Sytuacja Żydόw w średniowieczu do wypraw krzyżowych

Judaika, lampka chanukowa. Foto: sosenkohomedecor.com

1. Karolingowie

W okresie karolińskim Żydzi byli stosunkowo chronieni i szanowani, jednak od końca X wieku chrześcijańska społeczność stanowa (szlachta-duchowieństwo-chłopi) wykluczyła ich ze wszystkich „honorowych” zawodów i przeszkodziła ich integracji społecznej poprzez bariery prawne. Ich marginalna egzystencja, która zawsze była zagrożona, ukształtowała średniowieczne społeczeństwa europejskie.

We wczesnym średniowieczu większość Europy Zachodniej została schrystianizowana przez misjonarzy Kościoła ze stolicą w Rzymie. W tym czasie prawie nie było ataków na Żydów, ale tradycja Ojców Kościoła, by pisać traktaty adversus Judaeos (przeciwko Żydom), była kontynuowana przez teologów chrześcijańskich. Rozpowszechnili oni pogląd, że Żydzi uważali się za wybranych i byli jednocześnie mordercami Chrystusa. W ten sposób zaszczepili głęboką nieufnością do nich w nowych wierzących.

Żydzi znaleźli bezpieczne schronienie w królestwie Franków. Karol Wielki (747-814) udzielił im ochrony kościelnej i nadał specjalne przywileje kupieckie. W rezultacie niektórzy Żydzi bardzo się wzbogacili. Ludzie odnieśli wrażenie, że wszyscy Żydzi mają się lepiej od nich, dlatego niektórzy przeszli na judaizm. Ludwik Pobożny (778-840) ponownie oddał Żydów pod swoją opiekę prawną, ale wkrótce musieli ją sobie kupić, na przykład ze specjalnego podatku lub tzw. listów żydowskich.

System feudalny rozwijał się stopniowo w IX wieku (chociaż w ostatnich badaniach ponownie kwestionuje się czasowy rozwój feudalizmu). Własność ziemi była najważniejszym warunkiem uczestnictwa politycznego w średniowiecznych europejskich państwach agrarnych. Niechrześcijanie nie mogli zostać wasalami pod rządami Karolingów. Żydom nie wolno było nabywać majątku, więc musieli osiedlać się w miastach, nie pozostali bez wpływów politycznych i nie mogli awansować do stanu szlacheckiego, ani z urodzenia, ani przez zasługi, tak jak późniejsze rycerstwo.

2. Stany

Od X wieku rzemieślnicy miast organizowali się w cechy, będące jednocześnie bractwami chrześcijańskimi. Odmówili członkostwa Żydom, wypierając ich tym samym z większości zawodów. Żydzi musieli specjalizować się w zawodach zakazanych przez chrześcijan, takich jak handel małymi rzeczami i pożyczanie. Pozwolono im pobierać umiarkowane odsetki od udzielonej pożyczki. Ponieważ jednak bardzo niewiele małych firm mogło funkcjonować bez kredytu, Żydzi byli postrzegani i wykorzystywani jako „lichwiarze”, zwłaszcza w czasach kryzysu gospodarczego. Na tej podstawie rozwinął się stereotyp bogatego, chciwego, oszukującego Żyda.

3. Imperium Chazarskie

Historia powstania i chrystianizacji Rusi Kijowskiej jest ściśle związana z upadkiem Imperium Chazarskiego, chanatu między Morzem Czarnym a Kaspijskim. Imperium to wprowadziło judaizm jako religię państwową między VIII a IX wiekiem. Chazarowie praktykowali pierwotnie tradycyjny szamanizm Tengrystów, skupiony na bogu nieba Tengri, będący pod wpływem konfucjańskich idei z Chin. Klan Ashina był postrzegany jako wybrany przez Tengri, a kaganat stał się ucieleśnieniem łaski, jaką bóg nieba obdarzył Chazarów. Kagan, najwyższy władca wśród ludów Wielkiego Stepu, któremu się nie udało, stracił przychylność boga i został rytualnie stracony. Chazarowie czcili szereg bóstw podległych Tengri, takich jak bogini płodności Umay, bóg piorunów Kuara i Erlik, bóg śmierci.

