Krótkie rozważania o tezach heidelberskich z 26 kwietnia 1518

Heidelberg, stare miasto

Doktor Marcin Luter brał udział w dyspucie heidelberskiej (Disputatio Heidelbergensis) 26 kwietnia 1518 roku, z tej okazji przygotował 28 tez teologicznych (TUTAJ) i 12 filozoficznych (TUTAJ). W dzisiejszym poście pragnę odnieść się do ich treści:

Teza 1 - Prawo Boże (Zakon) nie może doprowadzić człowieka do sprawiedliwości. Reformator argumentuje swoje stanowisko zarówno biblijnie (Rz 3; 5 i 7) jak i przywołując dzieło Augustyna z Hippony „De spiritu et littera” („O duchu i literze”). Komentarz do tezy zdaje się koncentrować na wymienianych wersetach z listu Pawła do Rzymian, podkreślając rolę Pisma w linii argumentacyjnej.

Teza 2 – Dobre uczynki prowadzą w jeszcze mniejszym stopniu do usprawiedliwienia człowieka. Gdyby tak było, mogłyby one prowadzić do pychy. Luter opiera swoje stanowisko na stosownych wersetach biblijnych.

Teza 3 – Uczynki człowieka wydają się piękne i dobre „na zewnątrz”, wewnętrznie są brzydkie (Mt 23), ponieważ szukają pochwały i uznania u innych. Dla Boga dobro w dziełach ludzkich jest wykluczone: żadna osoba nie może być usprawiedliwiona przed Bogiem ze względu na nie. Intencja ich czynienia (Dz 15) jest kluczowa dla ich zasadności: czy czynimy je dla powszechnego uznania, czy z uwagi na dobro bliźniego.

Teza 4 – Traktuje o uczynkach Boga i jest komplementarna do Tezy 2, została sformułowana jako alternatywa dla uczynków człowieka. Dzieła Boże są w rzeczywistości nieśmiertelnymi zasługami: prowadzą do poniżenia ludzi, abyśmy mogli zaufać miłosierdziu Bożemu przez Prawo (Zakon). Uczynki ludzkie, popełniane dla pochwały i usprawiedliwienia siebie, są w istocie grzechami. Pokora i bojaźń Boża są rozumiane jako zasługi w odniesieniu do 5 Mż 32.

Teza 5 - Otwiera nowy poziom w dyskusji o Prawie (Zakonie), formułując grzechy śmiertelne (peccata mor talia) i grzechy popełnione przez bycie zapatrzonym w siebie (incurvatus in se ipsum). Grzechy śmiertelne w odniesieniu do księgi VI „De spiritu et littera” Augustyna z Hippony to czyny, które wydają się dobre, ale są wewnętrznie owocami złego korzenia i złego drzewa.

Teza 6 – to refleksja o dwoistej naturze człowieka, o jej niejednorodności. W oparciu o Księgę Koheleta (rozdział 7) Reformator stwierdza, że nie ma sprawiedliwego, który nie grzeszy. Marcin Luter rozwinął ten koncept jako simul iustus et peccator (sprawiedliwy i grzesznik jednocześnie).

Teza 7 - Jeśli człowiek podoba się samemu sobie, to cieszy się swoimi dobrymi uczynkami i tym samym oddaje cześć sobie jako bożkowi, co jest grzechem śmiertelnym. Wzajemne przebaczenie jako rytuał postępowania międzyludzkiego. Teza traktuje o spowiedzi, której warunkami jest żal i wyznanie grzechów. Zgodnie z Psalmem 32 chodzi o grzechy śmiertelne, a nie grzechy popełnione przez bycie zapatrzonym w siebie.

Teza 8 - Dzieła człowieka są tym bardziej grzechami śmiertelnymi, jeśli są wykonywane bez bojaźni Bożej. Łaciński wyraz superbia rozumiany jako pycha jest kryterium do oceny grzechów według Marcina Lutra.

Teza 9 – Dobre uczynki są popełniane w Imię Chrystusa, w imię bojaźni Bożej. Czynienie ich z innych pobudek pozbawia cześci Chrystusa i wykazuje brak wiary, co jest złamaniem pierwszego przykazania Dekalogu.

Teza 10 - Coś, co nie żyje, nie podoba się Bogu (Księga Przysłów 15); martwe dzieło nie jest martwe, ale nie jest też żywym.

Teza 11 - Należy unikać domniemania w naszej skłonności podczas wykonywania dobrych uczynków, że nadal mamy zaufanie do ludzi. Powinniśmy ufać jedynie Bogu. Jednak: Kto wypełnia pierwsze przykazanie i nie ufa sobie w jakiejś mierze? Rzeczywistość pokazuje rozdartą naturę człowieka.

Teza 12 – Porusza kwestię pychy i pokory. Nasze grzechy są lekkie w oczach Boga, jeśli żyjemy w pokorze i bojaźni Bożej.

