pobitych zostało dwóch księży, a 27 grudnia tegoż roku szczecinianie wtargnęli do klasztoru Franciszkanów nad Odrą (przy kościele św. Jana) i poturbowali zakonników oraz znajdujących się tam mieszczan. Reformacja w bardzo dużym stopniu wpłynęła na rozwój szkolnictwa szczecińskiego. Przyjęto postulat mieszczaństwa w sprawie założenia w każdym mieście szkoły łacińsko-niemieckiej. W mieście funkcjonowały również szkoły zwane niemieckimi lub pokątnymi, prowadzonymi przez osoby prywatne. Dużo uwagi poświęcono szkolnictwu wyższemu, w tym projektowi założenia w Szczecinie uniwersytetu. W 1543 roku założono pedagogium, które miało być formą przejściową między szkołą średnią a uniwersytetem i pozostawało na utrzymaniu utworzonej przez książąt fundacji.

Ordynek kościelny zobowiązywał władze do przeprowadzania wizytacji w poszczególnych kościołach. Celem wizytacji było usunięcie trudności związanych z wprowadzeniem idei reformacyjnych. Protokoły powizytacyjne pokazują, że ceremonie kościelne pozostały jednak prawie bez zmian. Z protokołu powizytacyjnego kościoła w Stołczynie z 1592 roku można dowiedzieć się, że na stanie kościoła były pateny, kielichy, szaty liturgiczne, takie jak alba, ornat itp. Zaznaczono, że duchowny w określonych godzinach słuchał spowiedzi, że dobrze przygotowywał dzieci do Pierwszej Komunii świętej. Zarzucano mu tylko, że w kazaniach nie mówi o nowej wierze i wydarzeniach z tym związanych.

Podobna sytuacja miała miejsce w innych kościołach. Można też przytoczyć sprawę Elzy von Dobbersitz. Została w 1592 roku oskarżona o czary i skazana na śmierć. W przeddzień egzekucji odwiedził ją w więzieniu duchowny, który ją wyspowiadał, udzielił rozgrzeszenia i komunii świętej. Skazanych na śmierć duchowni rozgrzeszali i udzielali im komunii świętej do końca XVII wieku, o czym świadczą akta sądowe w Archiwum Państwowym w Szczecinie. Należy też wspomnieć o praktykach będących reliktem katolicyzmu, stosowanych na dworze książęcym. Otóż, jak wspomina Filip Hainhofer, przebywający na dworze książęcym w Szczecinie w 1617 roku, książę Filip II: „w niedziele i święta, a również wtedy, gdy do spowiedzi idzie, przez cały dzień, od rana do wieczora, nie bacząc na obecnych gości, nic nie jada albo też czasem tylko dla głodu uciszenia cienką polewkę zje; siedzi on czas cały w swej izdebce lub w kościelnym oratorium czyta, modli się, święte rzeczy rozpatruje...”.

Dopiero król pruski, Fryderyk Wilhelm I zniósł wszystkie pozostałości obrzędowe z czasów katolickich. W latach 1736-37 zakazał używania strojów liturgicznych, jak alb, ornatów i innych oraz palenia świec podczas nabożeństw. Wszystkie drogie sprzęty liturgiczne nakazał sprzedać, a liturgię i obrzędy nazwał „wielkim błazeństwem”.


Literatura:

1. J.M. Piskorski (red.), Pomorze Zachodnie poprzez wieki, Zamek Książąt Pomorskich w Szczecinie, 1999, 134-138.

2. J. Żukowska, Reformacja a ludność Pomorza Zachodniego – zarys problemu, Przegląd Zachodniopomorski, 2017 (3), 37-53.

3. Encyklopedia Szczecina. Szczecin: Szczecińskie Towarzystwo Kultury, 2015, 1126-1127.

4. A. Gut-Czerwonka, Wpływ reformacji i kontrreformacji na rozwόj treści epitafiόw Pomorza Środkowego – na przykładzie wybranych dzieł, Przegląd Zachodniopomorski, 2018 (4), 259-283.