 |
| Rudolf z Ems, Kronika świata. Pochόwek Chrystusa, po 1350 |
Ikonograficzne przedstawienie półkulistego lub stożkowego kapelusza z szerokim rondem i gałką na górze znane jako „pileum cornutum” (= kapelusz rogaty) to tzw. kapelusz żydowski. To nakrycie głowy było używane w ilustracjach książek od XI wieku do oznaczania Żydów. Wywodzi się z dobrowolnie noszonego stroju żydowskiego , ale od XIII wieku był przepisywany Żydom jako znak stygmatyzujący z przyczyn antyjudaistycznych.
2. Historia
Najstarszy zachowany wizerunek żydowskiego kapelusza pochodzi od Bernwarda z Hildesheim z 1015 roku. Autor przedstawia scenę pokłonu Trzech Króli , Jana Chrzciciela , i Judasza Iskarioty. Różne grupy ludzi, trzej królowie, słuchający Jana i kapłani, którzy spłacają Judasza, noszą żydowski kapelusz. Sara Lipton , profesor na Uniwersytecie Stony Brook, wnioskuje z ilustracji przedstawiającej Trzech Króli w kapeluszu , że kapelusz nie służył jeszcze jako znak charakterystyczny dla Żydów, ale jako motyw ikonograficzny określający wschodnie pochodzenie, wiek i wykształcenie przedstawianych protagonistów. Wywodzi to z czasu jego powstania, kiedy to za panowania Ottonów miał miejsce wyraźny ruch wycofywania się z Konstantynopola , a na ilustracjach Bernwarda żydowski kapelusz utożsamia się niejako z czapką frygijską, która była używana w ilustracjach bizantyjskich. Lipton rozrόżnia trzy grupy postaci przedstawionych w kapeluszu z trzema możliwymi reakcjami współczesnych na pojawienie się Jezusa: odrzuceniem i nienawiścią ze strony kapłanów, obojętnością słuchaczy Jana oraz uwielbieniem Trzech Króli. Z drugiej strony, mniej więcej w czasie pisania Ewangelii, biskupi zachodniego Kościoła wprowadzili spiczastą mitrę jako nowe nakrycie głowy. Dzięki opisom zawartym w Ewangeliach Bernward jeszcze nie wykluczał noszenia charakterystycznego kapelusza. Co więcej, powiązał biskupów swoich czasów, a tym samym siebie, z poprzednikami, czy to Żydami, czy nie-Żydami.
Około 1056 roku spiczasty kapelusz zaczęto ponownie nosić w klasztorze w Reichenau , noszą go kapłani i starsi doradzający w scenie egzekucji Jezusa. A w kościele w Jelling (Dania), zbudowanym około 1100 roku, znajduje się malowidło z motywem Jana Chrzciciela, najwyraźniej skopiowanym bezpośrednio z Ewangelii Bernwarda, wraz ze spiczastymi kapeluszami jego słuchaczy.
 |
| Malowidło z motywem Jana Chrzciciela w kościele w Jelling (Dania) |
W 1084 roku mnich Goderan z opactwa Lobbes w dzisiejszej Belgii jako pierwszy użył żydowskiego kapelusza w swoich starotestamentowych ilustracjach. W 1096 Goderan sporządził kolejną Biblię dla klasztoru Stablo i ponownie użył spiczastego kapelusza. Ta Biblia, obecnie przechowywana w Bibliotece Brytyjskiej, była długo uważana za pierwsze historyczne przedstawienie żydowskiego kapelusza. Tę ikonografię interpretowano jako graficzne przedstawienie antyjudaizmu ze względu na jego pochodzenie podczas pierwszej krucjaty, podczas której prześladowano Żydów. Lipton nie zgadza się z tym. Dla niej inicjały Goderana są wyrazem wieku, wiedzy i doświadczenia, a także przynależnością do kultury Wschodu. Obie miały w jego czasach pozytywne konotacje, dlatego ilustracje i wyprawy krzyżowe świadczą o zwróceniu się na Wschód i wydarzeniach z Ewangelii, a nie o odrzuceniu Żydów.
 |
| Prorok Daniel, witraż w katedrze w Augsburgu, po 1100 |
Zakłada się, że w drugiej połowie XII wieku nastąpiło systematyczne przewartościowanie judaizmu w ikonografii chrześcijańskiej. Za wpływową uważa się kontrowersyjną autobiografię Hermanna z Kolonii, wydaną około 1170 roku pod tytułem „De conversione sua opusculum”. Hermann był chrześcijaninem, który nawrócił się z judaizmu i został premonstratensem w klasztorze w Cappenberg i po raz pierwszy opisuje Żydów jako ignorantów, wprowadzonych w błąd, którzy nic o Chrystusie nie słyszeli lub nie chcą nic słyszeć. Praktycznie w tym samym czasie pojawiają się pierwsze sceny ukrzyżowania, w których Żydzi są wyraźnie ukazani jako noszący żydowski kapelusz i są postrzegani jako winni i źli, w tym wybitne przedstawienie w komentarzu do Psalmu 68 autorstwa Lombardusa . Tak rozwinęło się klasyczne ikonograficzne użycie kapelusza żydowskiego. Przez kilka następnych dziesięcioleci stanowił decydujący atrybut „Żyda” w chrześcijańskim ilustracjach ksiąg. W chrześcijańskiej sztuce malarskiej żydowski kapelusz jako znak rozpoznawczy Żydów wkrótce zanikł. Od połowy XIII wieku wykształciło się piętno fizjonomiczne Żyda. W szczególności skutkowało to zniekształceniem jego obrazu z charakterystycznym haczykowatym nosem. Taki wizerunek utrwalano aż do późnego średniowiecza i czasów współczesnych.
Wybór żydowskiego kapelusza jako atrybutu wynika z nakrycia głowy noszonego przez Żydów na co dzień. Jego faktyczne rozpowszechnienie, tradycja noszenia i dobrowolny charakter nie są łatwe do ustalenia na podstawie pisemnych źródeł. Encyklopedia żydowska z 1930 roku uznaje żydowski kapelusz jedynie za przypisany strój. Z kolei w literaturze historycznej kapelusz żydowski od dawna uważany jest za typowe nakrycie głowy dobrowolnie wybierane przez Żydów niemieckich. Świadczy o tym fakt, że był on także używany jako symbol na pieczęciach, herbach i monetach. W rękopisach żydowskich wykorzystano w rysunkach także żydowski kapelusz.
Pewne jest, że najpierw należało opracować specyficzny strój żydowski. Początkowo Żydzi nosili takie same ubrania jak chrześcijanie. Arcybiskup Agobard z Lyonu (779-840) skarżył się już, że niektórych Żydówek nie można już rozpoznać jako takich po ubiorze. Z drugiej strony spotkanie rabinów w Nadrenii na początku XIII wieku jednoznacznie stwierdziło, że jako "taqqanot" nie obowiązuje religijny obowiązek noszenia włosów i brody w „stylu żydowskim” oraz „w żadnym wypadku nie naśladowania brody chrześcijańskiej”. Specyficzny strój wywodził się zarówno z własnej tradycji, jak i jako wymóg odróżnienia się od otoczenia. Dopiero gdy na skutek wysiłków asymilacyjnych Żydzi zrezygnowali z integracji z chrześcijanami lub nawet na masową skalę zmienić ten specyficzny strój, nastąpił masowy nacisk na to ze strony chrześcijan. Kapelusz żydowski wywodzi się z prostej perskiej czapki, która była powszechnym elementem ubioru w kulturze islamskiej wraz z kaftanem. Żydzi pozostali przy tym tradycyjnym nakryciu głowy, kiedy muzułmanie przyjęli turban. Kapelusz prawdopodobnie trafił do Europy przez Hiszpanię lub Bizancjum. Sobór