Język hebrajski

Poprzez hebrajski rozumie się język Starego Testamentu za wyjątkiem części aramejskiej zamieszczonej w Księgach: 1. Księgi Mojżeszowej (Gen 31, 47 - 2 słowa), Esry (Esr 4,8-6,18; 7, 12-26), Daniela (Dan 2,4-7,28) i Jeremiasza (Jer 10, 11) (H.-D. Neef, Arbeitsbuch Hebräisch, 2021, 2).

Hebrajski należy do grupy kananejskiej języków semickich, występujących w Mezopotamii, ormiańskiej wyżynie i południowym wybrzeżu Półwyspu Arabskiego. Geograficznie dają się one podzielić na grupy:

- wschodniosemicką: j. akadyjski z dialektami babilońskim i asyryjskim;

- północnozachodniosemicką: j. amorycki (2. tysiąclecie przed Chrystusem), j. ugarycki (XIV/XIII wiek przed Chrystusem), j. kananejski, j. fenicko-punicki (1. tysiąclecie przed Chrystusem), j. moabicki, j. amonicki, j. hebrajski, j. aramejski;

- południowosemicką: j. północnoarabski, południowoarabski, j. etiopski.

Język hebrajski ma swoje źródła w języku kananejskim (Iz 19, 18), który da się podzielić na trzy grupy:

a) północnokananejski: do tej grupy wlicza się język ugarycki rozwinięty w metropolii portowej Ugarit;

b) środkowokananejski: grupa kananejskich dialektów Środkowej Syrii używanych w miastach Byblos, Sidon i Tyr określana mianem j. fenickiego;

c) południowokananejski: j. hebrajski, którego rozwój obserwuje się od XI wieku przed Chrystusem, j. moabicki, południowojordańskie dialekty języka hebrajskiego (ok. 850 r. prz. Chr.)

W historii hebrajskiego wyróżnić można trzy okresy, w których tworzył się język:

- starohebrajski: obecny w większości tekstów Starego Testamentu (od XI w. prz. Chr do okresu niewoli babilońskiej);

- środkowohebrajski: przejście z j. starohebrajskiego do środkowohebrajskiego nie da opisać się konkretną datą lub wydarzeniem, do tego języka należą najmłodsze teksty Starego Testamentu spisane w IV-II wieku przed Chrystusem, jak też Mądrość Syracha (2. tysiąclecie przed Chrystusem), teksty z Qumran (II-I w.prz.Chr.), Miszna i dzieła rabinów;

- nowohebrajski: oficjalny język Państwa Izrael (od 1948), którego początki sięgają końca XVIII wieku; w porównaniu z j. staro- i środkowohebrajskim wykazuje obecność m.in. zeuropeizowanych form gramatycznych.

Biblijny hebrajski to system zawierający 22 litery zapisywane od prawej do lewej strony w poziomych liniach, który około 1050 roku p.n.e. stracił cechy piktograficzne i stał się pierwszym w pełni alfabetycznym pismem. Najstarszym znanym tekstem języka hebrajskiego jest kalendarz z Gezer, zapisany pismem fenickim zachowującym podobieństwo do innych inskrypcji z Byblos z dziesiątego wieku p.n.e. Najstarszym tekstem o cechach typowych dla hebrajskiego jest stela Meszy zawierająca inskrypcję w języku moabickim oraz drugi fragment mówiący o ojcu Meszy, Kmoszjacie.

W wiekach VIII–VI p.n.e. rośnie znacząco liczba świadectw paleograficznych, głównie w postaci ostrakonów. Ze względu na gorący i wilgotny klimat do naszych czasów zachowały się jedynie bardzo nieliczne fragmenty tekstów spisywanych na papirusie, można jednak przypuszczać, że stosowanie tego materiału było powszechne.

W tradycji Starego Testamentu istotnym jest, by odróżnić tekst z zapisanymi samogłoskami od tego bez samogłosek, wymawianego przez wieki i podawanego pokoleniom tradycją ustną do IX wieku po Chrystusie przez uczonych w Piśmie (mazoretów). Tekst z zapisanymi samogłoskami pojawił się ok. 100 roku po Chrystusie. W X wieku po Chrystusie Saadia ben Josef stworzył pierwszy słownik i podręcznik gramatyki języka hebrajskiego.

