Gnezjoluteranie i filipiści

Gnezjoluteranie to grupa teologów, która wyłoniła się z wewnętrznych protestanckich sporów doktrynalnych w XVI wieku. Ich współczesna nazwa brzmiała flacianie, na cześć ich najbardziej znanego przedstawiciela Matthiasa Flaciusa. Określali siebie jako jedynych luteran (czym zaprzeczali swoim przeciwnikom). Termin „gnezjoluteranie” powstał w XVII wieku (grecki przymiotnik γνήσιος gnesios oznacza „prawdziwy”). Poglądy gnezjoluteran ukształtowały ramy tzw. ortodoksji luterańskiej.

Po śmierci Marcina Lutra 18 lutego 1546 i konfliktach zbrojnych wojny szmalkaldzkiej w latach 1546/47, pokój augsburski z 1555 roku po raz pierwszy umożliwił sporządzenie inwentarza teologicznego. W tak zwanej epoce wyznaniowej (konfesjonalizmu) o teologiczną suwerenność interpretacji rywalizowały dwie partie luteranizmu: „Filipiści” (uczniowie Filipa Melanchtona, który ukształtował linię Reformacji kościelno-politycznej w Niemczech, zwłaszcza po śmierci Marcina Lutra) i autentyczni uczniowie Marcina Lutra („Gnezjoluteranie”).

Najważniejszą troską gnezjoluteran było zapewnienie przetrwania teologii luterańskiej w trudnym położeniu politycznym i narzuconym interim augsburskim jako tymczasowym prawodawstwie cesarza Karola V Habsburga. Aby osiągnąć jak największy efekt, napisali wiele polemicznych broszur w języku niemieckim. Ponieważ obawiali się końca świata, nie chcieli pójść na kompromis. Spory doktrynalne zostały częściowo rozstrzygnięte w 1577 roku wraz z porozumieniem w sprawie Formuły Zgody (Formula Concordiae, FC).

Przedstawiciele:

Nikolaus von Amsdorf (1483-1565)

Caspar Aquila (1488-1560)

Matthias Flacius (1520-1575)

Tilemann Hesshus (1527-1588)

Georg List/Lysthenius (1532-1596)

Joachnim Mörlin (1514-1571)

Simon Musaeus (1521-1576)

Joachim Westphal (1510-1574)

Johann Wigand (1523-1587)

oraz Matthäus Judex (1528-1564).

Filipiści (także: melanchtończycy, adiaforyści) to zwolennicy nauk reformatora Filipa Melanchtona, a konkretnie grupa teologów, która wyłoniła się z wewnętrznych protestanckich sporów doktrynalnych w XVI wieku. Filipiści skupiali się na kwestii, w jaki sposób należy praktykować czynności kultowe podczas nabożeństwa. Zgodzili się, że w kulcie protestanckim należy zachować pewne cechy liturgiczne Kościoła papieskiego. Byli postrzegani jako mediatorzy między wyznaniowymi frontami luteranizmu i kalwinizmu. Od czasu zawarcia Formuły Zgody najzagorzalszymi przeciwnikami filipistów w sporze byli gnezjoluteranie. Filipistów zaliczano do kryptokalwinistów pod zarzutem, że swoim postępowaniem świadomie przyczyniali się do ustanowienia ewangelicyzmu reformowanego.

Umiarkowane ekumenizujące połączenie nauk Marcina Lutra i Jana Kalwina filipistów znalazło zwolenników w całym Cesarstwie między latami pięćdziesiątymi a siedemdziesiątymi XVI wieku. Między innymi w Czechach, na Dolnym Śląsku i Górnych Łużycach szlachta protestancka trzymała się tej orientacji już w czasie pierwszych prześladowań ze strony Augusta Saskiego na swoim terenie. Świadczy o tym ołtarz w Jaworze przedstawiający Filipa Melanchtona jako życzliwego spowiednika wraz z ustawiającymi się w kolejce szlachcicami miejskimi.

Przedstawiciele:

Georg major (1502-1574)

Andreas Osiander (1496-1552)

Caspar Peucer (1525-1602)

Alexander Alesius (1500-1565)

oraz Caspar Cruciger Młodszy (1525-1597)

W tym książęta:

Filip I Wielkoduszny (1504-1567)

Wilhelm IV von Hessen-Kassel (1532-1592)

Chrystian I Wettyn (1560-1591)

Literatura:

1. R. Keller, Gnesiolutheraner. In: Theologische Realenzyklopädie, Bd. 13, 1984, 512–519.

2. F. Brendle, Das konfessionelle Zeitalter, 2015.

3. J. Harasimowicz, Sichtbares Wort. Die Kunst als Medium der Konfessionalisierung und Intensivierung des Glaubens in der Frühen Neuzeit, 2017.

4. S. Pedersen, Skriftsyn og metode: om den nytestamentlige hermeneutik. 1 i serien Dansk kommentar til Det nye testamente (DKNT), 1989.

5. J. A. Steiger, Lutherrezeption in der lutherischen Orthodoxie. In: V. Leppin, G. Schneider-Ludorff (Hrsg.), Das Luther-Lexikon, 2015, 455-457.