laterański IV (1215) wezwał takie grupy ludności jak Żydzi i Saraceni do noszenia piętnującego znaku. W uzasadnieniu decyzji wyraźnie wskazano, że w międzyczasie nie można ich już odróżnić od chrześcijan w niektórych częściach Europy. Żądanie to nie było skierowane do samych Żydów, ale do władzy świeckiej, ponieważ tylko oni mogliby ustanawiać regulacje dla niechrześcijańskich grup ludności. Sobór nie określił rodzaju oznakowania. Z kolei sobory partykularne stawiały następnie władcom odpowiednie żądania. Wśród nich znajdował się specjalny płaszcz przepisany w Perpignan w 1295 roku oraz spiczasty kapelusz żydowski, który został przypisany Żydom przez synody we Wrocławiu i w Wiedniu w 1267 roku. Zwierciadło Szwabskie, spis niemieckiego prawa średniowiecznego, wyraźnie wymagał także żydowskiego kapelusza jako znaku cesarskiego niemieckiego prawa ziemskiego poza Saksonią od lat 1270/75. W innych miejscach był to żółty kapelusz, który stał się obowiązkowy np. we Włoszech w XV wieku. Chusty zostały przypisane Żydówkom, np. w bulli papieskiej z 1257 roku oraz na soborach w Rawennie (1311) i Kolonii (1442). W 1360 roku przypisano czerwoną spódnicę wszystkim Żydówkom w Rzymie, a w Kolonii od 1404 musiały nosić welon. W indywidualnych przypadkach nakładano karę noszenia żydowskiego kapelusza także na nie-Żydów. Wspomina się nie-Żydów, którzy weszli w stosunki seksualne z Żydami oraz lichwiarzy.
Stale zmieniająca się moda sprawiła, że żydowskie znaki rozpoznawcze stały się przestarzałe, ponieważ czerwone spódnice stały się popularne wśród wszystkich środowisk i nie mogły już służyć jako piętno. Dlatego od 1227 roku zaczęto stosować specyficzne insygnia jako cechę obowiązkową, które w kolejnych dziesięcioleciach i stuleciach stawały się coraz bardziej powszechne. Prawa te powstały w kulturach, w których Żydzi powszechnie nosili to samo ubranie, co inni. Pierwsze znane rozporządzenie pochodzi z Anglii w 1218 roku, Kastylii w 1219, Prowansji w 1234 roku i Państwa Kościelnego w 1257. W Anglii przypisano białą plamę w kształcie dwóch tablic prawa, w większości pozostałych stanów żółty pierścień, później często czerwono-biały pierścień. W Niemczech Żydzi nadal nosili swój tradycyjny ubiór, a zwłaszcza żydowski kapelusz, aż do XV wieku, dlatego pierścień (w kolorze żółtym lub innym) wprowadzono tu dopiero w 1451 (Norymberga i Bamberg) i 1452 (Frankfurt nad Menem). Noszenie pierścienia stało się obowiązkowe na ziemiach dziedzicznych Habsburgów w 1551 roku. Z nielicznymi wyjątkami przepisy te obowiązywały aż do końca XVIII wieku, ale ich egzekwowanie różniło się w różnych regionach, dlatego sobory kościelne raz po raz nalegały na ich przestrzeganie.
W związku z tzw. wielką zarazą (1349) Żydzi zostali regularnie wypędzani z niemieckojęzycznej Europy. Naomi Lubrich pokazuje, jak spiczasty kapelusz został przypisany w ikonografii kryminalistom, poganom i innym niechrześcijańskim „wyrzutkom społecznym”, w tym czarodziejów. Można udokumentować przepisy, np. na Węgrzech z 1421 roku, zgodnie z którymi osoby skazane za magię musiały zakładać spiczasty kapelusz ku publicznemu wstydowi.