Eduard Yechezkel Kutscher proponuje podział biblijnego hebrajskiego na trzy etapy:

A) archaiczny hebrajski, tzw. wczesna poezja

Za najstarsze fragmenty biblijne uważano Pieśń Debory (Sdz 5) oraz Pieśń Mojżesza (Wj 15). Do tej grupy zalicza się także poematy Rdz 49 i Pwt 33. Jeszcze szersza klasyfikacja (rzadziej akceptowana) uwzględnia również Lb 23–24, Pwt 32, 1Sm 2, 2Sm 22 (= Ps 18) oraz niektóre psalmy (Ps 29; 68; 72; 78)

B) standardowy hebrajski

Okres Pierwszej Świątyni (do 586 r. p.n.e.). W tym czasie był to język przede wszystkim administracji, nauki i literatury. Dlatego też cechuje go w tym okresie względna stabilność. Najstarsze świadectwa pozabiblijne z tego okresu to m.in.:

- kalendarz z Gezer (ok. 950 r. p.n.e.)

- inskrypcja z tunelu Ezechiasza w Siloe (ok. 700 r. p.n.e.)

- ostrakony z Samarii (I poł. VIII w. p.n.e.)

Teksty biblijne z tego okresu to: 1 Księga Królewska 1-2, Księga Liczb 23-24 proroctwa Amosa, Ozeasza, Izajasza, później Jeremiasza, teksty deuteronomistyczne.

C) późny hebrajski

To okres rozwoju języka po powrocie z niewoli babilońskiej ze znaczącym wpływem języka aramejskiego, który stopniowo przejął rolę języka codziennej komunikacji. Przykłady tego okresu rozwoju języka to: Księga Koheleta, 1 i 2 Księga Kronik, Księga Ezdrasza, Księga Nehemiasza, Księga Daniela, Księga Tobiasza, Mądrość Syracha oraz teksty z Qumran.

Pozostaje kwestią otwartą i sporną, czy Jezus i jego uczniowie mówili po hebrajsku czy aramejsku. Współczesny stan badań nie daje nam pewności na ten temat.

Po okresie tzw. niewoli babilońskiej, gdy po serii wojen Żydzi zmuszeni byli opuścić tereny Palestyny i przez kilkadziesiąt lat zamieszkiwali poza jej granicami, biblijny hebrajski stał się językiem literackim stopniowo ustępującym nowej odmianie hebrajskiego. Początkowo obie odmiany istniały równolegle. M. H. Segal podaje, że nowa odmiana języka pojawiła się w źródłach ok. 400–300 lat p.n.e. i istniała do około 400 roku n.e., gdy życie żydowskie w Palestynie zostało ostatecznie zmarginalizowane. Po stworzeniu nowego centrum judaizmu w Babilonie język hebrajski ustąpił innym lokalnym językom. Na co dzień Żydzi żyjący w diasporze posługiwali się językami krajów, w których zamieszkiwali.

Pod koniec XVIII wieku rozpoczął się proces, w wyniku którego powstała współczesna odmiana języka hebrajskiego, który od chwili powstania państwa Izrael w 1948 roku jest oficjalnie językiem urzędowym tego kraju (wcześniej był jednym z języków urzędowych na terytorium brytyjskiej Palestyny). Rola Eliezera ben Jehudy, okrzykniętego „wskrzesicielem hebrajszczyzny” (hebr. מחייה השפה העברית), niegdyś przedstawiana jako kluczowa, jest obecnie przedmiotem rewizji historyków.

Językiem hebrajskim obecnie posługuje się ok. 5,3 mln ludzi (według niektórych szacunków, uwzględniających także Arabów izraelskich oraz Izraelczyków żyjących na emigracji, liczba użytkowników języka hebrajskiego może dziś sięgać nawet 8 mln).

Literatura:

1. H.-D. Neef, Arbeitsbuch Hebräisch, 2021, 2-4.

2. J. Naveh, Early History of the Alphabet, an introduction to West Semitic epigraphy and palaeography, 1997, 65-68.

3. K. Siwek, Biblijny język hebrajski, 2013, 15–20.

4. M. H. Segal, A Grammar of Mishnaic Hebrew, 1980, 2-11.

5. Th. O. Lambdin, Wprowadzenie do hebrajskiego biblijnego, 2012, 18-19.