Jan Kalwin

Jan Kalwin, portret z 1535 roku

Ten francuski teolog protestancki (ur. 10.07.1509), kaznodzieja, pisarz i organizator życia religijnego w Szwajcarii w okresie Reformacji jest współtwórcą ewangelicyzmu reformowanego przyjętego przez kościoły prezbiteriańskie, ewangelicko-reformowane i część kongregacjonalnych. Nazywany przez swych zwolenników „teologiem par excellence", „Arystotelesem Reformacji", „Akwinatą Kościoła reformowanego", „najbardziej chrześcijańskim mężem swej epoki" czy też „drugim patriarchą Reformacji". 

Jan Kalwin urodził się we francuskiej Pikardii w mieście Noyon, siedzibą wpływowego biskupa. Jego rodzina była blisko związana z Kościołem. Ojciec Kalwina, Gérard, pracował na dworze biskupim, początkowo jako notariusz, by awansować w końcu na stanowisko sekretarza biskupa. Młody Kalwin otrzymał staranne wykształcenie w środowisku młodzieży z miejscowej szlachty. Był średniego wzrostu, szczupły, o ciemnych włosach, blady. Naturalny, systematyczny i zdyscyplinowany, był jednocześnie nienagannie schludny w ubiorze, powściągliwy i wstrzemięźliwy. Przez wiele lat jadł tylko jeden posiłek dziennie i niewiele sypiał. Miał przenikliwy umysł, trzeźwy osąd, żelazną logikę i rzadko spotykaną biegłość językową. Miał także doskonałą pamięć – potrafił po latach rozpoznać osoby, które widział wcześniej tylko raz. 

W wieku ok. 11 lat Kalwin rozpoczął studia na Uniwersytecie Paryskim, które w zamyśle jego ojca miały zapewnić błyskotliwą karierę duchowną. Jednak Uniwersytet był w tym czasie miejscem, gdzie ścierał się stary, scholastyczny i katolicki model nauczania z nowymi renesansowymi prądami epoki, bardzo atrakcyjnymi dla młodego Kalwina. W kręgach uniwersyteckich były popularne pisma Marcina Lutra. Wszystko to przyczyniło się do oddalenia Kalwina od katolicyzmu. Dodatkowo postawa ta wzmocniła konflikt ojca Kalwina z dostojnikami kościelnymi z Noyon, co zniweczyło szanse na karierę duchowną Kalwina. 

W 1528 roku, po tym jak Kalwin otrzymał tytuł magistra sztuk, ojciec kazał mu porzucić studiowanie teologii i poświęcić się studiom prawniczym. Posłuszny ojcu, Kalwin wyjechał do Orleanu, gdzie zapisał się na tamtejszy renomowany wydział prawa. Po upływie 3 lat i studiach w Bourges i Paryżu, Kalwin uzyskał doktorat z prawa oraz aplikanturę. Poznał również gruntownie starożytną grekę i łacinę. 

Śmierć ojca w 1531 dała Kalwinowi możliwość decydowania o własnym losie. Powrócił wtedy do ośrodka życia intelektualnego, Paryża. Nie wiadomo, kiedy dokładnie Jan Kalwin skierował się ku Reformacji – było to między 1532 i 1534. Przypuszczalnie to on był autorem mowy inauguracyjnej nowo wybranego rektora Uniwersytetu Paryskiego, Nicholasa Copa, która wywołała skandal. Mowa, wygłoszona w 1533, zawierała obronę tez Lutra i spowodowała oskarżenie rektora o herezję. Rektor wraz z Kalwinem pospiesznie opuścili Paryż. 

Jan wiele podróżuje po Francji, Włoszech i Szwajcarii. 4 maja 1534 wrócił do Noyon, aby zrzec się beneficjów kościelnych. Korzystanie z takich dochodów, chociaż były jego głównym źródłem utrzymania, uznał za niemoralne. Było to także ostateczne zerwanie związków z Kościołem katolickim. Raz jeszcze przebywa w Paryżu i opuszcza to miasto po akcji plakatowej radykalnych protestantów jesienią 1534 roku. We Francji nasilają się represje wobec innowierców za panowania Franciszka I. Kalwin ostatecznie ucieka z Francji na początku 1535 roku i zatrzymuje się w Bazylei. 

Na początku 1536 roku Kalwin opublikował w tamże swoje najważniejsze dzieło „Institutio religionis christianae” ("Ustanowienie religii chrześcijańskiej"). Zadedykował je Franciszkowi I z myślą, by osłabić niechęć króla wobec „antypaństwowej" postawy radykalnych protestantów. Dzieło Kalwina wyróżniało się systematycznością i jasnością doktryny. Po wielu zmianach wydanie ostateczne ukazało się w 1559 i od razu uczyniło z Kalwina wiodącą postać protestantyzmu, co było przeciwne aspiracjom Kalwina, marzącego o spokojnej karierze akademickiej. 

W 1536 roku udał się do Genewy, która przy pomocy Szwajcarów zerwała polityczne stosunki ze Świętym Cesarstwem Rzymskim i od niedawna miała status wolnego miasta. Zaledwie od dwóch miesięcy wprowadzano tam nauki protestanckie za sprawą Wilhelma Farela, który przekonał Kalwina do pozostania w Genewie. 

Jan rozpoczął reorganizację miejscowego Kościoła i wprowadził cotygodniową komunię. Ponieważ wymagało to według niego zachowania przez wszystkich wiernych surowej dyscypliny moralnej, ustanowił „ciało nadzorcze” (konsystorz genewski), ingerujące we wszystkie aspekty życia mieszkańców i zabraniające wielu rozrywek – jak np. taniec, śpiewanie określonych jako nieprzyzwoite piosenek czy lektura romansów. Nabożeństwa odbywały się w kościołach pozbawionych obrazów, posągów, czy ornatów itd.. Centralnym miejscem w kościele reformowanym nie jest już ołtarz, lecz ambona – miejsce zwiastowania Słowa Bożego, a kazanie - głównym punktem nabożeństwa, które twało około godziny i opierało się na szczegółowej analizie wybranego tekstu Biblii z nawiązaniem do aktualnych okoliczności i życia Kościoła. 

Tak egzekwowana dyscyplina moralna nie spodobała się niektórym mieszkańcom Genewy (ze stronnictwa libertynów oraz Dzieci Genewy). Po dwóch latach napięcie sięgnęło zenitu, kiedy Kalwin oraz pozostali kaznodzieje odmówili udzielenia sakramentu Wieczerzy Pańskiej osobom wyznającym jawnie poglądy liberalne. Rada Miasta uznała, że Jan przekroczył swoje uprawnienia i nakazała jemu oraz Farelowi i Viretowi opuszczenie miasta w ciągu dwóch tygodni. 

W latach 1538-41 Kalwin żył na wygnaniu w Strasburgu. Tam poświęcił się pracy naukowej. Jego współpracownikiem został Martin Bucer, którego teza o predestynacji bardzo inspirowała Jana do dalszych przemyśleń na gruncie eschatologicznym. Bucer pomógł także w organizowaniu Kościoła dla uciekinierów protestanckich z Francji. Dla potrzeb Kościoła Kalwin opracował nową liturgię oraz napisał zbiór psalmów (tzw. Psałterz genewski), reprezentował także protestantów w dysputach religijnych w Wormacji (1540) i Ratyzbonie (1541). W 1539 roku poślubił Idelette de Bure, wdowę po nawróconym anabaptyście Janie Stordeurze z Löttich. 

W tym czasie zwolennicy kościoła katolickiego próbowali przywrócić dawny porządek w Genewie. W marcu 1539 kardynał Jacopo Sadoleto napisał list do mieszkańców Genewy, w którym nakreślił idylliczny obraz Kościoła papieskiego, oczerniając – bez wymieniania nazwisk – reformatorów jako wichrzycieli i ludzi kierowanych niskimi pobudkami. Napisany przez Kalwina ze Strasburga "List do Sadoleta" uchodzi do dziś za przykład kunsztu polemiki. 

Powrót Kalwina do Genewy był triumfem. Uważany za „męża opatrznościowego” Kalwin (jako naczelny pastor, a od 1555 roku przewodniczący Konsystorza) rozpoczął działalność organizatorską z poparciem całej rady miejskiej. W przekonaniu Kalwina całe życie chrześcijanina miało być podporządkowane Słowu Bożemu nauczanemu przez Kościół. W tym duchu rada miejska Genewy zmieniała prawa. W świetle nowych badań popularny pogląd, jakoby Genewa czasów Kalwina stała się republiką teokratyczną, jest podważany. W praktyce rada miejska często nie zgadzała się z opiniami Kalwina. Władza liberalnego stronnictwa rady miejskiej blokowała pomysły Kalwina i musiał on z uporem walczyć o przeprowadzanie reform. W dodatku Kalwin przez niemalże cały okres swojego pobytu w Genewie nie miał statusu obywatela miasta, co uniemożliwiało mu branie udziału w wyborach do rady miejskiej i poważnie ograniczało jakiekolwiek wpływy w rządzeniu. Kalwin stał się obywatelem Genewy dopiero w 1559, na pięć lat przed śmiercią. 

W latach 1542-46 stracono 58 osób, a 78 skazano na wygnanie. Wśród skazanych na śmierć były tzw. „czarownice z Peney” – 34 kobiety oskarżone o roznoszenie dżumy za pomocą maści rozsmarowywanej na odrzwiach i klamkach oraz za pomocą czarów. Winowajcy przyznali się do rozprzestrzeniania zarazy i zostali straceni. Innym przykładem surowości dyscypliny kościelnej w Genewie jest spalenie Hiszpana Miguela Serveta w 1553, przede wszystkim z powodu heterodoksyjnego poglądu na Trójcę Świętą. Warto pamiętać, że sprawy sądowe były rozstrzygane przez władze miasta, do których Kalwin wówczas nie należał. Spalenie Serveta było czynem mającym podkreślić ortodoksyjność i niezawisłość rady miejskiej, której członkowie (głównie libertyni) tracili poparcie społeczne. Gest miał przysporzyć im nowych wyborców. Radni posłużyli się teologicznymi pismami Kalwina, polemizującymi z poglądami antytrynitarnymi i anabaptystycznymi, aby mieć argument teologiczny przeciwko Servetowi. Sam Kalwin nie uczestniczył w procesie Serveta i jedynie pośrednio miał wpływ na wydany wyrok. 

W 1559 roku Kalwin założył w Genewie akademię teologiczną w celu szerzenia nauki reformowanej. Sam brał udział w licznych dysputach religijnych, napisał wiele komentarzy do Biblii i prowadził ożywioną korespondencję, m.in. z H. Bullingerem, F. Melanchtonem, czy angielskim królem Edwardem VI Tudorem. Uczył o podwójnej predestynacji, tj. o bezwzględnym przeznaczeniu wiernych do nieba, a niewiernych na potępienie. W Komunii Świętej widział duchową (nie materialną) obecność Ciała i Krwi Chrystusa (niem. Spiritualpräsenz) przez wiarę i odrzucił wszystkie urządzenia kościelne, nie posiadające oparcia w Piśmie Świętym, w tym instytucję hierarchicznego duchowieństwa, wprowadził zasadę wybieralności pastorów przez wiernych. Był przeciwny wszelkim objawom „pogańskiego bałwochwalstwa”, w tym kultowi świętych, Marii, obrazów, posągów i relikwii. Znacznie bardziej rygorystyczny pod tym względem niż Marcin Luter, sprzeciwiał się jakiemukolwiek ozdabianiu kalwińskich kościołów – krucyfiksy zastąpiono krzyżami. Po 23 latach rządów Kalwina Genewa stała się silną republiką protestancką z uniwersalistycznym Kościołem i zyskała wówczas miano „protestanckiego Rzymu”. 

Grób Jana Kalwina w Genewie. Foto: www.stock.adobe.com

Miejsce jego ostatniego spoczynku jest na prośbę Kalwina nieznane. Teolog chciał w ten sposób uniknąć kultu po śmierci. Grób w Genewie ma charakter symboliczny.

Jan Kalwin był nie tylko reformatorem religijnym i twórcą kalwinizmu, ale także humanistą i pisarzem. Rozległość jego dzieła kontrastuje ze stosunkowo krótkim okresem życia, słabym zdrowiem oraz ogromem ciążących na nim obowiązków związanych z pracą kaznodziei, nauczyciela, reformatora i korespondenta. 

Jego działalność jako pisarza przyczyniła się do ukształtowania współczesnego języka francuskiego. Kalwin uważany jest za jednego z twórców prozy francuskiej. 

Ponadto jego zasługą jest propagowanie powszechnej i dostępnej dla wszystkich edukacji (co wyraziło się w demokratycznej organizacji szkolnictwa w Genewie). 

Teorie Kalwina na temat organizacji Kościoła (podejmowanie decyzji na szczeblu podstawowym, nadzorowanie tych decyzji przez organy wybieralne aż do naczelnego „zgromadzenia ogólnego") wywarły duży wpływ na europejską koncepcję państwa demokratycznego.

Literatura:

1.W. H. Neuser, Johann Calvin: Leben und Werk in seiner Frühzeit 1509–1541, 2009, 27f.

2. W. Nijenhuis, Calvin, Johannes (1509–1564). In: Theologische Realenzyklopädie (TRE). Band 7,1981, 568–592.

3. P. Opitz, Leben und Werk Johannes Calvins, 2009, 15-18.

4. F. P. van Stam, Calvins erster Aufenthalt in Genf. In: Herman J. Selderhuis (Hrsg.): Calvin Handbuch, 2008, 30–37.

5. R. A. Blacketer, Kommentare und Vorreden. In: Herman J. Selderhuis (Hrsg.): Calvin Handbuch, 2008, 179–190.

6. M. Freudenberg, Calvinrezeption im 20. Jahrhundert. In: Herman J. Selderhuis (Hrsg.): Calvin Handbuch, 2008, 490–498.

7. B. Gordon, Calvin, 2009, 30f.

8. Chr. Guttinger, « Jean Calvin et l’institution de la langue française » [archive], sur https://www.huguenots.fr/ [archive], 10 septembre 2010 (consulté le 26 novembre 2020).

9. M. Engammare, Des sermons de Calvin sur Esaïe découverts à Londres, in Calvin et ses contemporains, actes du colloque de Paris 1998, 314p.

10. F. M. Chambers, Prosateurs français du xvie siècle, 1976, 111.

11. Chr. Strohm, Johannes Calvin. Leben und Werk des Reformators, 2009, 29ff.

12. Chr. Strohm, Johannes Calvin. In: Fr. W. Graf (Hrsg.): Klassiker der Theologie, Band 1: Von Tertullian bis Calvin, 2005, 255-266.