 |
| Z auli dawnego Uniwersytetu w Wittenberdze |
Marcin Luder był profesorem teologii od 1512 roku. Do jego głόwnych obowiązkόw należało prowadzenie dysput oraz wykładόw uniwersyteckich, ktόre towarzyszyły mu przez całe życie zawodowe. Dzięki nim da się zrekonstruować aktywność uniwersytecką wittenberskiego Reformatora, nawet wtedy, gdy dostęp do nich w Edycji Weimarskiej (Weimarer Ausgabe, WA) nie jest prosty. Zajęcia nie odbiegały od standardów na średniowiecznych uczelniach Europy. Prowadzący wręczał żakom (studentom) tekst biblijny. Słuchacze wpisywali krótkie adnotacje (zwane glossami) między kolejnymi linijkami. Po uzupełnieniu tekstu wykładowca komentował (tzw. scholia) dany fragment tekstu. Z zachowanych rękopisów wykładów Ludra można poznać sposób prowadzenia zajęć i formę ujęcia konkretnego tematu, która może być traktowana jako rozwój poglądów przyszłego Reformatora.
Jego pierwszy wykład dotyczył „Sentencji” Piotra Lombarda i prowadził go w Erfurcie w latach 1509-1511 (WA 9,24-94). Zachowane na krawędziach oryginalnych stron notatki umożliwiają ocenę postawy teologicznej doktora Marcina Ludra, a mianowicie był on zwolennikiem tzw. via moderna Gabriela Biela. Dotyczy to zarόwno przedstawianych treści, jak również metodyki prowadzenia badań.
To zmienia się diametralnie z pierwszym obszernym wykładem prowadzonym przed Marcina w latach 1513-1515 w Wittenberdze – jego pierwszy wykład na temat Psalmόw (WA 3 i 4). Oryginalne zapiski Reformatora są dostępne w Wolfenbüttel. Egzemplarz został wydrukowany przez Johanna Rhau-Grunenberga. Na potrzeby profesora, jak i jego studentόw (żakόw) zostawiono miejsce między linijkami tekstu na indywidualne notatki, z ktόrego obie strony chętnie korzystały. Wykład Ludra opiera się na tekstach biblijnych i komentarzach „Quincuplex Psalterium”, co umożliwia badania nad rozwojem hermeneutyki młodego Lutra.
To jest szczegόlnie zauważalne w prawdopodobnie przygotowanym przez samego Marcina „Praefatio Ihesu Christi” (WA 55 I,6-11). Autor jest zdania, iż Psałterz da się zrozumieć jedynie dzięki Chrystusowi. Ta kiełkująca chrystologia nie wynikała ani z sensu typologicznego, ani alegorycznego, a jedynie z sensus literalis Słowa Bożego.
Luder poświęcił się następnie wykładowi o Liście do Rzymian, ktόry prowadził od wiosny 1515 do lata 1516 roku. Jest to dokument dotyczący zwrotu ku reformatorskiej interpretacji Pisma. Nawet jeśli Marcin Luder przedstawił tylko jedną czwartą swoich refleksji na sali wykładowej w porównaniu ze swoimi przygotowaniami (WA 56 i WA 57), tekst zawierał spostrzeżenia i tendencje na różne sposoby, które miałyby wielkie znaczenie dla późniejszego teologicznego rozwoju Reformacji. Oryginalne zapiski pokazują, że Ojciec Reformacji podchodził krytycznie do przygotowanego tekstu i ulepszał go na bieżąco w trakcie odczytu w sali wykładowej. Krytyka όwczesnej egzegezy Listu do Rzymian nie była celem Marcina, ktόry pragnął wydobyć istotę teologii Apostoła Pawła, a zwłaszcza reguły soli, w tym sola fide (Jedynie z Wiary).
Wraz ze wzrostem zainteresowania ideami naprawy Kościoła przez Marcina Lutra, wzrastało znaczenie i popularność Uniwersytetu w Wittenberdze wśrόd żakόw. Między 1516 a 1520 rokiem nastąpił ogromny wzrost rocznych immatrykulacji z 400 do 579. Innym uniwersytetom, w tym w Heidelbergu, Kolonii, Erfurcie, Rostocku, Greifswaldzie, Ingolstadt, Fryburgu Bryzgowijskim i Tybindze, groziło zamknięcie. Studenci z Francji, Anglii, Włoch, Czech, Węgier, ale przede wszystkim ze Skandynawii i regionόw dzisiejszych krajόw bałtyckich chcieli poznać idee Reformacji z pierwszej ręki. Największą popularnością cieszyły się wykłady Filipa Melanchtona, a zaraz po nim – Marcina Lutra. Z posiadanych dokumentόw historycznych wynika, że Reformator prowadził je bardziej jako kaznodzieja aniżeli profesor teologii.
Niewiele uwagi poświęciły dotychczasowe badania wykładowi Reformatora o Księdze Sędziόw (WA 4,529-586), prowadzonego prawdopodobnie od września 1516 do 1518 roku. Autentyczność autorstwa Marcina Lutra jest tu kwestionowana. Jednym z możliwych autorόw jest też Johann von Staupitz. Zachował się tekst wykładu spisany przez osobę, ktόra prawdopodobnie nigdy nie była jego słuchaczem. Ciekawym jest fakt, że tekst wykorzystuje metodykę badań alegorycznych tekstu biblijnego (WA 4,532,14-16) w kontekście zakonnym (monastycznym). Trwanie przy krzyżu Chrystusowym zostaje porόwnana do posłuszeństwa przeorowi w klasztorze (WA 4,546,19f.). Gdyby to był autentyczny wykład Marcina, to był on wygłoszony na wewnętrzne potrzeby zakonu augustianów eremitόw w Wittenberdze. Wykład o Liście do Tytusa, wspomniany w Mowach Stołowych WA TR 3,477,3644c i WA TR 4,223,4323, nie zachował się.
W tym samym czasie Luder prowadził pierwszy wykład o Liście do Galatόw, ktόry trwał od 26 października 1516 do 13 marca 1517. Podobnie jak w wykładzie o Liście do Rzymian, profesor teologii zamówił druk tekstu u Grunenberga z wolnymi miejscami na notatki. Jeden z takich wydrukόw zamieszczono w WA 57 II,5-108. Oryginalny manuskrypt Reformatora nie zachował się. Dostępna jest poprawiona o własny komentarz Ludra wersja z 1519 roku (WA 4,443-618).
Latem 1517 roku Luder rozpoczął wykład o Liście do Hebrajczyków. Autor krótko i zwięźle stwierdza w przedmowie, że wyjaśnienie pytania o autora listu jest niemożliwe. Dzięki wprowadzeniu do Hebr 2:3 jest przekonany, że Paweł nie mógł napisać listu. Szczególnie trudne wydaje mu się sprzeczne rozumienie pokuty przez Pawła w Hebr 6 i 10. Niemniej jednak rozpoznaje on pewne świadectwo o Chrystusie: „Jest to dogłębnie nauczony list, który mówi o kapłaństwie Chrystusa w mistrzowski i dokładny sposób na podstawie Nowego, a także ze Starego Testamentu; jest ono obszernie zinterpretowane, tak że jest oczywiste, że pochodził od wspaniałego, uczonego człowieka, który był uczniem apostołów, wiele się od nich nauczył i został gruntownie wyszkolony w Piśmie” (WA DB 7, 344).
Z początkiem 1519 roku Reformator rozpoczyna drugi wykład o Psalmach (tzw. Operationes in Psalmos; WA 5), w ktόrym przedstawia reformatorskie akcenty w rozumieniu Pisma. Rόwnież jego forma uległa zmianie – Luter nie zostawia miejsca na glosy i scholie, tylko komentuje tekst na bieżąco i szczegółowo. Do lutego 1521 udaje mu się omόwić Psalm 22 (21), potem musi przerwać prace z uwagi na wyjazd na Sejm Rzeszy w Wormacji. Tekst wykładu był systematycznie drukowany od 1519 roku i pokazuje, z jakim przejęciem i pasją Luter jako nie tylko krytyk Kościoła papieskiego, lecz także nauczyciel akademicki omawia teksty biblijne. Da się w nim zauważyć rozwόj hermeneutyki Reformatora, zwłaszcza w kontekście chrystologicznym (pro nobis = za nas).
Po powrocie z zamku Wartburg Luter poświęcił się raczej pracy tłumacza Starego Testamentu aniżeli wykładowcy. W tym okresie powstał wykład do 5. Księgi Mojżeszowej (WA 14,545-625) z 1523 roku. W druku ukazał się dwa lata później.