Teza 13 - Po upadku Adama wolna wola jest tylko pojęciem (res est de solo titulo); kto czyni to, co jest w jego mocy (facit, quod in se est), popełnia grzech śmiertelny. Formuła Facere quod in se est zajmuje centralne miejsce w nominalistycznej doktrynie łaski, którą Doktor Luter poznał na studiach teologicznych w Erfurcie. Pochodzi z XIII wieku, został wymyślony przez Alexandra von Halesa i opracowany przez Bonawenturę (1217-1274): Ktokolwiek robi, co może, Bóg nie odmówi swojej łaski. Człowiek jako stworzenie Boga upadł w grzech i od tej pory nie może inaczej niż grzeszyć, dlatego nie jest on wolny w swojej woli, a jedynie w swoim działaniu.

Teza 14 - Wolna wola jest martwa, więc uczynki człowieka są narażone na śmierć. Marcin Luter bazuje na tzw. późnym Augustynie – wola człowieka nie jest wolna, bo jest on zapatrzony w siebie (incurvatus in se ipsum), na swoją grzeszność.

Teza 15 – Piotr Lombardus mówi o zdolności człowieka do wykonywania dobrych uczynków, co jest zgodne z koncepcją zdolności i chęci Augustyna. Wraz z Tezą 16 prowadzi ona do konkluzji, że dzięki Prawu (Zakonowi) poznajemy własne grzechy, a nie Boga.

Teza 16 - Sprawiedliwość uczynków jest wykluczona: kiedy sprawiedliwy coś czyni, szuka jednocześnie uznania, co jest zaprzeczeniem uzyskania łaski. Kiedy grzechy są rozpoznawane w czynach ludzkich, szuka się łaski i uzyskuje ją. Prawo (Zakon) uniża, łaska wywyższa. Prawo wywołuje gniew i strach, a łaska - nadzieję i miłosierdzie. Z Prawa przychodzi poznanie grzechu, przez znajomość grzechu przychodzi pokora, a przez pokorę - łaska.

Teza 17 - Ludzie, którzy nie uważają się za grzeszników, nie mogą być pokorni, więc nie mogą otrzymać łaski. Znajomość grzechu, która przychodzi przez poznanie Prawa (Zakonu), prowadzi do nadziei na łaskę Bożą. Poznanie Boga (cognitio Dei) nabiera całkowicie nowego wymiaru. Upokorzenie się jest formą wolności zapomnienia o sobie, o własnych potrzebach.

Teza 18 - Prawo prowadzi do zwątpienia w siebie (Rz 2 i 3).

Teza 19 – Odniesienie to scholastycznej teologii chwały (theologia gloriae). Człowiekowi zdaje się, że przez swój rozum i stworzenie może poznać Boga (Rz 1), ale faktycznie nie jest to poznanie (cognitio Dei). Argumentacja Reformatora nie jest tu jednak ścisła. Tzw. młody Luter buduje swój system teologiczny, w ciągu następnych kilku lat modyfikuje go, np. w kontekście rozumienia sakramentu.

Teza 20 – Polemika z argumentem kosmologicznym istnienia Boga rozwiniętym przez Tomasza z Akwinu. Przesłanką rozumowania jest, że każdy skutek ma przyczynę. Cofając się w łańcuchu przyczynowym dojdzie się do pierwszej przyczyny wszystkiego, którą jest Bóg. Marcin Luter odrzuca stanowczo ten argument na postawie:

- świadectw biblijnych (1 Kor 1 – rozum ludzki nie poznał mądrości Bożej; J 10 i 14);

- stworzenie Boże in se (w sobie) nie jest dobre, bo zostało skażone grzechem, brutalnością – dzięki niemu nie można poznać Boga

- łaciński tekst tezy zawiera wyraz posteriora, który jednoznacznie odnosi się do 2 Mż 33,23 (Wulgata): „tollamque manum meam, et videbis posteriora mea: faciem autem meam videre non poteris” (Biblia warszawska: „A gdy usunę dłoń moją, ujrzysz mnie z tyłu, oblicza mojego oglądać nie można.”). Dla teologów i słuchaczy dysputacji heidelberskiej, zaznajomionych z Wulgatą – powszechnie dostępnym tłumaczeniem Pisma, było to całkowicie zrozumiałe. Konkluzja: Nie można oglądać oblicza Boga, lecz tylko jego tylną stronę (łac. posteriora mea). Bóg pokazuje się w ambiwalencji tego świata tam, gdzie chce, a rozum ludzki nie jest w stanie Go objąć i całkowicie poznać.

Teza 21 - Przeciwstawia „teologa chwały” (Theologus gloriae) i „teologa krzyża” (Theologus crucis), wprowadzając w ten sposób dwie koncepcje, które są centralne dla myśli Marcina Lutra. Ukrytego Boga (Deus relevatus) rozpoznaje się w męce Chrystusa. Theologus gloriae dostrzega siłę słabości. Theologus crucis widzi dobro w krzyżu, który niszczy dzieła człowieka i „stary Adam” zostaje ukrzyżowany. Specyfika teologii krzyża Doktora Lutra polega na radykalizmie, z jakim pojmuje on obecność Boga w życiu i śmierci Jezusa Chrystusa. Dla Reformatora jest to boska podstawa zbawienia: tylko wtedy, gdy sam Bóg zostaje wciągnięty w cierpienie i śmierć Jezusa Chrystusa w osobie Boga-Człowieka (absconditum in passionibus; WA 1, 362,17), ma zbawienny skutek dla świata. Ukrzyżowany Chrystus jest jedynym medium poznania Boga (cognitio Dei).

