poniedziałek, 30 grudnia 2024

Kolędy czeskie

Hymn św. Wacława (Svatý Václave) to czeski hymn kościelny (foto obok), którego korzenie sięgają prawdopodobnie XII wieku. Pierwotnie składał się z trzech pięciowierszowych zwrotek niesztucznych, złożonych rymów, zakończonych refrenem „Kyrie eleison”. Treścią była prosta modlitwa do św. Wacława, księcia i pierwszego patrona ziemi czeskiej, aby wstawił się za swoim narodem u Boga, pomógł mu w trudnych chwilach i zapewnił mu zbawienie. Zawarty jest w Śpiewniku jednolitym pod numerem 830, w dwóch wersjach.

Stara tradycja umieszczała czas powstania tej pieśni na XIV wiek, a jej autorstwo przypisywano praskiemu arcybiskupowi Arnoštowi z Pardubic lub arcybiskupowi Janowi Očkowi z Vlašimy (jak podaje kronikarz Václav Hájek z Libočan). Bohuslav Balbín połączył oba te założenia: pieśń podobno skomponował Arnošt, rozwinął ją Očko. Jednak hymn św. Wacława jest znacznie starszy. Struktura stroficzna, aspekt językowy, falująca melodia i harmonizacja tej pieśni wskazują bardziej na XIII wiek. Wreszcie błagalna prośba zawarta w pieśni „Pociesz smutnych – odpędź wszelkie zło” świadczy o burzliwym czasie, jakim prawdopodobnie mogły być lata administracji brandenburskiej (1278–1283). Wydaje się jednak, że tekst pieśni rozwijał się stopniowo, a jej początki sięgają prawdopodobnie XII wieku. Gdzieś na przełomie XIV i XV wieku dodano dwie nowe zwrotki: „Jesteś dziedzicem ziemi czeskiej” i „Maria, upragniona matka”. W zapisie rękopisu litoměřickiego z końca XV wieku ponownie pojawiają się wzmianki o nowych zwrotkach, między innymi o zawierającej wezwanie do innych czeskich świętych. Jednak później usunięto je ze standardowego tekstu. Śpiew, pierwotnie z tekstem staroczeskim, otrzymał ostateczną formę, która jest używana do dziś, prawdopodobnie w XVIII i XIX wieku. Hymn przetrwał stulecia i nadal jest regularnie śpiewany, zwykle na zakończenie niedzielnej Mszy św. lub w ważne święta chrześcijańskie.

Najstarszy zapis tej pieśni zachowało się w kronice Beneša Krabica z Weitmile z 1368 roku, która zawiera łącznie 3 zwrotki:

Svatý Václave
vévodo České země
kněže náš
pros za ny Boha
svatého Ducha
Kyrieleison

Nebeské toť dvorstvo krásné
blaze tomu ktož tam pójde
život věčný
oheň jasný
svatého Ducha
Kyrieleison

Pomoci tvé žádámy
smiluj se nad námi
utěš smutné
odžeň vše zlé
Svatý Václave
Kyrieleison

Narodil se Kristus Pán (Narodził się Pan Chrystus), w wersji angielskiej "Be joyful, Earth and starry sky" („Bądź radosna, Ziemio i gwiaździste niebo”) to kolęda i hymn chrześcijański (foto obok). Tekst i melodia pochodzą z najstarszego zachowanego zapisu pieśni w języku łacińskim („En Virgo parit filium”) i czeskim, znajdującym się w Graduale Czeskiego Muzeum Srebra w Kutnej Horze, napisanym pod koniec XV wieku, ale sama pieśń jest uważana za starszą. Niektórzy historycy datują ją na XIII wiek, inni uważają, że jest to pierwotnie hymn husycki z pierwszych dziesięcioleci XV wieku. Pieśń jest uważana za najpopularniejszą czeską kolędę i jest dziś regularnie śpiewana na zakończenie katolickich mszy i innych chrześcijańskich nabożeństw w Republice Czeskiej w okresie Bożego Narodzenia.

Prosta i wesoła melodia była kilkakrotnie zmieniana, przede wszystkim w niemieckim „Freu dich, Erd und Sternenzelt”. Melodia staroczeska nie zawierała na początku trytonu (kwarty zwiększonej), co bez wyjątku można usłyszeć we współczesnych współczesnych wydaniach. W najstarszym dokumencie jest to metr potrójny.

Tekst łaciński:

En virgo parit filium,
iubilemus,
rosa gignit lilium,
exultemus.
Natum sine patre
filium cum matre
collaudemus.

Tekst czeski:

Wersja ta pochodzi z początku XV wieku i obecnie śpiewa się ją najczęściej bez 5. i 6. zwrotki.

1) Narodil se Kristus Pán, veselme se,
z růže kvítek vykvet' nám, radujme se!
Z života čistého, z rodu královského,
již nám narodil se.

2) Jenž prorokován jest, veselme se,
ten na svět poslán jest, radujme se!
Z života čistého, z rodu královského,
již nám narodil se.

3) Člověčenství naše, veselme se,
ráčil vzíti na se, radujme se!
Z života čistého, z rodu královského,
již nám narodil se.

4) Goliáš oloupen, veselme se,
člověk jest vykoupen, radujme se!
Z života čistého, z rodu královského,
již nám narodil se.

5) Ó milosti Božská, budiž s námi;
dejž, ať zlost ďábelská nás nemámí.
Pro Syna milého, nám narozeného,
smiluj se nad námi!

6) Dejž dobré skončení, ó Ježíši,
věčné utěšení věrných duší!
Přijď nám k spomožení, zbav nás zatracení
pro své narození.

Štědrý večer nastal (Hojny wieczór nastał) to tradycyjna kolęda, o ktόrej pochodzeniu wiadomo niewiele. Tekst, prawdopodobnie skierowany od dziecka, zachęca matkę do przygotowań wigilijnego wieczoru.

Štědrej večer nastal.
Štědrej večer nastal,
koledy přichystal,
koledy přichystal.

Panimámo, vstaňte.
Panimámo, vstaňte,
koledu nám dejte,
koledu nám dejte.