3. Heraldyka
Kapelusz żydowski jest powszechną postacią herbową w heraldyce i rzadko jest przedstawiany w herbie bez ludzkiej głowy. Nakrycie głowy w kształcie czapki było noszone przez Izraelitów już w średniowieczu. Figura herbowa może znajdować się w tarczy lub w górnym herbie. Jego reprezentacja jest w rzeczywistości biała (srebrna) lub żółta (złota), jednak kapelusz był czasami mylony z hełmem (kupalinem) z powodu niewiedzy.
Literatura:
1. S. Lipton, Dark Mirror. The Medieval Origins of Anti-Jewish Iconography, 2014, 16-39, 46-47, 99-116, 176-199.
2. RYSUNEK
3. M. G., Trachten der Juden. In: Jüdisches Lexikon, Bd. 4, 1930, 1009–1027, 1014–1017.
4. R. Jütte, Stigma-Symbole - Kleidung als identitätsstiftendes Merkmal bei spätmittelalterlichen und frühneuzeitlichen Randgruppen (Juden, Dirnen, Aussätzige, Bettler). In: Saeculum. Bd. 44, 1993, 65–98, 69–73.
5. N. Lubrich, The Wandering Hat: Iterations of the Medieval Jewish Hat, in: Jewish History, 2015 (29), 203–244.
6. N. Lubrich, From Judenhut to Zauberhut: A Jewish Sign Proliferates, in: Asdiwal, 2015 (10), 136–162.
7. E. Silvermann, A Cultural History of Jewish Dress, 2013, 55-57.
 |
| Żydzi niemieccy, XIII wiek, Herrad von Landsperg, Luftgarten |
 |
| Malarstwo chrześcijańskie z 1483 roku przedstawiające ofiarę w Starym Testamencie z różnymi formami żydowskich kapeluszy, a także turbanami łączącymi tu kilka epok |
Pewne jest, że najpierw należało opracować specyficzny strój żydowski. Początkowo Żydzi nosili takie same ubrania jak chrześcijanie. Arcybiskup Agobard z Lyonu (779-840) skarżył się już, że niektórych Żydówek nie można już rozpoznać jako takich po ubiorze. Z drugiej strony spotkanie rabinów w Nadrenii na początku XIII wieku jednoznacznie stwierdziło, że jako "taqqanot" nie obowiązuje religijny obowiązek noszenia włosów i brody w „stylu żydowskim” oraz „w żadnym wypadku nie naśladowania brody chrześcijańskiej”. Specyficzny strój wywodził się zarówno z własnej tradycji, jak i jako wymóg odróżnienia się od otoczenia. Dopiero gdy na skutek wysiłków asymilacyjnych Żydzi zrezygnowali z integracji z chrześcijanami lub nawet na masową skalę zmienić ten specyficzny strój, nastąpił masowy nacisk na to ze strony chrześcijan. Kapelusz żydowski wywodzi się z prostej perskiej czapki, która była powszechnym elementem ubioru w kulturze islamskiej wraz z kaftanem. Żydzi pozostali przy tym tradycyjnym nakryciu głowy, kiedy muzułmanie przyjęli turban. Kapelusz prawdopodobnie trafił do Europy przez Hiszpanię lub Bizancjum. Sobór laterański IV (1215) wezwał takie grupy ludności jak Żydzi i Saraceni do noszenia piętnującego znaku. W uzasadnieniu decyzji wyraźnie wskazano, że w międzyczasie nie można ich już odróżnić od chrześcijan w niektórych częściach Europy. Żądanie to nie było skierowane do samych Żydów, ale do władzy świeckiej, ponieważ tylko oni mogliby ustanawiać regulacje dla niechrześcijańskich grup ludności. Sobór nie określił rodzaju oznakowania. Z kolei sobory partykularne stawiały następnie władcom odpowiednie żądania. Wśród nich znajdował się specjalny płaszcz przepisany w Perpignan w 1295 roku oraz spiczasty kapelusz żydowski, który został przypisany Żydom przez synody we Wrocławiu i w Wiedniu w 1267 roku. Zwierciadło Szwabskie, spis niemieckiego prawa średniowiecznego, wyraźnie wymagał także żydowskiego kapelusza jako znaku cesarskiego niemieckiego prawa ziemskiego poza Saksonią od lat 1270/75. W innych miejscach był to żółty kapelusz, który stał się obowiązkowy np. we Włoszech w XV wieku. Chusty zostały przypisane Żydówkom, np. w bulli papieskiej z 1257 roku oraz na soborach w Rawennie (1311) i Kolonii (1442). W 1360 roku przypisano czerwoną spódnicę wszystkim Żydówkom w Rzymie, a w Kolonii od 1404 musiały nosić welon. W indywidualnych przypadkach nakładano karę noszenia żydowskiego kapelusza także na nie-Żydów. Wspomina się nie-Żydów, którzy weszli w stosunki seksualne z Żydami oraz lichwiarzy.
Stale zmieniająca się moda sprawiła, że żydowskie znaki rozpoznawcze stały się przestarzałe, ponieważ czerwone spódnice stały się popularne wśród wszystkich środowisk i nie mogły już służyć jako piętno. Dlatego od 1227 roku zaczęto stosować specyficzne insygnia jako cechę obowiązkową, które w kolejnych dziesięcioleciach i stuleciach stawały się coraz bardziej powszechne. Prawa te powstały w kulturach, w których Żydzi powszechnie nosili to samo ubranie, co inni. Pierwsze znane rozporządzenie pochodzi z Anglii w 1218 roku, Kastylii w 1219, Prowansji w 1234 roku i Państwa Kościelnego w 1257. W Anglii przypisano białą plamę w kształcie dwóch tablic prawa, w większości pozostałych stanów żółty pierścień, później często czerwono-biały pierścień. W Niemczech Żydzi nadal nosili swój tradycyjny ubiór, a zwłaszcza żydowski kapelusz, aż do XV wieku, dlatego pierścień (w kolorze żółtym lub innym) wprowadzono tu dopiero w 1451 (Norymberga i Bamberg) i 1452 (Frankfurt nad Menem). Noszenie pierścienia stało się obowiązkowe na ziemiach dziedzicznych Habsburgów w 1551 roku. Z nielicznymi wyjątkami przepisy te obowiązywały aż do końca XVIII wieku, ale ich egzekwowanie różniło się w różnych regionach, dlatego sobory kościelne raz po raz nalegały na ich przestrzeganie.
 |
| Płótno C. G. Hellqvista z 1882, Krόl duński „Valdemar IV przejmuje miasto Visby w 1361 roku” przedstawia po prawej stronie żydowskiego kupca w żydowskim kapeluszu i żόłtym pierścieniem |
3. Heraldyka
 |
| Herb miasta Judenburg w Styrii (Austria) |
Literatura:
1. S. Lipton, Dark Mirror. The Medieval Origins of Anti-Jewish Iconography, 2014, 16-39, 46-47, 99-116, 176-199.
2. RYSUNEK
3. M. G., Trachten der Juden. In: Jüdisches Lexikon, Bd. 4, 1930, 1009–1027, 1014–1017.
4. R. Jütte, Stigma-Symbole - Kleidung als identitätsstiftendes Merkmal bei spätmittelalterlichen und frühneuzeitlichen Randgruppen (Juden, Dirnen, Aussätzige, Bettler). In: Saeculum. Bd. 44, 1993, 65–98, 69–73.
5. N. Lubrich, The Wandering Hat: Iterations of the Medieval Jewish Hat, in: Jewish History, 2015 (29), 203–244.
6. N. Lubrich, From Judenhut to Zauberhut: A Jewish Sign Proliferates, in: Asdiwal, 2015 (10), 136–162.
7. E. Silvermann, A Cultural History of Jewish Dress, 2013, 55-57.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz