Chociaż termin „radykalny pietyzm” (Radikalpietismus, Radikaler Pietismus) utrwalił się, nie jest on całkowicie pozbawiony kontrowersji. Dopóki nie zostanie ustalony żaden inny termin w przekonujący sposób, Hans Schneider zaleca pozostawienie tego terminu pomimo niejasności pojęciowej i związanych z nim ocen.
Przede wszystkim należy zaznaczyć, że „radykalny pietyzm” nie był używany przez żadną grupę jako nazwa własna (podobnie jak „pietyzm” był, przynajmniej początkowo, także terminem obcym), dlatego termin ten zawiera już orzeczenie, że jest to coś radykalnego. Problemem jest również to, że termin „radykalny” jest bardzo niejasny, ponieważ może oznaczać co najmniej trzy różne poziomy znaczeniowe:
- głęboko zakorzeniony, oryginalny, autentyczny, pełny (łac. radix = korzeń, por. rzodkiewki)
- ekstremalny aż do gwałtownego
- szczególnie spójny
Martin Brecht uważa to określenie jest niejasne i w zamian sugeruje mówienie o „pietyzmie pozakościelnym”. Można to określić bardziej szczegółowo za pomocą dwóch głównych wariantów, które mogą również występować w formie mieszanej:
- separatystyczny pietyzm (w przeciwieństwie do Kościoła jako instytucji)
- pietyzm heterodoksyjny (w odróżnieniu od dogmatów i wyznań kościelnych)
Określenia te także pochodzą z perspektywy kościelnej (odejście od Kościoła i jego nauczania), jednak unikają konotacji, które przymiotnik „radykalny” mógłby błędnie kojarzyć z rodzącym się zjawiskiem pietyzmu pozakościelnego. Jeśli uprzedzone słowo „radykalny” rozumieć jako „wywrotowy”, powstaje nieporozumienie, ponieważ „radykalni pietyści” nie byli zainteresowani gwałtownymi zmianami w polityce i społeczeństwie. Mniej pejoratywnymi określeniami byłyby „zdecydowany”, „konsekwentni pietyści” lub „pobożni reformatorzy Kościoła”.
„Odwrócony separatyzm” to praktyka polegająca na np. jako pastor pobożny coraz częściej wyklucza ze swojej parafii osoby, które nie odpowiadają jego własnym wyobrażeniom o odrodzeniu i uświęceniu. W rezultacie z czasem wyłoniła się wspólnota Kościoła pietystycznego, zamiast pastora oddzielającego się od innych ludzi o nastawieniu pietystycznym. Jako przykłady można przytoczyć wczesnego Hermanna Francke i niektórych jego zwolenników. Sam Franke nie popadł w separację, ale zasiał jej nasiona poprzez swoje perfekcjonistyczne nauczanie (dążenie do uświęcenia).
2. Historia badań
Termin „radykalny pietyzm” – łącznie z jego uwłaczającymi, pejoratywnymi konotacjami – sięga czasów Albrechta Ritschla z lat osiemdziesiątych XIX wieku. Emanuel Hirsch, Schneider i Wallmann zakładają dwa źródła pietyzmu, z których jeden został założony przez Philippa Jakoba Spenera (1635-1705), a drugi przez Johanna Jakoba Schütza (1640-1690). Wallmann dokonuje potrójnej charakterystyki radykalnego pietyzmu (wąskie pojęcie pietyzmu):
A) konwentykle (godzinki biblijne) dla zgromadzenia pobożnych
B) nowa eschatologia: „Nadzieja na lepsze czasy”
C) pobożność biblijna: tota scriptura (podkreśla, że Biblię należy traktować jako całość)
Z biegiem czasu uznano jednak, że kryteria te nie dotyczą każdego człowieka (np. Eberhard Ludwig Gruber, który krytycznie odnosi się do wszelkich form wspólnot – w tym konwerytklów – czy Charles Hector de Saint George markiz de Marsay, dla którego... nie widzą nadziei na lepsze czasy, ani natchnieni, którzy cenili żywe słowo prorocze ponad Biblię). Dlatego Schneider sugeruje następujące kryteria identyfikacji radykalnego pietyzmu:
