Reformacja na Mazowszu

Mława. Foto: naszamlawa.pl

Do 1548 roku niejako bezkonkurencyjnym Kościołem reformacyjnym był w Polsce luterański, potem za zostali mu wierni przeważnie tylko Niemcy, zamieszkali na naszych ziemiach. Od tego czasu zaczęły się wpływy wygnanych braci czeskich, które ustąpiły w latach pięćdziesiątych kalwińskim, a w sześćdziesiątych dodatkowo ariańskim. W zasadzie przeważali w polskiej reformacji szlacheckiej (bo i państwo, i naród były szlacheckie, a inne warstwy odgrywały niszowe role) kalwini, ale od około 1562 roku weszli oni w śmiertelny bój z nowopowstałymi braćmi polskimi (arianami). I może właśnie walka wewnątrz Reformacji uniemożliwiła jej zwycięstwo. Arianie początkowo marzyli o równości i sprawiedliwości społecznej, ale szybko zaczęli głosi hasła w duchu raczej samolubnej „demokracji szlacheckiej". Mówili np. anarchicznie, że nie uznają żadnego króla poza Chrystusem. Równie nasi kalwini przystosowali kalwińskie hasła „demokracji kierowanej" do polskiej rzeczywistości. Wzmacniali faktycznie władz panów nad chłopami, a magnacki teolog Jan Łaski młodszy (zm. 1560) marzył o polsko-kalwińskim Kościele narodowym z królem na czele.

W czasach Reformacji rozwinęło się polityczne stronnictwo średniej szlachty, która stanowiąc 3% narodu rządziła wtedy faktycznie państwem. Rozkwitł też język polski, który — jak wówczas pisano — rozbudował się w dwudziestoleciu 1550—1570 jak język czeski w ciągu dwustu lat. Pod wpływem Reformacji powstała prawdziwa kultura narodowa na poziomie europejskim. W niektórych rejonach kraju ponad połowę kościołów przekształcono na zbory ( kościoły protestanckie), ale do początku XVII wieku zostały one przeważnie zlikwidowane.

Opiekunem Reformacji polskiej był książę pruski Albrecht Hohenzollern, a głównym centrum Małopolska (Krakowskie, Sandomierskie, Lubelskie), skąd pochodził Jan Baptysta Tęczyński, gorliwy kalwin i narzeczony królewny szwedzkiej, który, gdyby wcześnie nie umarł, zasiadłby może na naszym tronie. Małopolsce sekundowała w gorliwym służeniu Ewangelii Litwa (Żmudź, Wileńszczyzna, Nowogrodzkie), z głównym patronem Reformacji księciem Mikołajem Radziwiłłem Czarnym. Cichszym, choć trwalszym ośrodkiem reformacyjnym były Prusy Królewskie (Pomorze Gdańskie) na czele z Gdańskiem. W połowie XVI wieku wrzało te od wpływów różnych wyzna protestanckich we Wielkopolsce (Poznańskie).

Mazowsze było najbardziej katolickim krajem spośród dzielnic etnicznej Polski. W 1525 roku książę Janusz III zakazał w Księstwie Mazowieckim wyznawania i rozpowszechniania luteranizmu pod groźbą kary utraty życia i majątku. Tenże edykt potwierdził Zygmunt I Stary wraz z innymi prawami mazowieckimi po inkorporacji Mazowsza do prowincji wielkopolskiej Korony Królestwa Polskiego w 1529 roku. Dzięki badaniom Włodzimierza Budki wiadomo, iż niejakie wpływy reformacyjne jednak tam istniały. Zaczęły się one wśród mieszczaństwa, które nawet na Mazowszu miało czasem niemieckie pochodzenie. Już wiosną 1526 odbyły się na Mazowszu dwa procesy o herezję: jeden w Warszawie, a drugi w Płocku. Z Warszawy wypędzono wtedy pewnego krawca-protestanta, w Płocku za oskarżono cześnika płockiego, Jana Garwaskiego, że trzyma na swym dworze, jako nauczyciela domowego, zluteranizowanego Niemca, Jana. W Warszawie w cztery lata później pojawili się nowi zwolennicy nauk Marcina Lutra, a m.in. niejaki Sznajder (może identyczny z poprzednim krawcem), Niemiec. Już w 1533 roku cyrulik mławski Brozy propagował nawet wśród katolików judaizm. 'W 1547 roku biskupem płockim został Andrzej Noskowski, który chyba w dużym stopniu przyczynił się do zatrzymania na Mazowszu pochodu Reformacji (mimo sąsiedztwa pruskiego). Jeśli chodzi o liczną przecież bardzo szlachtę mazowiecką, sytuacja była taka, że odmawiała ona nagminnie świadczeń materialnych duchowieństwu, lecz jednocześnie deklarowała wierność katolicyzmowi jako religii i stała się podstawą odrodzenia katolickiego w Polsce (np. mazowieccy posłowie sejmowi).

Najwybitniejszym mazowieckim intelektualistą luterańskim połowy XVI wieku był Stanisław Murzynowski-Suszycki z Suszy pod Włocławkiem (ok. 1527 — ok. 1553), który służył księciu Albrechtowi w Prusach, a pozostawił po sobie m.in. moralizatorską opowieść protestancką „Historyję żałosną a straszliwą o Franciszku Spierze”, zachowaną w jedynym egzemplarzu w Bibliotece Płockiego Towarzystwa Naukowego (ale już przedrukowaną). Murzynowski ułożył także ortografię polską, w której np. polecał stosowanie liter „ń" oraz „ó'" taki dawał tu przykład: „moi kóń".

W 1551 roku kapituła płocka rozpoczęła dochodzenie w sprawie herezji szerzącej się wśród tutejszych mieszczan. Wykryto, że luteranizmowi sprzyjali w Płocku: osiadły w mieście szlachcic Paweł Dąbrowski, właściciel młyna konnego, postrzygacz sukna Tomasz i pisarz miejski Józef. Nie bardzo ich ukarano, skonfiskowano jednak bibliotek Dąbrowskiego, w której obok książek luterańskich znajdowała się jedna z pierwszych w Polsce książek kalwińskich — Biblia J. H. Bullingera. Od 1550 roku prześladowała kapituła płocka z powodu herezji szlachciców z Ziemi Dobrzyńskiej: Suszyckich i Chełmickich. Potem protestantyzm przeszedł do szlachty z właściwego Mazowsza, np. do rodziny Grzebskich z powiatu mławskiego. W 1553 roku Jan Lutomirski został pierwszym różnowierczym senatorem mazowieckim i w ogóle w drugiej połowie XVI wieku większość wojewodów i kasztelanów rawskich stanowili protestanci. Nawet szlachcianki hołdowały nowinkom i tak np. Dłużniewska (kasztelanka płocka?) brała udział w nabożeństwach luterańskich. Najaktywniejsi zwolennicy Reformacji na Mazowszu działali jedna raczej poza tą dzielnicą, gdzie widać mieli niewielkie pole do popisu z racji postawy większości rodaków. Byli to np. mieszczanie z Przasnysza i kalwini — Andrzej Praszmovius i awanturniczy Wawrzyniec Discordia, takimi byli warszawianie — Stanisław Burbach (niemieckiego pochodzenia) i znany oszust Florian Susliga, któremu udało się oszukać nie tylko kapitułę warszawską, lecz samego Jana Kalwina. W Małopolsce głównie działali: prawnik reformacyjny Jakub Przyłuski z Jeżowa (podobno szlachcic) oraz wszechstronny i głęboki intelektualista Stanisław Grzebski.

Znanymi działaczami ariańskimi w Małopolsce i na Litwie stali się również drobni szlachcice mazowieccy: Stanisław Budzyński, Mikołaj Trzaska Wędrogowski i Szymon Budny. Ten ostatni był zwłaszcza dla Reformacji polskiej, litewskiej i białoruskiej określany jako „największy heretyk Litwy". Miał bowiem Budny dużą wiedzę językową i bystry, racjonalistyczny umysł; wątpił nawet w istnienie niematerialnej duszy. Na Mazowszu głównymi założycielami zborów protestanckich była rodzina Lasockich, mająca posiadłości także we Wielkopolsce i Małopolsce. Najwcześniejsze były chyba zbory w Suserzu i Zwoli, wsiach parafialnych Krzysztofa i Stanisława Lasockich, w archidiakonacie warszawskim. Sławny był oczywiście zbór w samej Warszawie, stworzony przez kalwińskiego starostę warszawskiego, Małopolanina, Jerzego Niemstę. Istniał jeszcze zbór w Sierzchowach koło Rawy założony przez kasztelana oświęcimskiego, Krzysztofa Myszkowskiego, zbory Niszczyckich w Niszczycach i Klewkach pod Przasnyszem w diecezji płockiej oraz w Wierzbicku Chełmickich koło Lipna na Ziemi Dobrzyńskiej.

Na stronę Reformacji przeszło także kilku drukarzy zatrudnianych przez biskupów płockich, którzy początkowo uprawiali prawowierną działalność wydawniczą w Pułtusku. Początkowo Mazurzy wyjeżdżali dość licznie do zagranicznych szkół protestanckich (np. w Wittenberdze w pięćdziesiątych latach XVI wieku zapisano ich 19), ale potem zaczęli się udawać raczej do szkół katolickich popieranych przez biskupa Noskowskiego, a zwłaszcza do kolegium jezuickiego w Płocku. Mazurzy też przyczynili się w znacznym stopniu do odnowienia w połowie lat sześćdziesiątych stronnictwa katolickiego w polskim sejmie. W 1565 roku na 16 świeckich senatorów — Mazurów było zaledwie 4 „heretyków”, podczas gdy w skali ogólnopaństwowej było ich mniej więcej 50%. Najwybitniejszym spośród tych czterech różnowierców był niewątpliwie kasztelan płocki (później wojewoda rawski) Anzelm Gostomski, znany później pisarz rolniczy i dobry, ale bezwzględny wobec chłopów, gospodarz. Oprócz Prus Książęcych najbardziej oddziaływującym na Mazowsze sąsiednim ośrodkiem był podlaski Węgrów. Ogólnie można ocenić, i najwyżej par procent szlachty i mieszczaństwa mazowieckiego podległo wpływom Reformacji. O oddziaływaniu protestantyzmu na chłopów mazowieckich w ogóle nic nie wiadomo. Wprawdzie w 1573 roku zawarto na Mazowszu tzw. Konfederację Warszawską w obronie tolerancji wyznaniowej różnowierców (i katolików), ale to nie zasługa Mazurów, którzy potem uroczyście przeciwko tolerancji wyznaniowej protestowali. Szlachcice płoccy pisali wtedy:

„Nad to, co może by sromotniejszego, kiedy w Koronie Polskiej naszej, [...] ten, kto wołu, krowę, świnię, kozę ukradnie, karan będzie, a który kościół zburzy, ołtarze poprzewraca, kapłany wypędzi, święte Pańskie, przeczystą i nigdy podług potrzeby niewychwaloną Pannę, Matkę Bożą, zesromoci, chwał miłego Boga zniszczy, imię na ostatek Pańskie i duchom złym strasznie zbluźni, ten — mówi — pokój mieć będzie." (3)

„Arcykatolickie Mazowsze" stało się też główną bazą odrodzenia katolicyzmu w Polsce, jego ekspansji na wschód i kontrreformacji. Z Grójca pochodził Piotr Skarga, z dobrej mazowieckiej rodziny szlacheckiej wywodził się też Stanisław Warszewicki, jezuita, który o mało nie nawrócił Szwecji z luteranizmu na katolicyzm. Bardzo trwale zapisało się wreszcie w dziejach naszego katolicyzmu nazwisko kanonika płockiego i rektora Uniwersytetu Krakowskiego, Mazura, Jakuba Górskiego. Był to typowy działacz kontrreformacji, który zasłynął jako polemista religijny przeciwko protestantom. Pod względem teologicznym szczególnie wybitną pozycją są jego „Praelectiones Plocenses” (Kazania płockie). Kiedy w 1567 roku umierał biskup Noskowski, a w 1572 roku król Zygmunt August, dni wpływów Reformacji na Mazowszu były już policzone. Zakaz studiów w Prusach, silne oddziaływanie jezuitów (Pułtusk, od 1565 roku także Płock), wreszcie przyjęcie uchwał Soboru Trydenckiego (1577) spowodowało stopniowy zanik Reformacji na Mazowszu. "Arcykatolickie Mazowsze" stało się bazą odrodzenia katolicyzmu polskiego.

Literatura:

1. K. Paduch, Stan badań nad Reformacją na Mazowszu – zarys problematyki i postulatόw badawczych, Saeculum Christianum, t. XXVII, 1/2020, 249-263.

2. R. Lolo, Reformacja, Kontrreformacja, Reformacja katolicka na Mazowszu, 2020, 21-45.

3. W. Urban, Reformacja na Mazowszu, Notatki Płockie, 2/123, 1985, 24-27.

4. L. Zygner, Reformacja w Mławie – przyczynek do dziejόw Reformacji w Pόłnocnym Mazowszu, Notatki Płockie 4/65, 1995, 19-20.