Panimáma vstala.
Panimáma vstala,
koledu nám dala,
koledu nám dala.

Nesem vám nowiny (Niesiemy wam nowiny) jest tradycyjną katolicką kolędą z okolic Ołomuńca. Melodię napisano w 1847 roku. Carl Riedel podjął się stworzenia jej niemieckiej wersji i tak powstała „Kommet, Ihr Hirten” znajdująca się w śpiewniku ewangelickim (EG) pod numerem 48. W polskim śpiewniku ewangelickim znajdziemy ją jako „Chodźcie, pasterze” pod numerem 36 w przekładzie Tadeusza Sikory z 1998 roku.

Nesem vám noviny, poslouchejte
Z betlémské krajiny, pozor dejte
Slyšte je pilně a neomylně
Slyšte je pilně a neomylně
Rozjímejte

Syna porodila čistá Panna
V jesličky vložila Krista Pána
Jej obvinula a zavinula
Jej obvinula a zavinula
Plenčičkama

K němuž to andělé z nebe přisli
I také pastýři jsou se sešli
Jeho vítali, jeho chválili
Jeho vítali, jeho chválili
Dary nesli

Andělé v oblacích prozpěvují
Narození Páně ohlašují
Že jest narozen, v jeslích položen
Oznamují


 Literatura:

1. K. Konrád, Dějiny posvátného zpěvu staročeského (History of Old Czech sacral song), 1881.

2. P. Obrazová, J. Vlk, Maior Gloria – Svatý kníže Václav. Nakladatelství paseka, vydání první, Praha a Litomyšl, 152-153.

3. VECER

4. U. Parent, M. Rößler, Martin, G. Hahn, J. Henkys (eds.), 48 – Kommet, ihr Hirten, ihr Männer und Fraun, 2001,34–36.

środa, 25 grudnia 2024

Boże Narodzenie w Mowach Stołowych


Mowa nr 4202 (WA TR 4): Myśli doktora Marcina Lutra o narodzinach Chrystusa. Anno Domini 1538 25 grudnia w Wigilię Doktor Luter był bardzo szczęśliwy, a wszystkie jego przemówienia, pieśni i myśli dotyczyły wcielenia Chrystusa, naszego Zbawiciela, i z głębokimi westchnieniami mówił: „Ach, my, biedni ludzie, jesteśmy tacy zimni i leniwi przeciwstawiamy się tej wielkiej radości, która nas spotkała i wyszła nam na dobre! I jest to największe błogosławieństwo, które dalece przewyższa wszelkie inne dzieła stworzenia. A jeśli nadal tak słabo wierzymy, to jest nam to ogłaszane przez aniołόw i to, co śpiewają niebiańscy teolodzy i kaznodzieje i tak się radują tym radują, a ich śpiew jest piękną pieśnią, która w skrócie jest sumą całej religii chrześcijańskiej. Bo Gloria in excelsis Deo, chwała Bogu na wysokościach , jest najwyższym uwielbieniem. Tego nam życzą i przynoszą nam w tym Chrystusie. Świat bowiem po upadku Adama nie zna ani Boga, ani stworzeń, lecz żyje poza chwałą Bożą i nie Jego chwali, nie wychwala ani nie wysławia. O, jakie piękne i zabawne myśli miałby człowiek, gdyby nie upadł! Jakżeby spekulował na temat Boga we wszystkich stworzeniach, że widziałby Bożą wszechmoc, mądrość i dobroć nawet w najmniejszym i najskromniejszym kwiecie! Zaprawdę bowiem widok i kontemplacja całego Bożego stworzenia, a zwłaszcza naiwnych, ubrań i ozdόb ziemi, dowodzi, że nasz Pan Bóg jest tak mądry i artystyczny, iż nikt nie będzie w stanie Go naśladować. Takie rzeczy byłyby wychwalane przez Adama i jego potomków, dlatego teraz trwa ten żałosny, rujnujący upadek, a Stwórca jest bluźniony i zniesławiany.”

Mowa nr 5528 (WA TR 5): Narodziny Chrystusa. Śpiewajcie, drogie dzieci, śpiewajcie o nowo narodzonym dziecku! Bo jeśli nie zaśpiewamy Jemu, to komu będziemy śpiewać? Jest cicho, to Turcja, Judea i Grecja. Przynajmniej śpiewają: kochani aniołowie wciąż śpiewają i dziwią się tym narodzinom, bo są dla nich za głębokie i za wysokie, bo upadają i widzą głębiny w piekle, to jest, w ciele, wkrótce widzą w niebie i ujrzę Go w Jego majestacie, i nie mogę się dziwić, że Najwyższy Majestat uniża się tak głęboko, a z kolei Najniższy jest Najwyższym.

piątek, 20 grudnia 2024

Kolędy portugalskie

Klasztor Santa Cruz

Sã qui turo zente pleta (Wszyscy tutaj są czarni) to portugalskie villancico na Boże Narodzenie. Pieśń została skomponowana przez anonimowego mnicha z klasztoru Santa Cruz około 1643 roku. Wykonawcy tej piosenki to Roger Wagner Chorale, Chanticleer, Santa Fe Desert Chorale i The King's Singers.

Sã qui turo zente pleta,
turo zente de Guine, he he he.

Tambor flauta y cassaeta,
y carcave na sua pé, he he he.

Vamos o fazer huns fessa,
o menino Manué, he he he.

Entrai, pastores, enter (Wejdźcie, pasterze, wejdźcie) to tradycyjna kolęda, wywodząca się ze starej parafii Peroguarda (od 2013 roku wchodzącej w skład Związku Parafii Alfundão i Peroguarda) w gminie Ferreira do Alentejo. Kolęda została zebrane w Peroguarda przez etnomuzykologa Michela Giacomettiego w 1966 roku i przepisane przez portugalskiego kompozytora Fernando Lopes-Graça. Kompozytor Gregory W. Brown skomponował jej aranżację w 2008 roku dla Manhattan Choral Ensemble, która miała oddać hołd portugalskiemu kompozytorowi.

Entrai, pastores, entrai,
Por este portal sagrado;
Vinde ver o Deus Menino
Entre palhinhas deitado.

Li, ai li, ai li, ai lé,
Jesus, Maria, José.

Eu hei de dar ao Menino (Oddam to Chłopcu) to kolęda z XVIII wieku. Tekst przypomina o Bożym wcieleniu „w łonie Dziewicy Marii”

Eu hei-de dar ao menino
Uma fitinha pró chapéu;
E ele também me há-de dar
Um lugarzinho no céu.

Olhei para o céu,
Estava estrelado.
Vi o deus menino
Em palhas deitado.
Em palhas deitado,
Em palhas estendido,
Filho duma rosa,
Dum cravo nascido!

No seio da virgem maria
Encarnou a divina graça;
Entrou e saiu por ela
Como o sol pela vidraça.

Arre, burriquito,
Vamos a belém,
Ver o deus menino
Que a senhora tem;
Que a senhora tem,
Que a senhora adora.
Arre, burriquito
Vamos lá embora.

O Menino está dormindo (Dziecko Jezus śpi) to tradycyjna kolęda z miasta Évora. Oryginalny autor tekstów i kompozytor nie są znani. Tekst jest datowany przez Mário de Sampayo Ribeiro na koniec XVIII lub początek XIX wieku.

O Menino está dormindo

Nas palhinhas despidinho.

Os anjos Lhe estão cantando,

Por amor, tão pobrezinho.


O Menino está dormindo

Nos braços da Virgem pura.

Os anjos Lhe estão cantando

"Hossana lá na altura!"


O Menino está dormindo

Nos braços de São José.

Os anjos Lhe estão cantando

"Gloria Tibi Domine!"


O Menino está dormindo

Um sono de amor profundo.

Os anjos Lhe estão cantando

"Viva o Salvador do mundo!"

A todos um Bom Natal (Wesołych Świąt dla Was wszystkich) jest piosenką bożonarodzeniową napisaną w 1980 roku przez Césara Batalhę i Lúcię Carvalho dla Chóru Dziecięcego Santo Amaro de Oeiras. W Portugalii stała się klasyczną świąteczną piosenką pop.

A todos um bom Natal (bis)
Que seja um bom Natal
Para todos nós.

No Natal pela manhã
Ouvem-se os sinos tocar
Há uma grande alegria
No ar

Refrão

Nesta manhã de Natal
Há em todos os países
Muitos milhões de meninos
Felizes

Refrão

Vão aos saltos pela casa
Descalços ou em chinelas
Procurar as suas prendas
Tão belas

Refrão

Depois há danças de roda
As crianças dão as mãos
No Natal todos se sentem
Irmãos

Refrão

Se isto fosse verdade
Para todos os meninos
Era bom ouvir os sinos
Cantar

Refrão

Kolędę José embala o Menino (Jόzef kołysze Chłopca) zebrał etnomuzykolog korsykańskiego pochodzenia Michel Giacometti w 1968 roku we wsi Monsanto. Zebrany wówczas fonogram został przepisany na nuty przez brazylijskiego kompozytora Kilzę Settiego i opublikowany w książce Cancioneiro Popular Português w 1981 roku. Pierwszy czterowiersz, najbardziej charakterystyczny dla tego rozmachu, wydaje się być połączeniem dwóch tradycyjnych portugalskich wierszy.

W 1997 roku portugalski kompozytor Eurico Carrapatoso uczynił tę kolędę drugą częścią dzieła, które nazwał „Natal Profano” (pozostałe utwory to „Oh bento airoso” i „Ó meu Menino”). W 1998 roku zharmonizował utwór, tym razem jako jedną z części dzieła „Magnificat em Talha Dourada”. Ten nastrój aranżowali już wcześniej kompozytorka Maria de Lourdes Martins i ksiądz Manuel Luís.

José embala o Menino,
Que a Senhora logo vem,
Ó, ó, ó, ó…
Foi lavar os cueirinhos,
À fontinha de Belém,
Ó, ó, ó, ó…

Quem tem o nome de mãe
Nunca passa sem cantar,
Ó, ó, ó, ó…
Quantas vezes ela canta,
Com vontade de chorar,
Ó, ó, ó, ó…

Vai-te embora, passarinho,
Deixa a baga do loureiro,
Ó, ó, ó, ó…
Deixa dormir o menino,
Que está no sono primeiro,
Ó, ó, ó, ó…

Literatura:

1. A. Storch, Secret Manipulations: Language and Context in Africa, 2011.

2. A TODOS

3. M. de Sampayo Ribeiro, Música do Natal Português, 1939, Ocidente. 6 and 7.

4. R. Cipriano, Eu e o 'A todos um Bom Natal' somos um só, 2015.

5. M. Giacometti, F. Lopes-Graça, Cancioneiro Popular Português 1 ed. Lisboa: Círculo de Leitores, 1981.

6. P. de Castro, M. Azguime, et al. «José Embala o Menino». Centro de Investigação & Informação da Música Portuguesa. Consultado em 16 de novembro de 2016.

niedziela, 15 grudnia 2024

Kolędy hiszpańskojęzyczne

1. Kolędy hiszpańskie

Kolęda La marimorena, napisana w 1702 roku, powiada historię przerwania ceremonii religijnej przez popularne święto, wśród którego znalazła się niejaka María Moreno, od której pochodzi nazwa kolędy.

Ande, ande, ande La Marimorena
Ande, ande que es la Nochebuena

En el portal de Belén hay estrellas, sol y luna
La Virgen y San José, y el Niño que está en la cuna

Ande, ande, ande La Marimorena
Ande, ande que es la Nochebuena

Y si quieres comprar pan más blanco que la azucena
En el portal de Belén la Virgen es panadera

Ande, ande, ande La Marimorena
Ande, ande que es la Nochebuena

Un pastor comiendo sopas en el aire divisó
Un ángel que le decía ha nacido el Redentor

Ande, ande, ande La Marimorena
Ande, ande que es la Nochebuena

De Oriente salen tres Reyes para adorar al Dios Niño
Una estrella les guiaba para seguir el camino.