- heterodoksja
- separatyzm
- niezgodność (zachowanie protestacyjne; rytuały odmowy: zakaz uczestniczenia w nabożeństwach kościelnych i/lub komunii)
Szczególną rolę odgrywa relacja poszczególnych radykalnych pietystów do Kościoła luterańskiego lub reformowanego, a także pogląd i obraz samego Kościoła. A w przypadku kilku radykalnych pietystów nonkonformizm dotyczy jedynie ograniczonego zakresu, zwłaszcza lekarzy, księży i urzędników państwowych, którzy żyli w częściowej zgodzie ze społeczeństwem. Schantz dokonuje dalszego rozróżnienia, ustanawiając cztery kategorie:
- model spirytystyczno-alchemiczny
- model milenialistyczny
- model konwertyklowy
- model sekciarski
3. Początki
Wraz z pojawieniem się ruchu pietystycznego w kościołach luterańskich i reformowanych w Niemczech pod koniec XVII wieku, kręgi mistyczno-spirytystyczne coraz częściej wychodziły na powierzchnię. Ich przedstawiciele wywarli wpływ na pietyzm, zwłaszcza na jego radykalne skrzydło. Jedynie osoby, których biografia wpisuje się w węższy kontekst ruchu pietystycznego, można określić mianem pietystów lub radykalnych pietystów.
Korzenie i pojawienie się radykalnego pietyzmu są złożone: z jednej strony mamy do czynienia z ideami spirytualizmu mistycznego XVI i XVII wieku oraz jego źródłami, z drugiej strony jest to radykalna recepcja pism Johanna Arndta, który w swoich dziełach był mistykiem-spirytualistą, w swoich dziełach przetworzonymi źródłami. Ponadto radykalni pietyści przejęli idee radykalnego ruchu anabaptystów reformacyjnych poprzez osobiste kontakty z anabaptystami i recepcję literatury anabaptystycznej. Podobnie Collegia pietatis (konwertykle) inspirowane przez Philippa Jakoba Spenera i Theodora Undereycka miały wrodzoną tendencję do radykalizacji. Gromadzenie się pobożnych w Kościele mogłoby zakończyć się oddzieleniem tych pobożnych ludzi od Kościoła i świata. Wzorem mogłyby się tu stać idee teologa reformowanego Jeana de Labadie, który oddzielił się od Kościoła reformowanego wraz ze swoimi wyznawcami.
4. Historia
Już po wyjeździe Theodora Undereycka z Mülheim an der Ruhr, gdzie w latach 1660-1668 pełnił funkcję proboszcza zgromadzenia reformowanego w duchu pietyzmu, środowiska pobożne zaczęły się rozdzielać. One były inspirowane holenderskim labadyzmem (nauką Jeana de Labadie). Przykładem odłączenia się od Kościoła Reformowanego jest pastor Samuel Nethenus, który nie reprezentował żadnych poglądów heterodoksyjnych, jednak jego radykalna dyscyplina Wieczerzy Pańskiej, którą starał się narzucić w swoich zborach, uczyniła go dla nich nie do zniesienia. Podobnie jak pietyzm reformowany, pietyzm inspirowany przez Philippa Jakoba Spenera radził sobie w Kościołach luterańskich. Już w czasie, gdy Spener pracował we Frankfurcie nad Menem, frankfurcki prawnik Johann Jakob Schütz , zaprzyjaźniony ze Spenerem, coraz bardziej odwracał się od Kościoła, zajął się ideami mistyczno-spirytualistycznymi i ostatecznie stał się czołową osobowością wczesnego radykalnego nurtu pietyzm. To samo tyczy się Johanny Eleonory von Merlau, późniejszej żony Johanna Wilhelma Petersena, która od 1676 roku miała także własny konwertykel we Frankfurcie nad Menem obok Collegium pietatis Spenera i wydała 15 książek, w tym „Rozmowy serca z Bogiem” (1689) i „Przyczynek do dogłębnego zrozumienia Świętego Objawienia Jezusa Chrystusa” (1696), w ktόrej rozwinęła naukę o tysiącletnim panowaniu Chrystusa (chiliazm).
Po odrodzeniu pietystów w Lipsku wokół Augusta Hermanna Francke i jego stłumieniu przez władze kościelne i świeckie w latach 1689/90, pietyzm i jego radykalne skrzydło wkroczyły w nowy etap. Stosowane represje, liczne polemiki za i przeciw sprawie pietyzmu oraz antypietystyczne edykty władz przyczyniły się do radykalizacji tego ruchu. Doświadczyła także zjawisk ekstatycznych, proroczych i wizjonerskich. Małżeństwo Petersenów propagowało chiliazm i powszechne pojednanie w ramach pietyzmu. W owocny sposób wykorzystali swoje podobieństwa do angielskich Filadelfian pod rządami Jane Leade. Małżeństwo Petersenów stało się ośrodkiem komunikacji radykalnych pietystów. W ostatnich latach XVII wieku pietyzmie wzmogły się oczekiwania na zmianę eschatologiczną w radykalnym w 1700 roku. Spektakularne dymisje radykalnych pastorów pietystycznych (Johann Henrich Reitz, Philipp Jakob Dilthey, Heinrich Horch), prześladowania osób o podobnych poglądach i rezygnacja Gottfrieda Arnolda w 1698 roku spowodowały wzrost tych oczekiwań. W 1700 roku wśród wielu radykalnych pietystów panował apokaliptyczny szał, który zaowocował działaniami mającymi na celu przygotowanie tysiąclecia pokoju. W luterańskim hrabstwie Solms Laubach doszło do „rewolucji kościelnej”, podczas której radykalni pietyści próbowali publicznie wyrazić swoje poglądy. Kolejnym ośrodkiem stały się dwa zreformowane hrabstwa Wittgenstein: Sayn-Wittgenstein-Berleburg i Sayn-Wittgenstein-Hohenstein. Utworzono tam „Kapłaństwo Melchizedeka”, którego zadaniem było błogosławieństwo i nadawanie nowych, biblijnych imion podczas ekstatycznych spotkań. Chociaż próby ustanowienia filadelfijskiego kościoła duchowego, który miałby zastąpić „martwe kościoły”, nie powiodły się, nadzieje na to w radykalnym pietyzmie pozostały żywe.
Wędrujący prorocy, tacy jak Johann Tennhardt, Johann Georg Rosenbach, Johann Maximilian Daut i Christian Anton Römeling wielokrotnie uzasadniali swoje oczekiwania dotyczące czasów ostatecznych w oparciu o bieżące wydarzenia polityczne i zostali bardzo dobrze przyjęci. O ile w radykalnym pietyzmie XVII wieku, z wyjątkiem labadystów, nie było ugruntowanych form wspólnotowych wykraczających poza konwent lub sojusze akcji, o tyle w XVIII wieku wraz z Natchnionymi i Nowymi Anabaptystami wyłoniły się trwałe formacje wspólnotowe. Jednak większość radykalnych pietystów ze względu na swój spirytyzm odrzuciła struktury organizacyjne i obowiązujące zasady doktrynalne. Natchnieni opublikowali własny śpiewnik, Psałterz Dawidowy. Inną formacją wspólnotową było partnerstwo Matki Ewy, które jednak nie było tolerowane nawet u władców tolerancyjnych religijnie ze względu na jej dewiacyjne zachowania seksualne. Nad Dolnym Renem wspólnota Syjonu w Ronsdorfie stworzyła własną, radykalnie pobożną wspólnotę. Ośrodki radykalnego pietyzmu w Niemczech znajdowały się w heskim Wetterau, w dwóch hrabstwach Wittgenstein: Sayn-Wittgenstein-Berleburg i Sayn-Wittgenstein-Hohenstein, nad Dolnym Renem, w hrabstwie Isenburg-Büdingen i w Księstwie Wirtembergii. Tutaj wielu radykalnych pietystów uzyskało tolerancję, a nawet ochronę. Granicę osiągnięto jednak, gdy atakowano władzę (słowa pokutne i groźby natchnionych), zagrażano porządkowi kościelnemu (poprzez „ponowne chrzty” nowych anabaptystów) lub oburzenie społeczne budziło sposób życia (Towarzystwo Matki Ewy). Oznaczało to, że jedyną opcją pozostawioną dotkniętym radykalnym pietystom była emigracja. Miejscami schronienia były Holandia i Altona, która był enklawą państwa duńskiego. Co więcej, skupiono się na emigracji do nowego świata, zwłaszcza do kwakrów w Pensylwanii. Bliski anabaptystom ruch Nowy Anabaptystów w Schwarzenau, znany również jako Tunker, wyemigrował do Ameryki Północnej, gdzie między innymi istnieje do dziś Kościół Braci. Natchnieni ludzie wyemigrowali do nowego świata dopiero na początku XIX wieku i zakładali tam osady, takie jak Kolonie Amana, z których część do dziś utrzymuje swoje tradycje religijne.