Ostatnie zdanie komentarza do tezy: „Niemożliwe jest bowiem, by człowiek nie pysznił się swoimi dobrymi uczynkami, jeśli cierpienie i nieszczęście nie uczyniły go całkowicie pustym i biednym, przez co poznał, że sam w sobie jest niczym, a jego uczynki nie pochodzą od niego samego, lecz od Boga” pociesza z jednej strony (również w prywatnym upadku człowiek może odnaleźć sens życia i Bożą Opiekę jako, że Bóg działa w ukryciu), z drugiej – odwołuje się do niemieckich mistyków, w szczególności do Mistrza Eckharta (1260-1327/28) i Jana Taulera (1301-1361).

Teza 22 - Mądrość, która nie zna krzyża, kocha sławę i władzę. Pożądanie nie leczy się przez ciszę, ale przez wygaśnięcie (= upokorzenie własnych potrzeb). Ponadto teza stanowi dowód apagogiczny, że teologia chwały jest błędna. Argumentacja Marcina Lutra polega na wykazaniu, że zaprzeczenie tezy prowadzi do wniosku sprzecznego z założeniem. Teologia krzyża (theologia crucis) zostaje przedstawiona jako prawdziwa.

Tezy 23-26 wykazują strukturę odwrócenia symetrii Prawo (Zakon)-Wiara dzięki zastosowaniu figury retorycznej zwanej chiazmem.

Teza 23 - Prawo Boże wywołuje Jego gniew (Gal 3; Rz 4).

Teza 24 - Prawo i krzyż nie są z sobą sprzeczne. Prawo należy wypełniać z pokorą i ufnością w łaskę Bożą, aby narodzić się na nowo zgodnie z Janem 3. Bez teologii krzyża człowiek błędnie rozumuje istotę Prawa.

Teza 25 - Sprawiedliwość Boża nie jest osiągnięta przez powtarzające się działania, ale przez wiarę (Rz 1 i 10). Łaska i wiara są dane bez ludzkich uczynków i dokonują w nas dzieła.

Teza 26 - Prawo wywołuje gniew i rzuca na każdego przekleństwo. Wiara usprawiedliwia i dzięki niej Chrystus jest z nami i w nas. Tak tworzy się duchowa wspólnota pomiędzy Chrystusem, a wierzącym.

Teza 27 - Dzieła Chrystusa są wypełnieniem przykazań Bożych. Idąc za Chrystusem, ludzie wykonują swoje dzieła wierząc, że Chrystus w nas mieszka.

Teza 28 – Teza teocentryczna, traktuje o miłości Boga. Miłość Boga, która żyje w ludziach, czyni grzeszników sprawiedliwymi, mądrymi, dobrymi i silnymi. Miłość krzyża wzywa grzeszników, a nie sprawiedliwych. Miłość ludzka rodzi się z tego, co jest jej drogie, raczej zabiera dobro niż daje. Reformator przeciwstawia w tej tezie logikę ludzkiego rozumu logice Bożej, co jest aluzją do dysputy przeciwko teologii scholastycznej („Disputatio contra scholasticam theologiam") z 4 września 1517.

Tezy filozoficzne:

Teza 29 - Marcin Luter twierdzi, że wiedza ludzka jest raczej niepewna i należy doświadczać Chrystusa w pokorze.

Teza 30 - Filozofowanie poza Chrystusem jest intelektualną rozpustą w odniesieniu do Jana 3: Ewangelista odrzucił arogancję życia i chciwość ciała.

Teza 31 – Negacja śmiertelności ludzkiej duszy wg Arystotelesa.

Teza 32 – Formy mogą istnieć bez materii, co zaprzecza arystotelejskiej koncepcji.

Teza 33 - Substancja wg Arystotelesa znana w filozofii nie jest tożsama z materią czy substancją w fizyce. Reformator twierdzi, że powstaje ona wskutek naturalnego procesu.

Teza 34 – Marcin Luter podaje przykład Boga jako formy bez materii.

Teza 35 – Idea nieskończoności Arystotelesa jest nielogiczna z uwagi na stosunek możliwości i materiałów do rzeczy złożonych.

Teza 36 – Marcin Luter opowiada się za platońskim dualizmem rzeczy materialnych i idei.

Tezy 37-39 to polemika z grecką filozofią nieskończoności i odrzucenie innych konceptów niż Platona.

Teza 40 to ostateczne odrzucenie metafizyki Arystotelesa z uwagi na nierozróżnianie istotnych filozoficznie kategorii.