Elisabeth Cruciger

Jezus błogosławi dzieci. Epitafium rodziny Cruciger z warsztatu Łukasza Cranacha Młodszego  

Urodziła się jako Elisabeth von Meseritz w polskiej rodzinie szlacheckiej w Międzyrzeczu (niem. Meseritz) koło Świdwina i jako dziecko została zabrana do klasztoru norbertanek Marienbusch w Trzebiatowie. Brała lekcje czytania i pisania, uczyła się łaciny, studiowała Biblię i śpiewała psalmy. Za pośrednictwem Johannesa Bugenhagena poznała idee reformacyjne i stała się zwolenniczką luterańskiej Odnowy Kościoła. Został zatrudniony przez opata Johanna Boldewanna w 1517 roku w nowo utworzonym biurze korekty biblijnej. Myśli humanistyczne (Erazm z Rotterdamu), a później także Lutra, przenosiły studentów i mnichów na stronę Bugenhagena. Jego nauczanie kładące nacisk na Biblię i łaskę Bożą, musiało wywrzeć wrażenie na młodej zakonnicy Elisabeth von Meseritz. Jest na to ciekawe świadectwo, a mianowicie list w odpowiedzi do niej, w którym przytacza się jej własny. Jest to list ochrzczonego Żyda ze Szczecina, datowany na 19 stycznia 1524 roku. Nie wiadomo, w jaki sposób mężczyzna o imieniu Joachim zetknął się z Elisabeth. Joachim cytuje list, który napisała do niego von Meseritz: 

„Drogi bracie, bądź łaską i pokojem dla ciebie... Pociesz się, drogi bracie, i popatrz, i ja współczuję twojej niezależnej chorobie, spójrz, upomniałam Boga o łagodność, modląc się przed Jego boskimi oczami, oto życzę Ci i obdarzam Cię łaską i pokojem przekazanym nam Jego mocą... Bogu podoba się, abyśmy się wzajemnie pocieszali i całowali pocałunkiem Bożej miłości.” 

W cytacie da się odczuć płynność i ekspresja w piśmie, a ponadto postulowane przez Marcina Lutra powszechne kapłaństwo wiernych (ochrzczonych). Johannes Bugenhagen wrócił do Wittenbergi w 1521 roku, a rok później Elisabeth opuściła klasztor i udała się do tam, gdzie zamieszkała w gospodarstwie Bugenhagena i w 1524 roku wyszła za mąż za teologa Caspara Crucigera, ucznia i współpracownika Marcina Lutra. Czy ślub kościelny rzeczywiście był skromny i ówczesne rozumienie małżeństwa jeszcze dalekie od późniejszych romantycznych gloryfikacji? Johannes Bugenhagen napisał o tym do Georga Spalatina: „Ale pan młody, Kaspar Cruciger z Lipska, i panna młoda, moja Elżbieta, ja i moja żona prosimy, abyście byli z nami z przyjaciółmi, których chcecie zabrać ze sobą... i jeśli tak nie masz nic przeciwko przysłaniu trochę dziczyzny. Musimy przygotować jedzenie na około dziesięć stołów!" W tych słowach („moja” Elisabeth) Bugenhagen, reformator Pόłnocnej Europy i spowiednik Marcina Lutra, pokazuje swoją bliskość do wybranki Caspara…Małżeństwa w Wittenberdze zawierano we wtorki. Caspar i Elisabeth pobrali się 14 czerwca 1524 roku. Jednak w pierwszym małżeństwie Caspara są jeszcze inne niezwykłe kwestie... Marcin Luter, który zawsze dbał o pieczeń weselną swoich przyjaciół i nie bał się poprosić o pomoc samego elektora, otrzymał w prezencie nogę jelenia od elektora Fryderyka 12 czerwca 1524 roku, na dwa dni przed ślubem Crucigera.

Jako żona pastora brała także udział w dyskusjach przy stole teologicznym. Marcin Luter zwracał się do niej „Droga Elsa” (WA TR 1,803). Cruciger utrzymywała bliski kontakt z Katarzyną von Bora. Elżbieta urodziła córkę i syna, Caspara Crucigera Młodszego. Jej córka Elżbieta (* 1529) – jako wdowa po proboszczu Keglu – wyszła za mąż za syna Marcina Lutra Hansa Lutra w Eisleben około 1563 roku.

Elisabeth Cruciger jest uważana za pierwszą autorkę hymnów w Kościele luterańskim. Do dziś wykonuje się pieśń jej autorstwa „Herr Christ, der einig Gotts Sohn” (w niemieckim Śpiewniku Ewangelickim pod numerem 67). Tablica pamiątkowa znajduje się w Wittenberdze, gdzie rodzina mieszkała przy Collegienstrasse 81.

„Herr Christ, der einig Gotts Sohn" z 1524 roku

„Jedyny Synu Boży” to jeden z najstarszych hymnów protestanckich, będący częścią rdzenia hymnów reformacyjnych (polski Śpiewnik Ewangelicki nr 107). Tekst napisała zakonnica Elżbieta Cruciger z domu von Meseritz (ok. 1500–1535). Melodia prawdopodobnie opiera się na świeckim oryginale. Pieśń wydrukowano w Erfurckim Enchiridionie w 1524 roku, wraz z 18 hymnami Marcina Lutra, i jest jednym z najstarszych hymnów luterańskich.

Z polskiego Śpiewnika Ewangelickiego. Zdjęcia: Jolanta Janowska

Poza tym ustalono autorstwo Elisabeth Cruciger, niewiele lub nic nie wiadomo o genezie „Herr Christ, der einig Gotts Sohn”. Pogląd, że był on wzorowany na bożonarodzeniowym hymnie „Corde natus ex parentis” („O zrodzonym sercu ojca”), powtórzony na przykład w stypendium Bacha, stracił na popularności w hymnologii. Melodia hymnu Cruciger przypomina melodię „My Joy Will Increase” („Moja radość wzrośnie”), świeckiej pieśni miłosnej znanej ze śpiewnika z Locham (1455).

Tekst hymnu łączy naukę luterańską ze średniowiecznym mistycyzmem, którego autorka doświadczyła jako zakonnica, zanim się nawróciła. Cruciger pisze na przykład w trzeciej zwrotce: „abyśmy mogli tutaj zakosztować Twojej słodyczy w naszych sercach i nieustannie Cię pragnąć”. Był to pierwszy chorał protestancki, w którym wykorzystano obrazy mistyczne, naśladowane w mistyce Jezusa późniejszych pokoleń. Philipp Nicolai nawiązał do hymnu w swoim własnym utworze „Jak pięknie świeci gwiazda poranna”. Zarόwno on, jak i Cruciger używają tytułu „Morgenstern” (gwiazda poranna) w odniesieniu do Jezusa.

Hans Leo Hassler skomponował czteroczęściową oprawę w 1608 roku, Johann Hermann Schein przygotował pieśń na dwa soprany i basso continuo w 1622 roku, a na cztery głosy i basso continuo w 1627 roku Samuel Scheidt napisał czteroczęściową oprawę w Görlitz w 1650 roku. Jan Sebastian Bach wykorzystał ten hymn jako podstawę swojej kantaty chorałowej „Herr Christ, der ein Gottessohn”, BWV 96 (1724), a pojedyncze zwrotki użył w innych kantatach. Ponadto skomponował preludium organowe BWV 601, będące częścią jego „Orgelbüchlein”.

Georg Philipp Telemann skomponował dwie kantaty, obie do libretta Erdmanna Neumeistera, w latach 1722 i 1758. Preludia organowe napisało kilku kompozytorów, w tym Dieterich Buxtehude, Johann Hermann Schein i Jan Pieter Sweelinck.

Elisabeth Cruciger zmarła 2 maja 1535 roku w Wittenberdze. Jej mąż musiał być z tego powodu bardzo smutny i pełen wątpliwości – relacjonuje Melanchton w liście: 

„Cruciger wziął ze sobą Sebaldusa jako towarzysza, aby mógł powstrzymać żałobę, ponieważ stracił żonę.”

Literatura:

1. Fr. W. Bautz, Elisabeth Cruciger. In: Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon (BBKL), Bd. 1, 1990, 1170-1171.

2. E. Schneider-Böklen, Elisabeth Cruciger, geborene Meseritz (1500-1535) – Die erste protestantische Dichterin. In: E.-M. Bachteler, P. Ziegler (Hrsg.), Auf zur Reformation. Selbstbewusst, mutig, fromm – Frauen gestalten Veränderung, 2016, 45-53.

3. Chr. Reich, J. Henkys, Liederkunde zum Evangelischen Gesangbuch, Heft 2, 2001, 67 Herr Christ, der einein Gotts Sohn, 48-54.

4. E. Schneider-Böklen, Cruciger Elisabeth, geb. von Meseritz. In: Komponisten und Liederdichten des Evangelischen Gesangbuchs, 1999, 65-66.

5. E. Strauchenbruch, Luthers Hochzeit, 2017, 48, 62-68.