Tam, gdzie pietyzm zadomowił się poza granicami Cesarstwa Niemieckiego, można było spotkać także jego radykalnych przedstawicieli, dochodziło też do konfliktów pomiędzy (radykalnym) pietyzmem a władzami kościelnymi i świeckimi. Należy tu wymienić luterańskie posiadłości Danii, Szlezwiku, Holsztynu, Norwegii, Szwecji, Finlandii, Niderlandów Reformowanych i Szwajcarii.
Ścisła sieć komunikacyjna między wyznawcami radykalnego pietyzmu przyczyniła się do szerzenia radykalnych idei pietystycznych, podobnie jak bogactwo heterodoksyjnych publikacji drukowanych i ksiąg religijnych. Johann Samuel Carl założył w Filadelfii czasopismo „Geistliche Fama”, które znalazło entuzjastyczną publiczność w kręgach radykalnych. Gazeta istniała od 1730 do 1744 roku. Wydano także kilka radykalnych wydań pietystycznych Biblii z komentarzami o orientacji heterodoksyjnej, z których najskuteczniejsza była Biblia Berleburska.
Po 1740 roku ucichły spory na tle radykalnego pietyzmu, a na pierwszy plan wyszły inne problemy społeczne, kościelne i teologiczne. Radykalny pietyzm nadal istniał, stał się jednak zjawiskiem marginalnym i rzadko wysuwał się na pierwszy plan.
W Wirtembergii radykalne idee pietystyczne wywarły silny wpływ na wielu teologów, którzy przez całe życie nigdy nie oddzielili się od Kościoła, takich jak Johann Albrecht Bengel, Friedrich Christoph Oetinger, Philipp Matthäus Hahn, Christian Gottlob Pregizer i świecki kaznodzieja Johann Michael Hahn, których zwolennicy rozszerzona na dzisiejsze kolekty we wspólnotach Michaela Hahna. To samo dotyczy wyznawców Christiana Gottloba Pregizera we wspólnotach Pregizera. Pomimo pewnych radykalnie pobożnych tradycji, które zachowują, na ogół są członkami swojego Kościoła Krajowego (Landeskirche).
Na początku XIX wieku radykalni pietyści („separatyści”) wyemigrowali z Niemiec i zakładali m.in. osady wspólnotowe w Stanach Zjednoczonych i na Zakaukaziu. Przywódca separatystów z Wirtembergii Johann Georg Rapp (1757–1847), tkacz lnu z Iptingen, założył osady Harmony (Pensylwania) (1804–1814), Harmony (Indiana) (1814–1824) i Economy (Pensylwania) (od 1824 roku). W amerykańskich osadach pobożnych założonych przez Rappa całkowicie zniesiono własność prywatną, a od 1807 roku tak mocno propagowano ascezę seksualną, nawet wśród małżeństw, że urodziło się zaledwie kilkoro dzieci. W 1906 roku Towarzystwo Harmonii w Ameryce zostało oficjalnie rozwiązane.
W ostatniej dekadzie XVIII wieku w pietyzmie ponownie rozgorzały nadzieje apokaliptyczne. W otoczeniu Bengela twórczość literacka Johanna Heinricha Jung-Stillinga stała się propagandzistą na rzecz emigracji na Wschód, gdzie wierzono, że pobożni są schronieniem przed udrękami czasów ostatecznych. Doprowadziło to do emigracji grup pietystów na Besarabię, Krym, Wołgę i Kaukaz. W Gruzji powstały wsie Katharinenfeld (dziś Bolnissi), Marienfeld (dziś Sartischala), Elisabethtal (dziś Asureti), Alexandersdorf i Petersdorf. W Azerbejdżanie założyli Helenendorf (dziś Göygöl), Annenfeld, Grünfeld, Eichenfeld i Grape Field. Inni natomiast marzyli o emigracji do Palestyny. W wyniku dużej fali emigracji w 1817 i 1819 roku zatwierdzono założenie wspólnoty Braci Korntal, aby zapobiec dalszej emigracji pietystów.
Na katolicki ruch odrodzenia w Allgäu wpływa również (radykalny) pietyzm. Ze względu na swoje chiliastyczne nadzieje były ksiądz katolicki Ignaz Lindl – nawrócony do wspólnoty nazareńskiej założonej przez Johanna Jakoba Wirza w Bazylei – namówił część swoich zwolenników do emigracji do Besarabii, gdzie założyli osadę Sarata. Początkowo dominowała tu własność komunalna. W 1945 roku społeczność besarabska została wypędzona, a jej członkowie dołączyli do wspólnoty nazareńskiej w Egenhausen (Szwarzwald), która wymarła dopiero około 2000 roku.
Krąg separatystów skupiony wokół grupy w Rottenacker założył osadę Zoar (Ohio) w 1817 roku. Nie było tu własności prywatnej – wprowadzenie własności wspólnej w 1819 roku zaproponował Johannes Breimaier (1776-1834), a asceza seksualna obowiązywała tylko przez kilka lat. Towarzystwo Zoar zostało rozwiązane w 1898 roku.
Osiedla radykalnych pietystów z Wirtembergii w Stanach Zjednoczonych były przez Fryderyka Engelsa wskazywane jako wzór społeczeństwa komunistycznego i można je uznać za kluczową inspirację dla manifestu komunistycznego.
W drugiej dekadzie XVIII wieku nad Dolnym Renem powstały kościoły wtórne, których centrum znajdowało się w Mülheim an der Ruhr. Przywódcą był Wilhelm Hoffmann (1676–1746), który wykazywał obojętny stosunek do nauczania i porządku kościelnego. Jego poglądy są silnie przesiąknięte kwietystycznym mistycyzmem. Gerhard Tersteegen stał się jego najważniejszym współpracownikiem, a po jego śmierci duchowym przywódcą sąsiednich konwertyklów kościelnych. Jego dziedzictwo zostało przejęte przez Ewangelicki Kościół w Wirtembergii i stało się owocne dla pobożności kościelnej. Sam Tersteegen trzymał się z daleka od Ostatniej Wieczerzy swojego Kościoła, ale nie był zwolennikiem separacji.
5. Radykalny pietyzm w Szwecji
 |
| Lars Ulstadius i „niesamowite pojawienie się w katedrze w Turku” |
Właściwych początków radykalnego pietyzmu w Szwecji można doszukiwać się już w czasach Philippa Jacoba Spenera, czyli w 1688 roku, kiedy fińsko-szwedzki ksiądz Lars Ulstadius (1650-1732) przerwał nabożeństwo w katedrze w Turku. Klątwa, którą tam rzucił na zatwardziałą ortodoksję luterańską, spadła jak pożar w krajach nordyckich i Niemczech, a jego czyn został wspomniany już na początku najważniejszego dzieła poświęconego historii Kościoła tamtych czasów radykalnego pietysty Gottfrieda Arnolda „Unparteyische Kirchen- und Ketzer-Historie” z lat 1699-1700. Dzieło to stało się także czymś w rodzaju Biblii radykalnego pietyzmu. Ulstadius zbuntował się przeciwko grzesznemu życiu i bogactwu duchowieństwa oraz odrzucił luterańską doktrynę o usprawiedliwieniu przez samą wiarę (sola fide), a także doktrynę o Trójcy (że Bóg jest w trzech osobach). Za to otrzymał dożywocie.
Lekarz Johann Konrad Dippel (1673-1734) stał się tym, który spopularyzował i szerzył nauki Ulstadiusa i Arnolda, a także odwiedził Sztokholm w latach 1726-1728. Tam doprowadził do przebudzenia, które niejako rozpaliło miasto. Wraz z jego wizytą narodził się narodowy szwedzki radykalny pietyzm. Później Dippel został zesłany na wygnanie.
Kolejnym ważnym źródłem radykalnego pietyzmu jest katolicka mistyczka Madame Guyon. Spędziła sześć lat w Bastylii ze względu na radykalne głoszenie kazań. Ulstadius spędził 44 lata w więzieniu Smedjegården, a Thomas Leopold spędził w więzieniu 43 lata. To nie było niezwykłe.
Pomimo cenzury i zakazów pisma pisali Böhme, Arnold i Madameme Guyon. Wokół Svena Roséna i Erika Molina oraz ich kręgu przyjaciół, którzy nawrócili się podczas wizyty Dippela w Szwecji, w 1731 roku utworzyło się stowarzyszenie pokutników zwane Szarymi Ogierami ze względu na ich skromne, szare ubrania. Jednakże towarzystwo wkrótce zostało dotknięte zakazem działania i rozwiązane. Drugi krąg towarzyszył pozostającym pod wpływem Böhmego Finom Jakobowi i Erikowi Erikssonom, którzy przebywali w Sztokholmie w latach 1733-1734 na wygnaniu. Po powrocie w 1745 roku założyli Towarzystwo Skevików. Pod przewodnictwem Carla Michaela von Strokircha i Svena Roséna Towarzystwo Filadelfijskie powstało w 1734 roku jako zbór głosicieli domowych. Charakterystyczną cechą introspektywnej i emocjonalnej pobożności zgromadzenia jest śpiewnik "Andeliga Wijsor om Hwargehanda Materier och wid Atskilliga Tillfällen" ("Duchowy wizjer w różnych sprawach i przy różnych okazjach"). Jednakże ustawodawstwo religijne zostało jeszcze bardziej zaostrzone w 1735 roku, Rosén został wygnany w 1741 roku, a następnie promienista działalność pietystyczna poza społeczeństwem skevików w dużej mierze ustała.
W XIX wieku radykalnemu pietyzmowi coraz trudniej było przetrwać w krajach nordyckich, ale można go dostrzec u wędrownego kaznodziei Hansa Nielsena Hauge'a i w tzw. ruchu krzyku, którego najbardziej znane imię to Helena Sofia Ekblom. Anders Collin, Johan Dillner i Waldemar Rudin byli słabo radykalnymi mistykami pietystycznymi. Ruch Świętości końca XIX wieku także można postrzegać jako słabe echo radykalnego pietyzmu, gdyż szeroko czytano tam Madame Guyon i Gerharda Tersteegena.
Przyjaciele Smitha i Bracia Plymuccy to dwa ruchy, które w większym stopniu niż inne wyznania przyjęły niektóre idee radykalnego pietyzmu i rzadko charakteryzowały wspólnoty kościelne jako całość. Reprezentowały one radykalne głoszenie uświęcenia, a także dystansowanie się od przywódców, ceremonii i świeckiej kultury.
6. Skutki radykalnego pietyzmu w XVII i początkach XVIII wieku
6.1 Religia
Jeśli chodzi o historię intelektualną, radykalny pietyzm wywarł silny wpływ. Dla Kościołów radykalny pietyzm oznaczał rzekomą destabilizację. Skutecznie sproblematyzował zewnętrzne Kościoły i ich dogmaty.
Splot państwa i Kościoła był problematyzowany zarówno przez radykalny pietyzm, jak i przez Kościół Powszechny. Granice wyznaniowe już go nie dotyczyły. Swoim indywidualizmem i odrzuceniem obowiązku spowiedzi radykalni pietyści utorowali drogę Oświeceniu i dlatego można ich zaliczyć do (radykalnego) wczesnego Oświecenia. Pietyzm w ogóle, a w szczególności pietyzm radykalny, wniósł znaczący wkład w rozwój indywidualnej osobowości. Również dla pietystów kościelnych nie należy lekceważyć wpływu radykalnych przedstawicieli powszechnego ruchu pietystycznego. Obie części ruchu łączyła bardzo ścisła sieć powiązań i wspólnych idei. Część „radykalnych” pietystów, wypędzonych i wykluczonych, wyemigrowała za granicę, m.in. do Stanόw Zjednoczonych. Można to interpretować jako stratę (dla Niemiec) lub zysk (dla USA) w zakresie pluralizmu religijnego – ponieważ ci, którzy traktowali religię szczególnie poważnie i byli szczególnie zaangażowani.
6.2 Literatura
Radykalny pietyzm wniósł bardzo ważny wkład do historii literatury. Obfitość dzieł drukowanych i ich rozpowszechnianie były ogromne. Radykalni autorzy pietystyczni należeli do autorόw bestsellerów XVIII wieku. Mniej wykształcone klasy zachęcano do czytania, a nawet pisania własnych publikacji, w których relacjonowały swoje doświadczenia.
6.3 Społeczeństwo
Na płaszczyźnie społeczno-politycznej wprowadzili idee tolerancji religijnej, literackiej i społecznej. Nie pozwalali na stosowanie granic klasowych. W radykalnym pietyzmie kobiety zajmowały w wielu miejscach eksponowane miejsce i pod względem religijnym mogły nawet działać na równi z mężczyznami. Utrzymywanie kontaktu z ludźmi o podobnych poglądach ponad wszystkimi granicami odpowiadało wizerunkowi radykalnych pietystów, ponieważ postrzegali siebie jako „prawdziwą wspólnotę Chrystusa”.
 |
| Godzina biblijna w Neuhausen, 1990 |
Literatura:
1. M. Brecht, Der radikale Pietismus – die Problematik einer historischen Kategorie. In: Wolfgang Breul u. a. (Hrsg.): Der radikale Pietismus. Perspektiven der Forschung. 2010, 11–18.
2. H. Lehmann, Die langfristigen Folgen der kirchlichen Ausgrenzung des radikalen Pietismus. In: Wolfgang Breul u. a. (Hrsg.): Der radikale Pietismus. 2010, 45–55.
3. D. H. Schantz, Radical German Pietism in Europe and North America. In: An Introduction to German Pietism, 2013, 147–178.
4. H. Schneider, Der radikale Pietismus im 17. Jahrhundert. In: Geschichte des Pietismus, Bd.1, 2011, 400-417.
5. E. Fritz, Christian Gottlob Pregizer und die Pregizerianer. Zur Genese einer pietistischen Gruppierung im frühen 19. Jahrhundert. In: N. Haag, S. Hermle, S. Holtz, J. Thierfelder (Hg.), Tradition und Fortschritt. Württembergische Kirchengeschichte im Wandel. Festschrift für Hermann Ehmer, 2008, 239–268.
6. M. Mulsow, Moderne aus dem Untergrund, 2018.
7. M. A. Granquist, Lutherans in America: A New History, 2015.
8. S. J. Bronner, Encyclopedia of American Folklife, 2015.
9. N. Odenvik, Lars Ulstadius. En pietismens banérförare i fångenskap för sin tro. Förlaget Filadelfia 1940.
12. M. Smith, Pietism and Radicalism: A Comparative Study, 2023.
13. J. Klein, Radikalpietismus und seine Auswirkungen auf die moderne Religiosität, 2023.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz