Pietyzm halski

August Hermann Francke

 Pietyzm halski (Hallische Pietismus lub Hallesche Pietismus) również sięga czasów Spenera, który był współzałożycielem Uniwersytetu w Halle. Najsłynniejszy student Spenera, teolog i pedagog August Hermann Francke (1663–1727), został mianowany profesorem języków greckich i orientalnych na nowo powstałym uniwersytecie i pastorem na przedmieściach Halle, w Glaucha. Uniwersytet w Halle został założony w 1694 roku, a wykładowcom pietystycznym przydzielono kilka katedr. Oprócz Francke pracowali tu Paul Anton, Joachim Justus Breithaupt, Anastasius Freylinghausen i Joachim Lange.

W Prusach, oprócz Halle jako ośrodka intelektualnego, Prusy Wschodnie były również niezależnym regionem pietystycznym. Ten pietyzm, z jakim np. Kant, Herder i Hamann mieli do czynienia, można opisać szerzej jako pietyzm halski. Najpierw Georg Friedrich Rogall przedstawił „Halskie nauczanie” (Hallesche Lehrart) na Uniwersytecie w Królewcu, a od 1728 roku w konsystorzu Prus Wschodnich zasiadali w większości pietyści. Z drugiej strony pietyzm z Halle nie był zjawiskiem ograniczonym do Prus. Wydział teologiczny w Halle przyciągał wielu zagranicznych studentów, którzy następnie działali jako multiplikatorzy w kraju. W różnych protestanckich regionach Niemiec nastąpiła faza, w której zostały one ukształtowane teologicznie przez pietyzm halski. Francke był wszędzie uhonorowany podczas swojej „Podróży do Rzeszy” w latach 1717/1718. Kiedy staroluterański kaznodzieja publicznie skrytykował go w Ulm, rada miejska zezwoliła mu na wygłaszanie kazań w katedrze ulmskiej, co Francke uczynił przed dużą publicznością i był w stanie zapisać jako „całkowite zwycięstwo wiary”. Ogólnie podróż okazała się sukcesem propagandowym.

Budynek dawnego sierocińca A. H. Francke. Foto: K. Basiński

Ponadto założył sierociniec w Halle an der Saale, z którego wyrosły rozległe placówki edukacyjne i naukowe z wieloma różnymi gałęziami (Fundacje Francka, Franckeschen Stiftungen). Od skromnych początków i przy wsparciu swoich pracowników Francke zbudował miasto szkolne, w którym kształciło się wielu przyszłych oficerów pruskich i urzędników państwowych. W 1702 roku napisał program dotyczący koncepcji nauczania („Krótkie i proste lekcje, jak doprowadzić dzieci do prawdziwej pobożności i mądrości chrześcijańskiej”). Celem nauczania jest pobożność i chrześcijańska mądrość dziecka, drogą do jego osiągnięcia jest praktykowanie miłosiernego zachowania we wczesnym dzieciństwie (nie poprzez szkolenie), przy czym szczególne znaczenie ma wzór wychowawcy. Zamiast zapamiętanych formuł katechizmu należy opowiadać historie biblijne. Dzieci powinny jak najszybciej samodzielnie czytać Biblię.

Francke przedstawił na zajęciach przedmioty biologii, astronomii, fizyki, geografii i historii oraz umożliwił uczniom ustalenie własnych priorytetów w zależności od ich talentów. Izba historii naturalnej, obserwatorium astronomiczne, warsztat mechaniczny i ogród botaniczny powinny uczynić lekcje atrakcyjnymi i praktycznymi. Z drugiej strony, dramat i czytanie powieści nie znalazły się w tym programie, uznano je za „diabelski faks”.

Czasy wolny przebiegał monotonnie według podanego schematu: „Radość” w sobotnie popołudnie (rozdawanie bułek lub owoców…), pouczające spacery przy dobrej pogodzie, odmierzone chodzenie tam i z powrotem po szkolnym dziedzińcu oraz udział w zajęciach „praca ręczna ”, wszystko pod stałym nadzorem.

Uczniowie byli wychowywani w samokontroli. Francke zalecił codzienny wieczorny rachunek sumienia i zaproponował starszym uczniom prowadzenie dziennika. Walka pokutna, którą przeszedł sam Francke, powinna być również zrozumiana przez studentów i poprzez doświadczenie nawrócenia, powinni przejść do niestrudzonego oddania Bogu. Symbolem tego był orzeł, który oderwał się od ziemi i bez oślepienia patrzy w światło słońca. Przedstawienie to wieńczy szczyt nad głównym portalem sierocińca w Halle.

Główny portal sierocińca w Halle. Foto: K. Basiński

Wraz z Carlem Hildebrandem von Cansteinem (1667–1719) Francke zorganizował Cansteinsche Bibelanstalt, najstarsze towarzystwo biblijne na świecie. Misja duńsko-halska zapoczątkowana przez Franckego wysłała pierwszych misjonarzy protestanckich do Indii, Bartholomäusa Ziegenbalga i Heinricha Plütschau. Halle stało się najważniejszym ośrodkiem pietyzmu luterańskiego, oprócz tego powstało wiele innych ośrodków w Niemczech i poza nimi. Tak właśnie stało się z pietyzmem za panowania Christiana VI w Danii, Norwegii i stowarzyszonych księstwach Szlezwiku i Holsztynu silny wpływ na Kościół.

Charakterystyczną cechą pobożności Franckego jest nagłe, jednorazowe nawrócenie. Sam doświadczył przemiany duchowej w Lüneburgu w 1687 roku, która zakończyła jego kryzys wewnętrzny: „Ponieważ jak tylko odwróciłem się, wszystkie moje wątpliwości zniknęły.” Czytając Johanna Arndta i Miguela de Molinosa, Francke znał już koncept o nagłej zmianie w życiu, przełomie prowadzącym do Boga. Wallmann uważa, że ​​motyw wyjątkowego, datowanego nawrócenia pochodzi z kalwinizmu i został przekazany niemieckojęzycznemu luteranizmowi przez Teofila Großgebauera. Francke poznał tę koncepcję podczas rozmowy z superintendentem Heinrichem Wilhelmem Scharffem w klasztorze w Lüne. Doświadczenie nawrócenia Franckego nastąpiło dzień po rozmowie z Scharffem.

Francke przedstawiał później systematycznie drogę nawrócenia. Prawdą jest, że jako niemowlę zostaje się przyjęty do synostwa z Bogiem przez przymierze chrztu, ale człowiek łamie to przymierze, a zostaje odnowione w pokucie. Według Francke dzieje się to w kilku etapach zgodnie z „nakazem Bożym”:

- „Boskie wzruszenie” (Göttliche Rührung) grzesznika np. poprzez cierpienie lub trafne Słowo. Jeśli można się w ten sposób zwrócić do osoby, następuje następny etap.

- „Walka pokuty” (Buß-Kampf) poprzez rozprawienie się z diabłem i światem. Ludzie doświadczają porażek, pokutują i tęsknią za Bożym przebaczeniem. Te „bóle porodowe” (Geburts-Schmertzen) - przedłużający się kryzys życiowy, głęboka depresja - są nieuniknione.

- „Przełom” (Durchbruch), grzesznik osiąga Usprawiedliwienie i wchodzi w stan wiary. Towarzyszą temu pozytywne odczucia (pocieszenie, radość).

Francke uważał się za luteranina i wierzył, że pozostaje w harmonii z teologią Marcina Lutra; w rzeczywistości ustawił niektóre kwestie inaczej. Dla niego „przełom” oznacza zmianę statusu człowieka, chociaż człowiek jest narażony na pokusy życia, które po nawróceniu nie mają już tak dużego znaczenia. W przeciwieństwie do Lutra Francke podkreślał wolną wolę człowieka; pobożność musi być rozpoznawalna po uczynkach. Kościół składa się z pobożnych członków, a nie, jak u Lutra, przez Słowo i Sakrament.

Na wydziale teologicznym Uniwersytetu w Halle Francke przeprowadził reformę studiów teologicznych zaproponowaną przez Spenera. Skoncentrowano się na nauce języków biblijnych, hebrajskim i greckim, a także na dokładnej pracy z oryginalnym tekstem biblijnym. Natomiast to, co wcześniej dominowało w programie nauczania ortodoksji luterańskiej, zostało zdewaluowane: filozofia arystotelejska i polemiki wyznaniowe. Latem 1696 roku Francke napisał szkic biblijnej hermeneutyki („Manductio ad lectionem Sacrae Scripturae”). Zasadniczo rozróżniał między skorupą a rdzeniem Biblii. Konkretny tekst należy zbadać pod względem filologicznym, historycznym i logicznym. Ale tylko narodzeni ponownie mogą duchowo uchwycić rdzeń. Ci, którzy posiadają tę żywą wiedzę, rozpoznają „harmonię symfoniczną” całej Biblii i dochodzą do praktycznego jej zastosowania na co dzień.

Dzięki studium filologicznemu oryginalnego tekstu biblijnego August Hermann Francke zdał sobie sprawę z błędów tłumaczenia w Biblii Lutra. Wittenberski Reformator był osobą omylną, jego Biblia mogła i powinna zostać poprawiona.

Na Uniwersytecie w Halle doszło do sporu między Christianem Thomasiusem, filozofem wczesnego Oświecenia, a Francke. W sporze z Christianem Wolffem Francke zdołał wydalić go z kraju, ale pietystom (Halle) brakowało filozoficznego i teologicznego formatu owocnej akademickiej dyskusji o Oświeceniu. Halscy pietyści postrzegali siebie jako prawdziwych przedstawicieli ortodoksji luterańskiej.

Gotthilf August Francke

Po śmierci Augusta Hermanna Francke, jego syn Gotthilf August przeniósł centrum halskiego pietyzmu. Przedsiębiorstwa z Halle były obecne także w Brandenburgii-Prusach i środkowych Niemczech. Należy tu wspomnieć o placówkach oświatowych, zaangażowaniu w misję, opiece nad niemieckimi emigrantami w Ameryce Północnej oraz pomocy wypędzonym z ojczyzny protestanckim mieszkańcom Salzburga. Jednak teologia pietystyczna na Uniwersytecie w Halle nie mogła się oprzeć Oświeceniu. Pietyzm halski kończy się śmiercią Gotthilfa Augusta Francke (1769).

Literatura:

1. D. H. Shantz, An Introduction to German Pietism: Protestant Renewal at the Dawn of Modern Europe, 2013, 137.

2. J. Wallmann, Eine alternative Geschichte des Pietismus. Zur gegenwärtigen Diskussion um den Pietismusbegriff. In: Pietismus und Neuzeit. Bd. 28, 2002, 30–71.

3. M. Brecht, August Hermann Francke und der Hallische Pietismus, 1993, 445-467.

4. W. Loch, Pädagogik am Beispiel August Hermann Franckes. In: Martin Brecht et al. (Hrsg.): Glaubenswelten und Lebenswelten (= Geschichte des Pietismus. Bd, 4), 2004, 264–308.

5. M. Neiiendam, Erik Pontoppidan – Studier og bidrag til Pietismens historie 1698-1764, bind 1-2, Gads Forlag, 1930-33.