Ande, ande, ande La Marimorena
Ande, ande que es la Nochebuena

Melodia El desembre congelat
El desembre congelat (Mroźny grudzień) to popularna, tradycyjna katalońska kolęda. Melodia zawiera w sobie pewne profanum, bardzo przypomina XVII-wieczną francuską pieśń biesiadną „Quand la mer rouge apparut” („Kiedy pojawiło się morze czerwone”). Jest bardzo prawdopodobne, że piosenka została zaadaptowana w połowie XVIII wieku, kiedy wszystko, co francuskie, uważano za nowoczesne. Piosenka pojawia się po raz pierwszy drukiem w zbiorze pieśni „Cansons de la terra” (tom 1) opublikowanym przez E. Ferrando Roca w 1866 roku pod tytułem Cansò de Nadal („piosenka świąteczna” – nadal bez wiążącej pisowni katalońskiej) oraz w 40 cançons populars catalanes („40 katalońskich pieśni ludowych”), pierwsza seria z 1909 roku pod tytułem Cançó de Nadal („Pieśń bożonarodzeniowa”) wraz z kolędą „El noi de la mare.” Ta kolęda jest szczególnie popularna na Majorce.

El desembre congelat
confús se retira;
abril de flors coronat
tot el món admira.
Quan en un jardí d’amor
neix una divina flor,
d’una ro, ro, ro,
d’una sa, sa, sa,
d’una ro, d’una sa,
d’una rosa bella,
fecunda i poncella.

El mes de maig ha florit
sense ser-ho encara,
un lliri blanc tot polit
de fragància rara
que per tot el món se sent
de llevant fins a ponent
i que amb dol, dol, dol,
i que amb çu, çu, çu,
i que amb dol, i que amb çu,
i que amb sa “dolçura”
dóna gran ventura.

El primer pare causà
la nit tenebrosa
que a tot el món ofuscà
la vista penosa,
mes en una mitja nit
surt el sol que n’és eixit
d’una be, be, be,
d’una lla, lla, lla,
d’una be, d’una lla,
d’una bella aurora,
que el cel enamora.

Arribaren els tres Reis
amb molta alegria
adorant el rei del cel
en una establia,
oferint-li tres presents,
com són or, mirra i encens.
A la Ma, Ma, Ma,
a la re, re, re,
a la Ma, a la re,
a la Mare pia,
la Verge Maria.

Rękopis El noi de la mare
El noi de la mare, kataloński Syn Matki, to tradycyjna katalońska kolęda, a także kołysanka. Autor jest anonimowy i pochodzenie nieznane. Dlatego przetrwały różne jego wersje. Zachowała się wersja z 1866 roku, dodana do zbioru pieśni „Cançons de la terra” (1866–1884) przez Francesca Palagi Briza i Cándido Candi y Casanovas, jedna nagrana w Chantics przez Jacinto Verdaguera i opublikowana przez Bibliotekę Popular de L'Avenç w 1909 roku. Katalońska artystka Emili Pujol szerzyła wiedzę o tej kolędzie w Europie i USA. Choć w Argentynie nie ma zwyczaju śpiewania kolęd, „El noi de la Mare” to tam bardzo popularna kołysanka z hiszpańskim tekstem pochodzącym z przetłumaczonego z katalońskiego. Prawdopodobnie został przywieziony do Argentyny przez katalońskich imigrantów.

Què li darem, a n’el Noi de la Mare?
Què li darem, que li sàpiga bo?
Panses i figues i nous i olives,
Panses i figues i mel i mató.

Què li darem, al Fillet di Maria?
Què li darem al formós Infantó?
Li darem panses amb unes balances,
li darem figues amb un paneró.

Tam patatam que les figues son verdes,
tam patatam que ja maduraran.
Si no maduran el dia de Pasqua
Madurarán el dia de Rams

El cant dels ocells (po katalońsku Pieśń ptaków) to stara pieśń ludowa i bożonarodzeniowa z Katalonii, w ktόrej ponad trzydzieści gatunków ptaków, dużych i małych, świętuje narodziny Chrystusa. Melodia utworu jest uroczysta, utrzymana w tonacji molowej i zawiera bardzo dużą gamę nut.

Pau Casals, światowej sławy wiolonczelista, kompozytor i dyrygent, zakończył wszystkie swoje koncerty na emigracji od 1939 roku tą pieśnią, w tym koncert 13 listopada 1961 roku w Białym Domu przed Jackie i Johnem F. Kennedym oraz zapraszał gości w aranżacji na wiolonczelę i fortepian. W ten sposób, podobnie jak Virolai de Montserrat, ta pieśń stała się katalońskim symbolem narodowym, swego rodzaju tajnym hymnem narodowym, obok oficjalnego katalońskiego hymnu „Els Segadors”.

El cant dels aucells

Al veure despuntar
el major lluminar,
en la nit més ditxosa,
els aucellets cantant
a festejar-lo van
amb sa veu melindrosa.

I l’àguila imperial,
se’n vola cel endalt
cantant amb melodia
dient: – Jesús és nat
per treure’ns de pecat
i dar-nos alegria.

Respon-li bé el pardal
– Avui, nit de Nadal
és nit de gran contento!
El verdum i el lluer
diuen cantant també:
– Oh, que alegria sento!

I canta el passerell:
– Oh, que hermós i que bell
és l’Infant de Maria!
Li respon ara el tord,
– Vençuda és la mort,
– i naix la vida mia!

Murmura el rossinyol:
– És més bonic que el sol,
més brillant
que una estrella.
La cotxa i el bitxac,
festegen al manyac
– i a sa Mare donzella.

Refila el reietó
per glòria del Senyor,
filant amb biçarria.
El canari segueix.
Llur música pareix
celestial melodia.

Ja n’entra el cotoliu
dient: Aucells, veniu
a festejar l’aurora.
I la merla, xiulant,
anava festejant
a la més gran Senyora.

L’estiverola diu:
– Ja no és hivern ni estiu,
sinó que és primavera
puix que és nada una flor
que exhala tal olor
que omple la terra entera.

Cantava el francolí:
– Aucells: qui vol venir
avui, a trenc de dia,
a veure el Gran Senyor
amb sa gran resplendor
a dins d’una establia?

Picots i borroners
volen entre els fruiters
cantant llurs alegries;
la guatlla i el cucut
del molt lluny han vingut
per contemplâ el Messies.

Vé xiluant el puput:
– Eixa nit ha vingut
el Rei de més grandesa.
La tórtora i el colom,
admiren a tothom
cantant sense tristesa.

I canta la perdiu:
– Me’n vaig a fê el meu niu
a dins de l’establia,
per veure bé l’Infant
com està tremolant
en braços de Maria.

La garsa, griva i gaig
diuen: – Ara vé el maig!
Respon la cadernera:
– Tot arbre reverdeix,
tota planta floreix,
com si fos la primavera.

Xiuxiueja el pinsà:
– Glòria avui i demà;
sento immensa alegria,
de veure el Diamant
tan hermós i brillant
en braços de Maria.

El xut, també el mussol,
en veure eixir el sol,
confosos se retiren;
el gamarús i el duc
diuen: – Mirar no puc;
tals resplendors m’admiren.

2. Ameryka Łacińska

Corramos, corramos (Biegnijmy, biegnijmy) to wenezuelska kolęda napisana w 1958 roku:

Corramos, corramos, la música suena
Corramos, corramos, la música suena
A cantarle al niño en la Noche Buena
A cantarle al niño en la Noche Buena

Venid, venid pastores, venid a adorar
Al Rey de los Cielos que ha nacido ya
Al Rey de los Cielos que ha nacido ya

Corramos, corramos, la música suena
Corramos, corramos, la música suena
A cantarle al niño en la Noche Buena
A cantarle al niño en la Noche Buena

Venid, venid pastores, venid a adorar
Al Rey de los Cielos que ha nacido ya
Al Rey de los Cielos que ha nacido ya

No importa, Doña María (Nie ma znaczenia, Panno Mario) to bożonarodzeniowa pieśń z Chile. Stanowi monolog zwracający się bezpośrednio, ale bez patosu, do Marii, Matki Nowonarodzonego Jezusa.

Señora doña María,
De muy lejos vengo aquí.
A su chiquillo le traigo
Un ramito de alelí.

Al pasar por el puente
Caí pa'l río.
No importa, doña María;
Siempre hei vení'o.

Buena cosa, Mariquita,
Con to'a mi desventura,
Que pa' llegar al portal
Se me mojó la montura.

No importa, doña María,
Que viniendo me mojé;
Le voy a pedir la manta
A mi paire San José.

Por el valle de rosas (Przez dolinę róż) jest meksykańską kolędą nawiązującą do motywu płaczu nad grzechami ludzkości i proszonego w tekście pocieszenia przychodzącego od Jezusa.

Por la valle de rosas

De tus mejillas

Corren dos arrolitos

De lagrimitas


Dejame, deja

Dejame, deja

Que ellas la sed la apaguen

Que me atormenta


Deuerme Jesus mio

Deueme en mis brazos

Y no llores, no llores

Por mis pecados


Duermete, duerme

Duermete, duerme

Y aunque llorar me sientas

No te despiertes...


Deuerme Jesus mio

Deueme en mis brazos

Y no llores, no llores

Por mis pecados


Duermete, duerme

Duermete, duerme

Y aunque llorar me sientas

No te despiertes...

Feliz Navidad (Wesołych Świąt) to nowoczesna hiszpańska piosenka bożonarodzeniowa w rytmie latynoskim napisana w 1970 roku przez portorykańskiego piosenkarza i gitarzystę José Feliciano. Według własnego oświadczenia Feliciano skomponował piosenkę w pięć minut. Ze względu na swoją prostą strukturę (cztery akordy, 21 razy Feliz Navidad i 18 razy Chcę życzyć Wesołych Świąt) oraz mieszankę prostych wersetów po hiszpańsku i angielsku, stała się popularną piosenką bożonarodzeniową w wielu krajach. Istnieje wiele aranżacji i nagrań tej piosenki. Wykonywali ją m.in. José Feliciano, Andrea Bocelli, Al Bano, The Kelly Family, Bonit.

Według Amerykańskiego Stowarzyszenia Kompozytorów, Autorów i Wydawców Feliz Navidad zajmuje 15. miejsce na liście 25 najpopularniejszych piosenek bożonarodzeniowych w Stanach Zjednoczonych.

Feliz Navidad
Feliz Navidad
Feliz Navidad
Próspero año y felicidad

Feliz Navidad
Feliz Navidad
Feliz Navidad
Próspero año y felicidad

I wanna wish you a merry Christmas
I wanna wish you a merry Christmas
I wanna wish you a merry Christmas
From the bottom of my heart

I wanna wish you a merry Christmas
I wanna wish you a merry Christmas
I wanna wish you a merry Christmas
From the bottom of my heart


Literatura:

1. Enciclopèdia Catalana: El cant dels ocells. In: Gran enciclopèdia catalana, 1992.

2. P. Casals, Licht und Schatten auf einem langen Weg, 1971, 20.

3. 40 cançons populars catalanes, 1909.

4. J. Romeu i Figueras, Recerques d’etnologia i folklore. Publicacions de l’Abadia de Montserrat, 2000, 80-83.





9. D. Meier: Jedes Jahr das gleiche Lied. In: NZZ am Sonntag, 2013, 17.

wtorek, 10 grudnia 2024

CIEKAWOSTKA REFORMACYJNA: Gwiazda herrnhucka


Gwiazda herrnhucka to oświetlona gwiazda adwentowa lub bożonarodzeniowa o specyficznym wzorze geometrycznym, która symbolizuje Gwiazdę Betlejemską. Gwiazda ma swoje korzenie i nazwę od Braci Morawskich, którzy w latach dwudziestych XX wieku założyli własną spółkę GmbH zajmującą się produkcją i sprzedażą. Po przejściowych zmianach w czasach NRD gwiazdy są nadal produkowane i sprzedawane przez firmę Herrnhuter Sterne GmbH, która należy do Bruder-Unität i jest również właścicielem praw do znaków towarowych.

Gwiazda nosi imię Braci Morawskich, których siedziba znajduje się w Herrnhut w Górnych Łużycach, miejscowości założonej przez potomków Morawskich Braci Ewangelickich 17 czerwca 1722 roku. Znaleźli tam schronienie uchodźcy religijni z Czech i Moraw. W 1727 roku założyli Jedność Braci Zjednoczonych (niem.  Bruder-Unität), a przez to - nową wspólnotę chrześcijańską.

Pięć lat później rozpoczęła się praca misyjna, a ich dzieci uczęszczały do ​​internatów, m.in. do zakładu dla chłopców i dziewcząt w kolonii Kleinwelka czy szkoły pedagogicznej w Niesky. Tam powstały pierwsze gwiazdy Herrnhut. Kiedy w 1821 roku miejscowa placówka dla chłopców obchodziła pięćdziesiąte urodziny, na dziedzińcu unosiła się oświetlona gwiazda o 110 ramionach. Nie wieszano jej także w okresie Adwentu, gdyż obchody rocznicowe przypadały na okres od 4 do 6 stycznia, czyli Epifanii. Podczas gdy w innych kościołach wystawiano szopki, ta Gwiazda Betlejemska pasowała do prostych, białych sal Kościoła Braci Morawskich. Później gwiazdę wykonano także w internatach w Neuwied, Königsfeld w Schwarzwaldzie i Kleinwelce i zawieszono na Pierwszą Niedzielę Adwentu. Pierwsze gwiazdy miały kolor biały i czerwony – biały oznaczał czystość, a czerwony oznaczał krew Jezusa Chrystusa.

Siedziba w Herrnhut

W 1897 roku biznesmen Pieter Hendrik Verbeek wynalazł pierwszy model, który można było złożyć i zdemontować, a tym samym wysłać. Składał się z wytrzymałej papierowej gwiazdy z 25 ramionami, która wewnątrz składała się z blaszanego korpusu z szynami. Można było na nią wcisnąć 17 ramion kwadratowych i osiem trójkątnych. Pozostały otwarty kwadrat oświetlał gwiazdę lampą naftową lub światłem elektrycznym. Verbeek złożył patent na swój wynalazek, a następnie zawarł umowę z Jednością Braci i założył fabrykę wyrobów papierniczych i tektury, w której produkowano i sprzedawano oryginalne gwiazdy herrnhuckie. Do wyboru były dwa rozmiary i pięć kolorów: biały, czerwony, żółty, zielony lub niebieski. Wersja z 25 ramionami, która szczególnie nadaje się do produkcji przemysłowej, była dostarczana od lat dwudziestych XX wieku przez Sterngesellschaft GmbH w Herrnhut. W międzyczasie Verbeeck ulepszył konstrukcję, tak że od 1925 roku ramiona można było łączyć bezpośrednio z sobą. Zamiast ram metalowych zastosowano teraz ramki kartonowe, co jeszcze bardziej ułatwiło transport. Rozszerzył także asortyment o czerwoną gwiazdę z jasnymi końcówkami.

W NRD przedsiębiorstwo zostało znacjonalizowane, a VEB Oberlausitzer Stern- und Lampenschirmfabrik kontynuowało produkcję w 1956 roku w warunkach socjalizmu i na warunkach określonych przez państwo. Jednak oryginalnie chrześcijańskie przesłanie, jak zauważa Bettina Vaupel z Niemieckiej Fundacji Ochrony Zabytków, „tak naprawdę nie mieściło się w ofercie państwa”. W 1968 roku zakład został ponownie przekazany Jednocie Braci Morawskich. Od tego momentu produkcja odbywała się w firmie, która faktycznie zajmowała się produkcją osprzętu elektroinstalacyjnego. 90% gwiazd wyprodukowanych w NRD zostało sprzedanych za granicę za obcą walutę.

Herrnhuter Sterne GmbH została założona w 1991 roku i zatrudniając 160 pracowników stałych i 30 do 40 sezonowych, oferuje asortyment ponad 60 różnych gwiazd i akcesoriów oświetleniowych. Akcję wspiera kilka warsztatów dla osób niepełnosprawnych w regionie, z których 30 osób dostarcza proste komponenty. O ile wielkość produkcji na początku XXI wieku wynosiła 125 000 gwiazd rocznie, to w 2021 roku było to już około 780 000 sztuk, a w 2023 - 800.000. Na początku maja 2011 roku firma Herrnhuter Sterne GmbH zainaugurowała swoją nową fabrykę w Herrnhut.

W wielu lokalizacjach misyjnych Braci Morawskich, np. w Genadendal i Elim w Republice Południowej Afryki lub w Jinotega w Nikaragui, gwiazdy herrnhuckie są nadal wykonywane ręcznie w celu dekoracji podczas Adwentu. W krajach anglojęzycznych gwiazda znana jest jako Gwiazda Morawska (ang. Moravian Star).

W wielu kościołach, nie tylko protestanckich, wisi jedna lub więcej gwiazd morawskich, niektóre pochodzą z początków produkcji i mają nawet 80 lat. Wiele wspólnot protestanckich zakupiło gwiazdy, aby wesprzeć Kościół morawski i promować jego pracę misyjną.

Srebrna moneta 25 euro „Gwiazda herrnhucka”

Kolekcjonerska moneta o nominale 25 euro „Herrnhuter Star” została wyemitowana 24 listopada 2022 roku. Srebrna moneta jest drugą monetą z pięcioczęściowej serii „Bożonarodzeniowa”, waży 22 g i ma średnicę 30 mm.


A matematyka? Gwiazda herrnhucka jest foremnym wielościanem gwiaździstym, którego podstawa to rombowy prostopadłościan. Jego powierzchnia składa się z 26 powierzchni, które składają się z 18 kwadratów i ośmiu trójkątów równobocznych. Do każdego z nich są przymocowane kolce w kształcie piramidy o odpowiednio kwadratowej i trójkątnej podstawie. Osiemnasty kwadratowy punkt na górze jest zwykle pomijany w przypadku oświetlenia i zawieszenia, więc gwiazda ma w rzeczywistości tylko 25 punktów. Jan Kepler zdefiniował proces stellacji dla dwu- i trzywymiarowych wielościanów jako przedłużanie krawędzi bądź ścian do momentu uformowania nowych figur w 1619 roku. Kepler przeprowadził stellację dwunastościanu foremnego, otrzymując w ten sposób dwa foremne wielościany gwiaździste z grupy tzw. wielościanów Keplera-Poinsota. Różnica pomiędzy współczesną a keplerowską definicją stellacji jest niewielka. Kepler nie uwzględnił możliwości jej przeprowadzenia dla figur o więcej niż trzech wymiarach.

Dostarczana gwiazda jest zdemontowana. Oprócz kołków trójkątnych i kwadratowych w wersji papierowej, w opakowaniu znajdują się także klipsy montażowe jako elementy łączące oraz drążek do zawieszania. Wersja plastikowa do użytku zewnętrznego, oprócz złączy plastikowych, zawiera również zaślepkę z uchwytem lampy. Znajdują się w nim gwiazdy wykonane z papieru i tworzywa sztucznego oraz sznur światełek z dziesięcioma małymi plastikowymi gwiazdami. Gwiazdy papierowe do użytku wewnętrznego dostępne są w średnicach 13 cm (limitowana edycja roczna, każda w innym kolorze), 40 cm, 60 cm, 70 cm i 80 cm. Plastikowa gwiazda, również do użytku zewnętrznego, dostępna jest w średnicach 8 cm (gwiazdka miniaturowa), 13 cm, 40 cm, 68 cm i 130 cm.

Gwiazdy o średnicy 1,90 m są wykonywane również indywidualnie dla kościołów i budynków użyteczności publicznej, a bardzo rzadko nawet większe okazy o średnicy 2,50 m. Zdobią fabrykę w Herrnhut, Kancelarię Federalną w Berlinie, stadion Ice Lions w Dreźnie, katedrę w Berlinie (Berliner Dom), Intercontinental Hotel Düsseldorf i - nowość na Boże Narodzenie 2019 - kościół św. Mateusza w Monachium.


Literatura:

1. D. Theile, … und leuchtet in die ganze Welt. Der Herrnhuter Stern und seine Geschichte, 2008, 4-30.

2. Chr. Lost, An Sternen lernen. Zur Geschichte von „Fröbelstern“ und „Herrnhuter Stern“. In: Pädagogisches Forum 30/6 (2002), 414–418.

3. B. Vaupel, Licht und Freude in jedes Haus – Die lange Geschichte der Herrnhuter Sterne, In: Monumente, Ausgabe 6/2019, 66–73.

4. HERRNHUT (ostatni raz otworzono 9.12.2024)

5. T. Andersen, Stjernelys: Betydningen af Herrnhuter Stjerner i Dansk Kultur, 2023.

6. M. Williams, Illuminating Tradition: The Herrnhuter Star in Contemporary Celebrations, 2023.

7. T. Klein, Sternenlicht: Die Bedeutung der Herrnhuter Sterne in der modernen Weihnachtskultur, 2023.

czwartek, 5 grudnia 2024

Elisabeth Cruciger

Jezus błogosławi dzieci. Epitafium rodziny Cruciger z warsztatu Łukasza Cranacha Młodszego  

Urodziła się jako Elisabeth von Meseritz w polskiej rodzinie szlacheckiej w Międzyrzeczu (niem. Meseritz) koło Świdwina i jako dziecko została zabrana do klasztoru norbertanek Marienbusch w Trzebiatowie. Brała lekcje czytania i pisania, uczyła się łaciny, studiowała Biblię i śpiewała psalmy. Za pośrednictwem Johannesa Bugenhagena poznała idee reformacyjne i stała się zwolenniczką luterańskiej Odnowy Kościoła. Został zatrudniony przez opata Johanna Boldewanna w 1517 roku w nowo utworzonym biurze korekty biblijnej. Myśli humanistyczne (Erazm z Rotterdamu), a później także Lutra, przenosiły studentów i mnichów na stronę Bugenhagena. Jego nauczanie kładące nacisk na Biblię i łaskę Bożą, musiało wywrzeć wrażenie na młodej zakonnicy Elisabeth von Meseritz. Jest na to ciekawe świadectwo, a mianowicie list w odpowiedzi do niej, w którym przytacza się jej własny. Jest to list ochrzczonego Żyda ze Szczecina, datowany na 19 stycznia 1524 roku. Nie wiadomo, w jaki sposób mężczyzna o imieniu Joachim zetknął się z Elisabeth. Joachim cytuje list, który napisała do niego von Meseritz: 

„Drogi bracie, bądź łaską i pokojem dla ciebie... Pociesz się, drogi bracie, i popatrz, i ja współczuję twojej niezależnej chorobie, spójrz, upomniałam Boga o łagodność, modląc się przed Jego boskimi oczami, oto życzę Ci i obdarzam Cię łaską i pokojem przekazanym nam Jego mocą... Bogu podoba się, abyśmy się wzajemnie pocieszali i całowali pocałunkiem Bożej miłości.” 

W cytacie da się odczuć płynność i ekspresja w piśmie, a ponadto postulowane przez Marcina Lutra powszechne kapłaństwo wiernych (ochrzczonych). Johannes Bugenhagen wrócił do Wittenbergi w 1521 roku, a rok później Elisabeth opuściła klasztor i udała się do tam, gdzie zamieszkała w gospodarstwie Bugenhagena i w 1524 roku wyszła za mąż za teologa Caspara Crucigera, ucznia i współpracownika Marcina Lutra. Czy ślub kościelny rzeczywiście był skromny i ówczesne rozumienie małżeństwa jeszcze dalekie od późniejszych romantycznych gloryfikacji? Johannes Bugenhagen napisał o tym do Georga Spalatina: „Ale pan młody, Kaspar Cruciger z Lipska, i panna młoda, moja Elżbieta, ja i moja żona prosimy, abyście byli z nami z przyjaciółmi, których chcecie zabrać ze sobą... i jeśli tak nie masz nic przeciwko przysłaniu trochę dziczyzny. Musimy przygotować jedzenie na około dziesięć stołów!" W tych słowach („moja” Elisabeth) Bugenhagen, reformator Pόłnocnej Europy i spowiednik Marcina Lutra, pokazuje swoją bliskość do wybranki Caspara…Małżeństwa w Wittenberdze zawierano we wtorki. Caspar i Elisabeth pobrali się 14 czerwca 1524 roku. Jednak w pierwszym małżeństwie Caspara są jeszcze inne niezwykłe kwestie... Marcin Luter, który zawsze dbał o pieczeń weselną swoich przyjaciół i nie bał się poprosić o pomoc samego elektora, otrzymał w prezencie nogę jelenia od elektora Fryderyka 12 czerwca 1524 roku, na dwa dni przed ślubem Crucigera.

Jako żona pastora brała także udział w dyskusjach przy stole teologicznym. Marcin Luter zwracał się do niej „Droga Elsa” (WA TR 1,803). Cruciger utrzymywała bliski kontakt z Katarzyną von Bora. Elżbieta urodziła córkę i syna, Caspara Crucigera Młodszego. Jej córka Elżbieta (* 1529) – jako wdowa po proboszczu Keglu – wyszła za mąż za syna Marcina Lutra Hansa Lutra w Eisleben około 1563 roku.

Elisabeth Cruciger jest uważana za pierwszą autorkę hymnów w Kościele luterańskim. Do dziś wykonuje się pieśń jej autorstwa „Herr Christ, der einig Gotts Sohn” (w niemieckim Śpiewniku Ewangelickim pod numerem 67). Tablica pamiątkowa znajduje się w Wittenberdze, gdzie rodzina mieszkała przy Collegienstrasse 81.

Herr Christ, der einig Gotts Sohn" z 1524 roku

„Jedyny Synu Boży” to jeden z najstarszych hymnów protestanckich, będący częścią rdzenia hymnów reformacyjnych (polski Śpiewnik Ewangelicki nr 107). Tekst napisała zakonnica Elżbieta Cruciger z domu von Meseritz (ok. 1500–1535). Melodia prawdopodobnie opiera się na świeckim oryginale. Pieśń wydrukowano w Erfurckim Enchiridionie w 1524 roku, wraz z 18 hymnami Marcina Lutra, i jest jednym z najstarszych hymnów luterańskich.


Z polskiego Śpiewnika Ewangelickiego. Zdjęcia: Jolanta Janowska

Poza tym ustalono autorstwo Elisabeth Cruciger, niewiele lub nic nie wiadomo o genezie „Herr Christ, der einig Gotts Sohn”. Pogląd, że był on wzorowany na bożonarodzeniowym hymnie „Corde natus ex parentis” („O zrodzonym sercu ojca”), powtórzony na przykład w stypendium Bacha, stracił na popularności w hymnologii. Melodia hymnu Cruciger przypomina melodię „My Joy Will Increase” („Moja radość wzrośnie”), świeckiej pieśni miłosnej znanej ze śpiewnika z Locham (1455).

Tekst hymnu łączy naukę luterańską ze średniowiecznym mistycyzmem, którego autorka doświadczyła jako zakonnica, zanim się nawróciła. Cruciger pisze na przykład w trzeciej zwrotce: „abyśmy mogli tutaj zakosztować Twojej słodyczy w naszych sercach i nieustannie Cię pragnąć”. Był to pierwszy chorał protestancki, w którym wykorzystano obrazy mistyczne, naśladowane w mistyce Jezusa późniejszych pokoleń. Philipp Nicolai nawiązał do hymnu w swoim własnym utworze „Jak pięknie świeci gwiazda poranna”. Zarόwno on, jak i Cruciger używają tytułu „Morgenstern” (gwiazda poranna) w odniesieniu do Jezusa.

Hans Leo Hassler skomponował czteroczęściową oprawę w 1608 roku, Johann Hermann Schein przygotował pieśń na dwa soprany i basso continuo w 1622 roku, a na cztery głosy i basso continuo w 1627 roku Samuel Scheidt napisał czteroczęściową oprawę w Görlitz w 1650 roku. Jan Sebastian Bach wykorzystał ten hymn jako podstawę swojej kantaty chorałowej „Herr Christ, der ein Gottessohn”, BWV 96 (1724), a pojedyncze zwrotki użył w innych kantatach. Ponadto skomponował preludium organowe BWV 601, będące częścią jego „Orgelbüchlein”.

Georg Philipp Telemann skomponował dwie kantaty, obie do libretta Erdmanna Neumeistera, w latach 1722 i 1758. Preludia organowe napisało kilku kompozytorów, w tym Dieterich Buxtehude, Johann Hermann Schein i Jan Pieter Sweelinck.

Elisabeth Cruciger zmarła 2 maja 1535 roku w Wittenberdze. Jej mąż musiał być z tego powodu bardzo smutny i pełen wątpliwości – relacjonuje Melanchton w liście: 

„Cruciger wziął ze sobą Sebaldusa jako towarzysza, aby mógł powstrzymać żałobę, ponieważ stracił żonę.”

Literatura:

1. Fr. W. Bautz, Elisabeth Cruciger. In: Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon (BBKL), Bd. 1, 1990, 1170-1171.

2. E. Schneider-Böklen, Elisabeth Cruciger, geborene Meseritz (1500-1535) – Die erste protestantische Dichterin. In: E.-M. Bachteler, P. Ziegler (Hrsg.), Auf zur Reformation. Selbstbewusst, mutig, fromm – Frauen gestalten Veränderung, 2016, 45-53.

3. Chr. Reich, J. Henkys, Liederkunde zum Evangelischen Gesangbuch, Heft 2, 2001, 67 Herr Christ, der einein Gotts Sohn, 48-54.

4. E. Schneider-Böklen, Cruciger Elisabeth, geb. von Meseritz. In: Komponisten und Liederdichten des Evangelischen Gesangbuchs, 1999, 65-66.

5. E. Strauchenbruch, Luthers Hochzeit, 2017, 48, 62-68.