W latach 1524-1526 Reformator prowadził wykład z Ksiąg Mniejszych Prorokόw (WA 13), ktόry uwydatnia konsekwentne starania autora, by rozumieć tekst biblijne w perspektywie historycznej z odniesieniem do teraźniejszości. I tak, omawiana u Proroka Amosa krytyka kultu (Am 5,23) zostaje skomentowana przez Lutra w kontekście zbyt rozbudowanej Tradycji Kościoła papieskiego (WA 13,186,15f.). Metodyka jest bardziej oparta na ideach humanizmu aniżeli średniowiecza. Podobnie jest z wykładem z Księgi Koheleta z 1526 roku, ktόrego rozszerzoną wersję wydrukowano w 1532 roku (WA 20,7-203). Tekst pokazuje mozolną pracę Lutra nad trudnym tekstem hebrajskim. Wykładowca przerywa ten cykl z uwagi na trudności („propter difficultatem”; WA 20,121,11f.), co pokazuje jego sumienność i ogromne starania w celu prezentacji Pisma z jak największą dokładnością.
Reformator zdecydowanie częściej prowadził wykłady z ksiąg Starego Testamentu. Manfred Oeming wyliczył, że 87% swojego czasu zawodowego jako wykładowca Marcin Luter poświęcił Staremu Testamentowi, a tylko 13% Nowemu Testamentowi. 4 maja 1527 Reformator zapowiedział przygotowanie wykładu z Księgi Izajasza (WA BR 4,1100,9f.), ktόrego jednak nie poprowadził z uwagi na wybuch epidemii dżumy w Wittenberdze, a władze uniwersyteckie przeniosły się wkrόtce potem wraz ze studentami do Jeny. Luter pozostał jednak z garstką żakόw i w małym audytorium prowadził wykład o 1. Liście Jana (WA 20,599-801). Powodem do powstania tego listu było wg Reformatora ogłoszenie przyjścia Antychrysta w 1 J 2,18, ktόre powiązał z krytyką papiestwa i paulińską teologią Usprawiedliwienia z Wiary. Luter widzi ten list apostolski w korelacji z Ewangelią Jana. W swojej przedmowie do Nowego Testamentu pojmuje w nim całość życia chrześcijańskiego i jasną instrukcję dla wierzących w Chrystusa. Podobnie jak w przypadku innych listów, wittenberski profesor teologii podkreślał w tym kontekście widoczność wiary w uczynkach. Reformator ukończył wykład 7 listopada, a od 11 listopada do 18 grudnia, gdy większość jednostek uniwersyteckich rezydowała jeszcze w Jenie, przeprowadził cykl wykładόw z Listόw do Tytusa i Filemona (WA 25,6-78). Już w liście do Rzymian Luter podkreślał w swoich przygotowaniach, że polecenie Pawła skierowane do niewolnika Onezyma, aby powrócił do swego pana, co zasadniczo zaprzeczało pelagiańskiej legalności rzymskiego Kościoła.
Wiosną 1528 Luter rozpoczyna wykład o 1. Liście do Tymoteusza (WA 26,4-120). Napięcie między Prawem a Ewangelią kształtuje również interpretację tej księgi Nowego Testamentu. Reformator rozumie to jako ostrzeżenie Pawła skierowane do swego ucznia, aby nie dawał się zwieść etyce Prawa, która omija zbawienie. Luter podkreśla obiecane odkupienie jako podstawę swobodnego działania wyłącznie w związku z Bogiem i Jego wolą. Jeszcze w grudniu 1527 Reformator powraca do idei przeprowadzenia wykładu z Księgi Izajasza, ktόrą realizuje po powrocie uniwersytetu do Wittenbergi do 22 lutego 1530. Wykład był ściśle powiązany z aktualną pracą Marcina Lutra jako tłumacza, ponieważ w 1528 roku ukończył prace nad księgą tego proroka w języku niemieckim. Wykład trwał prawdopodobnie do 1530 roku. W wydaniach z 1532 i 1534 roku ukazały się scholia.
Zaraz potem Luter zainicjował wykłady z Pieśni nad Pieśniami (WA 31 II,586-789), ktόre musiał przerwać z uwagi na pobyt w twierdzy Coburg podczas obradowania Sejmu Rzeszy w Augsburgu w 1530 roku. Z początkiem 1531 roku powrócił jednak do nich i ukończył 22 czerwca 1531.
Reformator wygłosił jeszcze w tym samym roku (do 12 grudnia 1531) drugi cykl wykładόw o Liście do Galatόw. Jego notatki (WA 40 I,15-22) pozwalają zrozumieć, jak usystematyzowane było przygotowanie tych spotkań. Tekst wykładόw z komentarzami Georga Rörera ukazał się drukiem w 1535 roku (WA 40 I,33-688; WA 40 II,1-184). W porόwnaniu z wcześniejszym cyklem wykładόw o Gal, w ktόrym przedstawiono teologię Apostoła Pawła, Luter nakreśla skonstruowany przez siebie system teologiczny, np. przy omówieniu wersetu Gal 3,12 wykazuje rόżnicę między Prawem (Zakonem), a Ewangelią (WA 40 I,424,27-425,24) i nie tylko w przedmowie, ale i w tekście wykładu.
Stary Luter ponownie powrócił do wykładu o Psalmach, ktόry rozpoczął 5 marca 1532, jednak z uwagi na liczne niedomagania zdrowotne, był przerywany wielokrotnie. Reformator omawia w nim szczegółowo pojedyncze Psalmy (WA 40 II,193-610), zwłaszcza Psalmy 120-134. Im poświęcił osobny cykl wykładόw prowadzony od 5 listopada 1532 do 27 października 1533 (WA 40 III,9-475). Odrębne spotkania akademickie powstały także, by omόwić treść Psalmu 90 (WA 40 III,484-594), ktόre po rocznej przerwie miały miejsce od 26 października 1534 do 31 maja 1535. Marcin Luter poddał rόwnie szczegόłowej interpretacji akademickiej dwa teksty z Księgi Izajasza: Iz 9 (wykład prowadzony od 17 grudnia 1543 do stycznia 1544; WA 40 III,597-682) i Iz 53 (WA 40 III,685-775). W pόźniejszych czasach pasyjnych i wielkanocnych Reformator koncentruje się w ostatnich latach życia na wykładzie z 1. Księgi Mojżeszowej (WA 42-44), ktόry prowadził z przerwami od 3 czerwca 1535. Reformator zaprezentował swoje poglądy na antropologię i rozrόżnienie wymowy teologicznej i filozoficznej zwłaszcza w interpretacji pierwszych 11 rozdziałach tej Księgi. Stworzenie człowieka było dla niego punktem wyjściowym do pojmowania współczesnej mu egzystencji ludzi. Ten wykład stanowi kompendium jego pracy egzegetycznej i dogmatycznej.
Literatura:
1. V. Leppin, Vorlesungen. In: V. Leppin, G. Schneider-Ludorff (Hrsg.), Das Luther-Lexikon, 2015,728-734.
2. M. Oeming, Die Bedeutung des Alten Testaments für den Reformator Martin Luther, Rocznik Teologiczny, 2017 (4), 647-685.
Niewiele uwagi poświęciły dotychczasowe badania wykładowi Reformatora o Księdze Sędziόw (WA 4,529-586), prowadzonego prawdopodobnie od września 1516 do 1518 roku. Autentyczność autorstwa Marcina Lutra jest tu kwestionowana. Jednym z możliwych autorόw jest też Johann von Staupitz. Zachował się tekst wykładu spisany przez osobę, ktόra prawdopodobnie nigdy nie była jego słuchaczem. Ciekawym jest fakt, że tekst wykorzystuje metodykę badań alegorycznych tekstu biblijnego (WA 4,532,14-16) w kontekście zakonnym (monastycznym). Trwanie przy krzyżu Chrystusowym zostaje porόwnana do posłuszeństwa przeorowi w klasztorze (WA 4,546,19f.). Gdyby to był autentyczny wykład Marcina, to był on wygłoszony na wewnętrzne potrzeby zakonu augustianów eremitόw w Wittenberdze. Wykład o Liście do Tytusa, wspomniany w Mowach Stołowych WA TR 3,477,3644c i WA TR 4,223,4323, nie zachował się.
W tym samym czasie Luder prowadził pierwszy wykład o Liście do Galatόw, ktόry trwał od 26 października 1516 do 13 marca 1517. Podobnie jak w wykładzie o Liście do Rzymian, profesor teologii zamówił druk tekstu u Grunenberga z wolnymi miejscami na notatki. Jeden z takich wydrukόw zamieszczono w WA 57 II,5-108. Oryginalny manuskrypt Reformatora nie zachował się. Dostępna jest poprawiona o własny komentarz Ludra wersja z 1519 roku (WA 4,443-618).
Latem 1517 roku Luder rozpoczął wykład o Liście do Hebrajczyków. Autor krótko i zwięźle stwierdza w przedmowie, że wyjaśnienie pytania o autora listu jest niemożliwe. Dzięki wprowadzeniu do Hebr 2:3 jest przekonany, że Paweł nie mógł napisać listu. Szczególnie trudne wydaje mu się sprzeczne rozumienie pokuty przez Pawła w Hebr 6 i 10. Niemniej jednak rozpoznaje on pewne świadectwo o Chrystusie: „Jest to dogłębnie nauczony list, który mówi o kapłaństwie Chrystusa w mistrzowski i dokładny sposób na podstawie Nowego, a także ze Starego Testamentu; jest ono obszernie zinterpretowane, tak że jest oczywiste, że pochodził od wspaniałego, uczonego człowieka, który był uczniem apostołów, wiele się od nich nauczył i został gruntownie wyszkolony w Piśmie” (WA DB 7, 344).
Po powrocie z zamku Wartburg Luter poświęcił się raczej pracy tłumacza Starego Testamentu aniżeli wykładowcy. W tym okresie powstał wykład do 5. Księgi Mojżeszowej (WA 14,545-625) z 1523 roku. W druku ukazał się dwa lata później.
W latach 1524-1526 Reformator prowadził wykład z Ksiąg Mniejszych Prorokόw (WA 13), ktόry uwydatnia konsekwentne starania autora, by rozumieć tekst biblijne w perspektywie historycznej z odniesieniem do teraźniejszości. I tak, omawiana u Proroka Amosa krytyka kultu (Am 5,23) zostaje skomentowana przez Lutra w kontekście zbyt rozbudowanej Tradycji Kościoła papieskiego (WA 13,186,15f.). Metodyka jest bardziej oparta na ideach humanizmu aniżeli średniowiecza. Podobnie jest z wykładem z Księgi Koheleta z 1526 roku, ktόrego rozszerzoną wersję wydrukowano w 1532 roku (WA 20,7-203). Tekst pokazuje mozolną pracę Lutra nad trudnym tekstem hebrajskim. Wykładowca przerywa ten cykl z uwagi na trudności („propter difficultatem”; WA 20,121,11f.), co pokazuje jego sumienność i ogromne starania w celu prezentacji Pisma z jak największą dokładnością.
Reformator zdecydowanie częściej prowadził wykłady z ksiąg Starego Testamentu. Manfred Oeming wyliczył, że 87% swojego czasu zawodowego jako wykładowca Marcin Luter poświęcił Staremu Testamentowi, a tylko 13% Nowemu Testamentowi. 4 maja 1527 Reformator zapowiedział przygotowanie wykładu z Księgi Izajasza (WA BR 4,1100,9f.), ktόrego jednak nie poprowadził z uwagi na wybuch epidemii dżumy w Wittenberdze, a władze uniwersyteckie przeniosły się wkrόtce potem wraz ze studentami do Jeny. Luter pozostał jednak z garstką żakόw i w małym audytorium prowadził wykład o 1. Liście Jana (WA 20,599-801). Powodem do powstania tego listu było wg Reformatora ogłoszenie przyjścia Antychrysta w 1 J 2,18, ktόre powiązał z krytyką papiestwa i paulińską teologią Usprawiedliwienia z Wiary. Luter widzi ten list apostolski w korelacji z Ewangelią Jana. W swojej przedmowie do Nowego Testamentu pojmuje w nim całość życia chrześcijańskiego i jasną instrukcję dla wierzących w Chrystusa. Podobnie jak w przypadku innych listów, wittenberski profesor teologii podkreślał w tym kontekście widoczność wiary w uczynkach. Reformator ukończył wykład 7 listopada, a od 11 listopada do 18 grudnia, gdy większość jednostek uniwersyteckich rezydowała jeszcze w Jenie, przeprowadził cykl wykładόw z Listόw do Tytusa i Filemona (WA 25,6-78). Już w liście do Rzymian Luter podkreślał w swoich przygotowaniach, że polecenie Pawła skierowane do niewolnika Onezyma, aby powrócił do swego pana, co zasadniczo zaprzeczało pelagiańskiej legalności rzymskiego Kościoła.
Wiosną 1528 Luter rozpoczyna wykład o 1. Liście do Tymoteusza (WA 26,4-120). Napięcie między Prawem a Ewangelią kształtuje również interpretację tej księgi Nowego Testamentu. Reformator rozumie to jako ostrzeżenie Pawła skierowane do swego ucznia, aby nie dawał się zwieść etyce Prawa, która omija zbawienie. Luter podkreśla obiecane odkupienie jako podstawę swobodnego działania wyłącznie w związku z Bogiem i Jego wolą. Jeszcze w grudniu 1527 Reformator powraca do idei przeprowadzenia wykładu z Księgi Izajasza, ktόrą realizuje po powrocie uniwersytetu do Wittenbergi do 22 lutego 1530. Wykład był ściśle powiązany z aktualną pracą Marcina Lutra jako tłumacza, ponieważ w 1528 roku ukończył prace nad księgą tego proroka w języku niemieckim. Wykład trwał prawdopodobnie do 1530 roku. W wydaniach z 1532 i 1534 roku ukazały się scholia.
Zaraz potem Luter zainicjował wykłady z Pieśni nad Pieśniami (WA 31 II,586-789), ktόre musiał przerwać z uwagi na pobyt w twierdzy Coburg podczas obradowania Sejmu Rzeszy w Augsburgu w 1530 roku. Z początkiem 1531 roku powrócił jednak do nich i ukończył 22 czerwca 1531.
Reformator wygłosił jeszcze w tym samym roku (do 12 grudnia 1531) drugi cykl wykładόw o Liście do Galatόw. Jego notatki (WA 40 I,15-22) pozwalają zrozumieć, jak usystematyzowane było przygotowanie tych spotkań. Tekst wykładόw z komentarzami Georga Rörera ukazał się drukiem w 1535 roku (WA 40 I,33-688; WA 40 II,1-184). W porόwnaniu z wcześniejszym cyklem wykładόw o Gal, w ktόrym przedstawiono teologię Apostoła Pawła, Luter nakreśla skonstruowany przez siebie system teologiczny, np. przy omówieniu wersetu Gal 3,12 wykazuje rόżnicę między Prawem (Zakonem), a Ewangelią (WA 40 I,424,27-425,24) i nie tylko w przedmowie, ale i w tekście wykładu.
Stary Luter ponownie powrócił do wykładu o Psalmach, ktόry rozpoczął 5 marca 1532, jednak z uwagi na liczne niedomagania zdrowotne, był przerywany wielokrotnie. Reformator omawia w nim szczegółowo pojedyncze Psalmy (WA 40 II,193-610), zwłaszcza Psalmy 120-134. Im poświęcił osobny cykl wykładόw prowadzony od 5 listopada 1532 do 27 października 1533 (WA 40 III,9-475). Odrębne spotkania akademickie powstały także, by omόwić treść Psalmu 90 (WA 40 III,484-594), ktόre po rocznej przerwie miały miejsce od 26 października 1534 do 31 maja 1535. Marcin Luter poddał rόwnie szczegόłowej interpretacji akademickiej dwa teksty z Księgi Izajasza: Iz 9 (wykład prowadzony od 17 grudnia 1543 do stycznia 1544; WA 40 III,597-682) i Iz 53 (WA 40 III,685-775). W pόźniejszych czasach pasyjnych i wielkanocnych Reformator koncentruje się w ostatnich latach życia na wykładzie z 1. Księgi Mojżeszowej (WA 42-44), ktόry prowadził z przerwami od 3 czerwca 1535. Reformator zaprezentował swoje poglądy na antropologię i rozrόżnienie wymowy teologicznej i filozoficznej zwłaszcza w interpretacji pierwszych 11 rozdziałach tej Księgi. Stworzenie człowieka było dla niego punktem wyjściowym do pojmowania współczesnej mu egzystencji ludzi. Ten wykład stanowi kompendium jego pracy egzegetycznej i dogmatycznej.
Literatura:
1. V. Leppin, Vorlesungen. In: V. Leppin, G. Schneider-Ludorff (Hrsg.), Das Luther-Lexikon, 2015,728-734.
2. M. Oeming, Die Bedeutung des Alten Testaments für den Reformator Martin Luther, Rocznik Teologiczny, 2017 (4), 647-685.
3. Th. Kaufmann,
Erlöste und Verdammte. Eine Geschichte der Reformation, 2017, 198.
4. S. Hermle, Luther, Martin (AT), 2008. In: WiBiLex
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz