Niepokoje w Wittenberdze

Erhard Schön, ulotka "Lamenty biednych prześladowanych bożków i wizerunków świątynnych", 1530

Dzięki reformom religijnym i ikonoklazmowi ruch wittenberski (niem. Wittenberger Bewegung) był znaczącym punktem zwrotnym Reformacji między Sejmem Rzeszy w Wormacji (1521) a wojną chłopską.

Podczas gdy Marcin Luter przebywał na zamku Wartburg po Sejmie Rzeszy w Wormacji, w Wittenberdze trwały starania o daleko idące reformy, które były również praktycznymi konsekwencjami pism programowych Lutra z 1520 roku. Dotyczyło to mszy, celibatu kapłańskiego i ślubów monastycznych. Bartholomäus Bernhardi ożenił się w maju 1521 roku. Wielu innych księży poszło w jego ślady. Doktor Luter z zadowoleniem przyjął ten rozwój sytuacji, ponieważ wyraźnie stwierdził w swoim piśmie do szlachty (TUTAJ), że przykazanie kapłanów, aby zachowywali celibat, naruszało Pismo:

„Albowiem będą ludzie sami siebie miłujący, łakomi, chlubni, pyszni, bluźniercy, rodzicom nieposłuszni, niewdzięczni, niepobożni…” (2 Tymoteusza 3,2)

„Albowiem przyjdzie czas, gdy zdrowej nauki nie ścierpią, ale według swoich pożądliwości zgromadzą sobie sami nauczycieli, mając świerzbiące uszy, a odwrócą uszy od prawdy, a ku baśniom je obrócą.” (2 Tymoteusza 4,3-4; Biblia gdańska)


Inaczej było ze ślubami monastycznymi. Andreas Bodenstein (Karlstadt) i Filip Melanchton oświadczyli, że śluby, których nie można dotrzymać, nie są zobowiązujące. Marcin Luter dostrzegł różnicę między celibatem a ślubami zakonnymi i usiłował znaleźć właściwe uzasadnienie dla opuszczenia klasztoru. Po tym, jak w październiku 1521 roku zakonnik Gabriel Zwilling przemówił przeciwko ślubom, 15 z 40 augustianów opuściło klasztor.

W listopadzie 1521 roku powstał „De votis monasticis” Marcina Lutra (TUTAJ). W tych pismach wittenberski Reformator znalazł rozwiązanie kwestii ślubów wolności według Ewangelii. Stwierdził, iż ślub, który narusza wolność ewangeliczną, jest nieważny, jeśli został złożony pod przymusem społecznym w przekonaniu, że stan zakonny jest niezbędny do znalezienia sprawiedliwości i zbawienia. Można to osiągnąć tylko przez wiarę w Chrystusa, a nie przez zaufanie do własnego dzieła ślubu. Śluby mogą być poddane jedynie wolności rezygnacji z życia monastycznego, w przeciwnym razie byłyby one ustanowionymi przez człowieka warunkami zbawienia danego przez Boga.

Sytuacja w Wittenberdze stawała się coraz bardziej napięta. Zmieniono także porządek nabożeństwa. Luter przebywał anonimowo w mieście od 4 do 9 grudnia 1521. W tym czasie prawdopodobnie został przekonany przez Melanchtona do przetłumaczenia Nowego Testamentu na język niemiecki i zgodził się na te reformy liturgiczne, a następnie wrócił na zamek Wartburg jako rycerz (junker) Jörg.

Andreas Karlstadt i Justus Jonas Starszy obchodzili Wieczerzę Pańską w obu formach (sub utraque) w Boże Narodzenie 1521 roku z udziałem ponad 2000 wiernych. Podczas tego nabożeństwa Karlstadt zakwestionował rzeczywistą obecność (konsubstancjację) Chrystusa w chlebie i winie. Język łaciński został zastąpiony niemieckim, a Karlstadt celebrował bez szat liturgicznych. Nie było podniesienia hostii, a zebrani wokół ołtarza podawali sobie komunikanty z rąk do rąk. W tym samym czasie w Wittenberdze zniesiono prywatne msze, uznano za zbędne spowiedź, a także za zbędne uznano przykazania dotyczące postu.

Rada miejska i luterańscy nauczyciele uniwersyteccy początkowo zgodzili się z ruchem w Wittenberdze. Postanowiono również przekształcić majątek kościelny i klasztorny w majątek wspólny. Dla tych dóbr wprowadzono wspólną kastę, z której należy zapewnić opiekę społeczną biednym i słabym.

20 stycznia 1522 pułk cesarski zwrócił się do elektora saskiego Fryderyka III Mądrego o przywrócenie dawnej liturgii. 7 lutego biskup Miśni zapowiedział wizytę w okresie Wielkiego Postu. Nawet rada miejska i kilku członków uniwersytetu nie zgadzało się już z radykalnymi reformami wprowadzonymi przez Karlstadta. Sytuacja ta nasiliła się, gdy tzw. zwickawscy prorocy wywołali niepokój swoimi kazaniami w Wittenberdze.

Andreas Bodenstein i ikonoklazm, 1522

W zarządzeniu rady miasta z 24 stycznia 1522 roku, sformułowanym przez Karlstadta, w punkcie 13 jest napisane: „Obrazy i ołtarze w kościele również powinny zostać usunięte, aby uniknąć bałwochwalstwa…” W lutym doszło w kościele miejskim do burzliwych scen po opublikowaniu przez Karlstadta - bez wiedzy Marcina Lutra - traktatu „Von abtuhung der Bylder”. Do ikonoklazmu dochodziło w kolejnych latach zarówno na Południu, jak i Północy, np. w 1523 – w Halberstadt, Wrocławiu, Gdańsku, Zurychu i Strasburgu, w 1524 – w obecnym Kaliningradzie, Magdeburgu, Zwickau, St. Gallen i Waldshut, w 1525 – w Szczecinie, Torgawie (Torgau), Stralsund i Bazylei.

Ikonoklazm w Zurychu, 1524

 Sam ruch zapoczątkował go w 726 roku bizantyjski cesarz Leon III Izauryjczyk, nakazując usunąć obraz Chrystusa umieszczony ponad wejściem do pałacu cesarskiego, i zastąpić go prostym krzyżem. Zakazał również czczenia ikon Chrystusa, Dziewicy Marii i świętych oraz nakazał zniszczenie istniejących wizerunków. Spór w kwestii ikonoklazmu powstał wskutek sprzeciwu wobec niszczenia ikonostasów okazanego ze strony zbiorowości licznych chrześcijan, zarówno we wschodnim cesarstwie rzymskim, jak i poza nim. Stanowisko cesarza zyskało poparcie wskutek sukcesów politycznych, jak oblężenie Konstantynopola w latach 717–718 czy odstąpienie od płacenia daniny plemionom arabskim. Syn Leona III, Konstantyn V odnosił również sukcesy militarne, co wzmocniło jego pozycję wobec ikonodulów, czyli obrońców czci religijnej ikon. W 754 r. cesarz zwołał sobór w Hierei, którego celem było włączenie ikonoklazmu do oficjalnej doktryny chrześcijaństwa. Postanowień tego soboru nie uznano ani na Wschodzie, ani na Zachodzie. Sobór nicejski II w (787) ponownie zezwolił na kult obrazów, surowo zakazując handlowania nimi. Podano też wcielenie Chrystusa jako uzasadnienie doktrynalne: ponieważ odwieczne Słowo Boga przyjęło ludzką postać, wolno przedstawiać fizyczną postać Syna Bożego i malować wizerunki świętych.

Sytuacja w Wittenberdze groziła wymknięciem się spod kontroli. Rada miejska, w której większość była umiarkowanych poglądów, takich jak Łukasz Cranach, postanowiła, by Marcin Luter powrócił z zamku Wartburg. Cranach napisał słynny list do zakłopotanego elektora (ten odradzał, by Reformator wtrącał się, ponieważ chciał go chronić). Jedynym, który był w stanie zmienić tę sytuację, był Marcin Luter. Elektor polecił, by Luter wrócił do Wittenbergi. 1 marca wittenberski profesor teologii opuścił Wartburg i nigdy już tam nie powrócił. Od 9 marca 1522, z początkiem Wielkiego Postu (Niedziela Invocavit), głosił kazania codziennie w kościele miejskim, w których poruszał kwestie zniesienia mszy jako Ofiary, wprowadzenia małżeństwa dla kapłanów, zniesienia przykazań postu, ikonoklazmu i Wieczerzy Pańskiej pod dwiema postaciami (sub utraque). Miał na sobie świeżo ściętą tonsurę mnisią. Te kazania stały się znane jako tzw. kazania Invocavit. Doktor Luter uznał te reformy za uzasadnione i owoc własnych przemyśleń, ale skrytykował sposób ich wdrożenia. Przeprowadzając je, należy wziąć pod uwagę słabych, którzy nadal są przywiązani do Tradycji średniowiecznej. Wierni nie są jeszcze przygotowani do radykalnych zmian postulowanych przez Karlstadta. Sednem sporu jest porównanie sytuacji w Wittenberdze z niemowlęciem, które nie dostaje od razu ciężkostrawnego jedzenia, ale najpierw mleko, potem owsiankę itd. Lutrowi udało się przywrócić dawny porządek w Wittenberdze poprzez codzienne kazania.

Dopiero w 1526 roku oficjalnie wprowadzono jego niemiecki porządek nabożeństwa w Wittenberdze, w dużej mierze zgodny z modelem rzymskim. Marcin Luter wykluczył wcześniej ideę ofiary z łacińskiej mszy (1523), usuwając modlitwy ofiarnicze i redukując kanon mszy do słów ustanowienia. Jednocześnie wprowadzono Wieczerzę Pańską w pod dwiema postaciami (sub utraque): chleba i wina.

Literatura:

1. J. Köhler, Luther. Biographie eines Befreiten, 2016, 272-277.

2. Kwaskowski, Czy katolickie obrazy i figurki są przejawem bałwochwalstwa? [dostęp 2020-09-02].

3. T. lo Studita, Antirrheticus Adversus Iconomachos. Confutazioni contro gli avversari delle sante icone, a cura di Antonio Calisi, 2013, 106.

4. N. Krentz, Ritualwandel und Deutungshoheit: Die frühe Reformation in der Residenzstadt Wittenberg (1500-1533). Bd. 74 von Spätmittelalter, Humanismus, Reformation, 2014, 154.

5. W. Treadgold, A History of the Byzantine State and Society, 1997, 350-353.