Po śmierci Marcina Lutra 18 lutego 1546 teologii luterańskiej brakowało jednoczącego autorytetu Reformatora. W rezultacie doszło wkrótce do sporόw teologicznych między reformatorem i towarzyszem Marcina Lutra, Filipem Melanchtonem i jego zwolennikami (określonymi przez swoich przeciwników jako filipiści) z jednej strony a tymi, którzy wierzyli, że stanowisko Melanchtona odeszło od pierwotnej ścieżki Lutra. W rzeczywistości Melanchton już za życia Reformatora zdystansował się od jego doktryny o Wieczerzy Pańskiej, choć nie dał tego po sobie poznać. Zwolennicy stanowiska Lutra przyjęli pierwotnie polemiczne określenie gnezjoluteran (od greckiego gnesios = właściwie).
1. Drugi spór eucharystyczny
Po wygaśnięciu pierwszego sporu reformacyjnego dotyczącego Wieczerzy Pańskiej pomiędzy Marcinem Lutrem a Ulrichem Zwinglim i ich zwolennikami po dyspucie religijnej w Marburgu w 1529 roku, konflikt wybuchł ponownie w latach pięćdziesiątych XVI wieku. Okazją do tego była publikacja w 1551 roku „Konsensusu Tigurinus” zawartego pomiędzy Henrykiem Bullingerem a Janem Kalwinem (1549), dzięki któremu Kalwin, którego doktryna Wieczerzy Pańskiej została początkowo zaakceptowana przez luteran, zbliżył się do poglądu Zwingliego. Wspólnota eucharystyczna z reformowanymi była uważana przez luteran za niemożliwą ze względu na różnice w rozumieniu Wieczerzy Pańskiej. Spór był początkowo wyraźnym przejawem rosnącej denominacji w obozie protestanckim. W 1552 roku gnezjoluteranin Joachim Westphal ponownie ostro zaatakował doktrynę reformowaną i wezwał teologów luterańskich do wyraźnego zdystansowania się. Podobnie jak w sporze Lutra ze Zwinglim, głównym przedmiotem konfliktu była realna obecność Ciała Chrystusa. Doktryna o wszechobecności (ubikwitacja) stała się głównym argumentem, za pomocą którego można było odeprzeć argument Kalwina, że ciało Chrystusa nie może być materialnie (czysto materialne) na ziemi. Filip Melanchton stał się teraz przedmiotem krytyki i zarzucano mu, że zbytnio przystosował się do doktryny reformowanej (kryptokalwinizm). Melanchton został zmuszony do publicznego zdystansowania się w 1557 roku, chociaż Kalwin poczynił intensywne wysiłki, aby osiągnąć porozumienie z luteranami wokół Melanchtona. Sam Melanchton próbował dojść do porozumienia drogą korespondencyjną z Kalwinem, wzbraniał się przed wyraźnym opowiadaniem się po którejś ze stron. Jednak niektórzy filipiści, jak Albert Hardenberg w Bremie, przeszli do obozu kalwińskiego, podobnie jak elektor palatyński Fryderyk Pobożny, który w 1560 roku odwołał gesioluterańkiego superintendenta generalnego Tilemanna Hesshusa i nawrócił jego terytorium na kalwinizm. Spór o Wieczerzę Pańską pozostawał głównym powodem ostrego potępienia nauczania reformowanego przez luteran aż do XVII wieku. W kościele zamkowym w Królewcu podczas niedzielnej modlitwy kościelnej głośno odmawiano prośbę: „…i chroń nas, Boże, od trucizny kalwińskiej”.
2. Spór przejściowy/adiaforystyczny (1548-1560)
Cesarz Karol V narzucił protestantom tymczasowe tzw. Interim augsburskie (tymczasowe prawo cesarskie, miało regulować warunki kościelne na okres przejściowy do czasu, aż sobór Kościoła ostatecznie podejmie decyzję o ponownej integracji protestantów) po zwycięstwie w I wojnie szmalkaldzkiej w 1547 roku. Protestanci musieli teraz pogodzić się z dominacją katolików. W artykułach lipskich, które Melanchton pisał w imieniu elektora Saksonii Maurycego, strona katolicka była w dużej mierze uwzględniona w sprawach obrzędów zewnętrznych. Melanchton postrzegał zewnętrzne obrzędy i zwyczaje Kościoła jako dogmatycznie i teologicznie nieistotne dla zbawienia, jako adiafora (rzeczy pośrednie). Grupa gnezjoluteran formująca się obecnie wokół Nikolausa von Amsdorfa i Matthiasa Flaciusa Illyricusa oskarżyła go o to i nazwała Melanchtona i jego zwolenników adiaforystami. Gnezjoluteranie ująli to dobitnie: „Nihil est adiaphoron in casu Confesionis & Scandali” – „W przypadku spowiedzi i konfliktu nie ma adiafory”. Ponieważ w sytuacji przejściowej jest zagrożone istnienie prawdziwej wiary, ważne jest jej wyznawanie bez żadnych kompromisów. Zgubne dla stanowiska Melanchtona było to, że jako adiaforę charakteryzował także te obrzędy zewnętrzne, które były problematyczne pod względem treści dogmatyczno-teologicznej, takie jak: B. święto Bożego Ciała, które wiąże się z uznaniem katolickiej nauki o Wieczerzy Pańskiej (transsubstancjacji). Zbliżając się do władców katolickich, Melanchton poważnie zachwiał swoją pozycją w obozie luterańskim.
3. Osiandriański spór o naukę o usprawiedliwieniu (1550-1552)
Spór osiandryjski zapoczątkowała doktryna usprawiedliwienia Andreasa Osiandra, reformatora Norymbergi. W latach 1550/51 twierdził, że usprawiedliwienie człowieka przed Bogiem polega na tym, że Chrystus, jako odwieczne Słowo Boże, był rzeczywiście obecny w człowieku i że w ten sposób człowiek stał się sprawiedliwy dzięki sprawiedliwości Chrystusa. Większość luterańska (tym razem pod przewodnictwem Melanchtona) zarzucała Osiandrowi zacieranie granicy między usprawiedliwieniem a uświęceniem i w ten sposób nauczanie, że człowiek staje się sprawiedliwy przed Bogiem przez swoje dobre uczynki. To był przybliżony opis stanowiska Osiandra. Przeciwstawiali to czysto imputatywnemu rozumieniu usprawiedliwienia: w usprawiedliwieniu sprawiedliwość Chrystusa jest przypisywana osobie (łac. imputare), a w zamian przypisywane są Chrystusowi grzechy, jaikie zostało sformułowane w Augsburskim Wyznaniu Wiary (CA). Chrystus poniósł karę Bożą na krzyżu za przeniesione na Niego grzechy ludzkości. To imputatywne rozumienie usprawiedliwienia stało się standardowym nauczaniem luterańskiej teologii ortodoksyjnej.
4. Majorystyczny spór o dobre uczynki (1551-1556)
Georg Major, profesor teologii w Wittenberdze i uczeń Filipa Melanchtona zapoczątkował ten spór swoją tezą, że dobre uczynki są konieczne do zbawienia chrześcijanina. To z kolei wywołało przesadną reakcję krytyków. Nikolaus von Amsdorf w swojej krytyce twierdził, że dobre uczynki szkodzą zbawieniu. Formuła Zgody ostatecznie odrzuciła oba stanowiska. W 1556 roku synod w Eisenach ustalił, że dobre uczynki mają abstrakcyjny charakter.
5. Synergiczny spór o wolną wolę (1556–1560)
Historia tego sporu sięga 1535 roku. Melanchton wysunął wtedy tezę, że wolna wola człowieka jest trzecią przyczyną nawrócenia, obok zewnętrznego Słowa przepowiadania i wewnętrznego działania Ducha Świętego. Twierdzenie to zostało powtórzone w artykułach lipskich w latach 1547/48. Jako pierwszy krytykę gnezjoluteran sprowokował Johann Pfeffinger z Lipska. Amsdorf i Flacius oskarżyli go o powrót do teologii scholastycznej. Jednak sam Flacius w swojej krytyce operował koncepcjami antropologii scholastycznej i posunął się nawet do stwierdzenia, że grzech pierworodny jest istotą człowieka. To z kolei sprowadziło na niego oskarżenie o manicheizm.
6. Podsumowanie
Liczne spory teologiczne spowodowały, że jednolity front luteran był coraz częściej kwestionowany. To spowodowało, że porozumienie było konieczne także z politycznego punktu widzenia. Po przegranej wojnie szmalkaldzkiej (1546-1547) położenie protestantόw na terenach Cesarstwa było niepewne. Z drugiej strony liczne spory przyczyniły się do normatywnego opisania istotnych kwestii teologii luterańskiej po śmierci Reformatora. Mimo politycznej presji spowodowanej interim augsburskim (od 1548) wyłoniły się obozy z przekonującymi argumentami. Pod teologicznym przywództwem Jakoba Andreae w latach 1574–1580 nastąpił proces zjednoczenia teologicznego, ktόrego owocem była Formuła Zgody (Formula Concordiae, FC) z 1577 roku.
Ortodoksja luterańska odnosi się do fazy w historii teologii, polegającej na konsolidacji teologii luterańskiej po zawirowaniach okresu Reformacji, mniej więcej od 1580 do 1730 roku. Szczególnie charakterystyczny dla tej epoki jest rozwój luterańskiego systemu nauczania i publikacja licznych systemόw dogmatycznych. Tzw. wczesna ortodoksja luterańska przypada mniej więcej na lata 1580-1600, a opisane spory stanowiły dla niej punkt wyjścia.
Literatura:
1. K. G. Appold, Abraham Calov’s Doctrine of Vocatio in Its Systematic Context, 1998.
2. J. Baur, Salus Christiana. Die Rechtfertigungslehre in der Geschichte des christlichen Heilsverständnisses, 1968.
3. C. Ehlers, Konfessionsbildung im Zweiten Abendmahlsstreit (1552–1558/59) (= Spätmittelalter, Humanismus, Reformatiod, Bd. 120), 2021.
4. J. Baur, Luther und seine klassischen Erben, 1993.
5. S.Pedersen, Skriftsyn og metode : om den nytestamentlige hermeneutik. 1 i serien Dansk kommentar til Det nye testamente (DKNT), 1989.
6. J. A. Steiger, Lutherrezeption in der lutherischen Orthodoxie. In: V. Leppin, G. Schneider-Ludorff (Hrsg.), Das Luther-Lexikon, 2015, 455-457.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz