Pneumatomachowie i tryteizm

1. Pneumatomachowie

Duchoburstwo (pneumatomachia) jest doktryną chrześcijańską z IV wieku nieuznającą Ducha Świętego jako współistotnego Ojcu i Synowi. Według nich Duch Święty był stworzeniem Syna i sługą Ojca i Syna. Swoje stanowisko argumentowali tym, iż biblijne teksty nigdzie bezpośrednio nie określają Ducha Świętego terminem „Bóg”.

Pneumatomachowie spotykani są w dwóch oddzielnych grupach, których wzajemny związek nie jest udowodniony – w Azji Mniejszej, gdzie zwani są macedonianami od biskupa Konstantynopola Macedoniusza I (zm. po 360) i w Egipcie (Aleksandria), gdzie nazywano ich tropikami, od figury (tropos). Obydwie grupy w swej argumentacji odwołują się szczególnie do dwóch fragmentów Biblii: Am 4,12–13 oraz 1 Tm 5,21.

2. Tryteizm

To pogląd, według którego w Bogu istnieją nie tylko trzy hipostazy (osoby), ale też trzy boskie natury, trzy istoty – innymi słowy: trzej bogowie. Według tego poglądu nie istnieje więc jeden Bóg, lecz trzej bogowie: Ojciec, Syn i Duch Święty. Tryteizm jest w rzeczy samej politeizmem, wiarą w istnienie wielu bogów. Pogląd ten przeczy istnieniu Trójcy. Czasami przeciwnicy dogmatu Trójcy zarzucają trynitarianom wiarę w trzech bogów, nie rozumiejąc pojęcia Trójcy, walczą z tryteizmem a nie z koncepcją Trójcy.

W historii chrześcijaństwa wielu teologów oskarżano o popadanie w tryteizm. Do najwcześniejszych należeli monofizyyci Jan Filoponos (zm. ok. 570) i jego zwolennicy, tacy jak Eugenios i Konon z Tarsos. Nauczali, że wspólna natura Trójcy jest abstrakcją, więc chociaż te trzy osoby są współistotne, różnią się swoimi właściwościami. Ich pogląd był próbą pogodzenia Arystotelesa z chrześcijaństwem. Pogląd ten, którego bronił patriarcha Piotr III z Antiochii, został potępiony jako tryteizm na synodzie w Aleksandrii w 616 roku. Ponownie potępiono go na trzecim soborze w Konstantynopolu w latach 680–81.

W średniowieczu scholastyk Roscelin (1050-1120) był oskarżany o tryteizm. Był on skrajnym nominalistą, który widział trzy osoby boskie jako odrębne istoty i został potępiony jako tryteista na synodzie Soissons w 1092 roku. Gilbert de la Porrée rozróżniał trzy boskie istoty i istotę Boga (tworząc raczej czwartorzędność niż trójcę), i został oskarżony o tryteizm i skazany na soborze w Reims w 1148 roku. Idee Gilberta wpłynęły na Joachima z Fiore (1135-1202), a Sobór Laterański IV (1215) próbował wyjaśnić tę kwestię, potwierdzając liczbową jedność Trójcy.

Anton Günther (1783-1863), usiłując obalić heglowski panteizm, ogłosił trzy osoby boskie jako trzy absolutne i odrębne rzeczywistości, połączone z sobą jedynie wspólnym pochodzeniem.

Tryteizm jest współcześnie reprezentowany przez m.in. Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich.

Literatura:

1. H. Pietras, Początki Teologii Kościoła, 2000, 266.

2. B. Lançon, B. Jeanjean, Saint Jérôme, Chronique : Continuation de la Chronique d'Eusèbe, années 326-378. Suivie de quatre études sur Les Chroniques et chronographies dans l'Antiquité tardive (IVe-VIe siècles), 2015, 85.

3. P. Maraval, Le christianisme de Constantin à la conquête arabe, 2006, 341.

4. St. Swieżawski, Dzieje europejskiej filozofii klasycznej, 2000, 459.

5. M.-A. Vannier, "Tritheism", in André Vauchez (ed.), Encyclopedia of the Middle Ages, James Clarke & Co, 2005.