Od czasów starożytnych w greckich miastach na wybrzeżu Morza Czarnego istniały społeczności żydowskie. Chersonez, Sudak, Kercz i inne krymskie miasta miały społeczności żydowskie, podobnie jak Gorgippa. Tmutarakan miał nawet większość żydowską w latach 70-tych VII wieku. Do pierwotnych osadników żydowskich dołączyły fale uchodźców-imigrantów uciekających przed prześladowaniami w Cesarstwie Bizantyjskim, Persji pod rządami Sasanidόw (224-651), a później w świecie islamskim. Wielu żydowskich kupców, takich jak Radhanici, regularnie handlowało z terytorium Chazaru, prawdopodobnie wywierając znaczący wpływ gospodarczy i polityczny. Chociaż ich pochodzenie i historia są niejasne, górscy Żydzi mieszkali również w pobliżu terytorium Chazaru i mogli być albo ich sojusznikami, albo podlegać ich zwierzchnictwu. Możliwe, że odegrali rolę w nawróceniu Chazarów.

Pod koniec VIII wieku lub na początku IX wieku dynastia Chazarów, szlachta i część zwykłych ludzi przeszła na judaizm. Jaki procent populacji został objęty tymi zmianami, jest kwestią debaty historycznej. Większość uczonych uznała, że ​​tylko klasa wyższa przeszła na religię żydowską, co jest tezą popartą współczesnymi tekstami islamskimi. Jednak ostatnie wykopaliska archeologiczne ujawniły powszechne zmiany w praktykach pochówku. W połowie IX wieku pochówki chazarskie zaczęły nabierać zdecydowanie żydowskiego charakteru. Towary grobowe prawie całkowicie zniknęły. Kultura pochówku wskazuje, że religia żydowska była szeroko rozpowszechniona we wszystkich warstwach społeczeństwa chazarskiego około 950 roku.

Księga „Kusari” hiszpańsko-żydowskiego filozofa Jehudy ha-Levi (1074-1141), napisana około 400 lat po rzekomym nawróceniu, wyjaśnia moralne i liturgiczne przyczyny konwersji na judaizm. Jednak w dzisiejszej historiografii żydowskiej ta relacja jest kwestionowana. Dzieło postrzega się raczej jako opowieść moralną, w której ha-Levi prawdopodobnie wykorzystuje temat nawrócenia Chazarów jedynie jako ramową narrację dotyczącą aktualnych problemów tamtych czasów. Niektórzy badacze sugerowali, że polityczną motywacją do nawrócenia była chęć zapewnienia wysokiego stopnia neutralności politycznej. Imperium Chazarskie leżało pośród rosnącej populacji, muzułmanów na Wschodzie i chrześcijan na Zachodzie. Obie religie uznały judaizm za swojego poprzednika, godnego szacunku. Dokładna data konwersji jest kwestionowana. Mogło to mieć miejsce już w 740 roku lub dopiero w połowie IX wieku. Ostatnie znaleziska monet sugerują, że do 830 roku judaizm został uznany za dominującą religię, ale kiedy słowiański apostoł Cyryl podróżował po Imperium Chazarskim w 861 roku, nie uznał Chazarów za Żydów. Cyryl miał pozyskać Chazara na chrześcijaństwo, ale to się nie udało, mimo chrztu około dwustu Chazarów. Chan tego okresu, Zachariasz, nosił biblijne hebrajskie imię. Niektóre źródła średniowieczne podają imię rabina, który nadzorował nawrócenie Chazarów, jako Izaak Sangari lub Icchak ha-Sangari.

Pierwszy kagan wyznający judaizm nazywał się Bulan, co oznacza „łoś”, ale niektóre źródła podają mu żydowskie imię Sabriel. Późniejszy władca Obadiasz propagował religię żydowską, zapraszając do Imperium rabinów i budując synagogi. Żydowskie postacie, takie jak Saadia Gaon, wypowiadały się przychylnie o Chazarach, potępiając współczesnych Karaimów jako „bękartów”. Dlatego jest mało prawdopodobne, aby Chazarowie przyjęli wiarę karaimską, jak sugerują niektórzy historycy.

Chazarowie utrzymywali bliskie związki z Żydami z Persji. Na przykład perscy Żydzi mieli nadzieję, że Chazarowie pokonają islamski kalifat. Wielki szacunek, jakim Chazarowie cieszyli się na Wschodzie, jest pokazany przez wzmiankę o nich w arabskim komentarzu do Izajasza 48:14, przypisywany częściowo Saadii Gaonowi, a częściowo Benjaminowi Nahawandi. Jednocześnie władcy chazarscy uważali się za obrońców diaspory żydowskiej i korespondowali z żydowskimi przywódcami za granicą. Zachowała się korespondencja między chazarskim władcą Józefem a sefardyjskim uczonym Chasdai ibn Shaprut. Ibn Fadlan podaje, że około 920 roku władca otrzymał wiadomość o zniszczeniu synagogi w Babung w Iranie. Następnie wydał rozkaz zburzenia minaretu meczetu w swojej stolicy i wygnania muezzina. Ponadto stwierdził, że zniszczyłby wszystkie meczety w swoim kraju, gdyby nie bał się, że muzułmanie zniszczą wszystkie synagogi w swoich krajach w odwecie. Wyznawcy innych religii zostali uznani za wrogów kaganatu. Ustanowienie królestwa izraelskiego w kaganacie chazarskim wzbudziło reakcje ze strony Bizancjum i Kijowa.

Istnieją teorie, iż Karaimi są przodkami Chazarόw. Pomimo, że sami Karaimi uważają się za potomków Chazarów, teza ta (przy założeniu bezpośredniej ciągłości etnicznej) jest uznawana za mało prawdopodobną. Po pierwsze, Chazarowie wyznawali judaizm rabiniczny, zantagonizowany z judaizmem karaimskim. Możliwe jest natomiast, że Chazarowie mieli częściowy udział w etnogenezie Żydów krymskich (Krymczaków). Należy również wspomnieć o bardzo kontrowersyjnej tezie, iż wszyscy Żydzi aszkenazyjscy (stanowiący znaczną większość wszystkich Żydów na świecie) są potomkami Chazarów, natomiast Żydzi mizrachijscy (i ewentualnie Żydzi sefardyjscy) wywodzą się od prawdziwych starożytnych Izraelitów. Jest ona prawdopodobnie nieprawdziwa

4. Ruś Kijowska

W 956 lub 957 roku Światosław I zniszczył cesarską stolicę Itil nad Wołgą, przypieczętowując w ten sposób upadek Imperium Chazarskiego. W legendzie chrzcielnej o wielkim księciu kijowskim Włodzimierzu I Chazarowie ponownie odgrywają rolę. Według Kroniki Nestora Włodzimierz przyjął przedstawicieli czterech głównych religii, aby sam zdecydować, do której religii Rusowie powinni się przyłączyć. Judaizm jest w tej legendzie reprezentowany przez wysłanników Chazarów. Żydzi są przedstawiani w legendzie jako naród rozproszony, który ściągnął na siebie gniew Boży i został wypędzony z ojczyzny, co sprawia, że ​​ich religia wydaje się zupełnie nieatrakcyjna z perspektywy księcia kijowskiego. Z Konstantynopola, którego religię przyjęli Rusowie, wielcy książęta kijowscy przyjęli także bizantyjski antyjudaizm. To, czy większe społeczności Chazarów istniały w panowaniu kijowskim po zniszczeniu Imperium Chazarskiego, jest przedmiotem debaty w badaniach historycznych.

Pierwszy pogrom Żydów w Kijowie miał miejsce około 1113 roku za panowania Wielkiego Księcia Włodzimierza Monomacha. Tolerowane były tylko małe, stosunkowo zamożne społeczności Karaimów.


Literatura:

1. H. Schreckenberg, Die christlichen Adversus-Judaeos-Texte und ihr literarisches und historisches Umfeld, Bd. I: 1.-11. Jahrhundert, 1999, 357ff.

2. U. Sahm, Das Chasaren-Märchen. Der Historiker Shaul Stampfer widerlegt eine populäre Legende, Jüdische Allgemeine, 2014.

3. Sh. Sand, Kiedy i jak wynaleziono naród żydowski, 2014.

4. Sh. Stampel, Did the Khazars Convert to Judaism?, Jewish Social Studies, 2013 (19), 1-72.

5. D. Nirenberg, Anti-Judaism: The Western Tradition, 2013, 464.

6. B. Schneidmüller, Die Kaiser und die Säule ihrer Macht, 2020, 112-220.

7. T. B. Eriksen, Diaspora. In: T. B. Eriksen, H. Harket, E. Lorenz (Hrsg.), Judenhass, 2019, 37-41.