Jan (Johannes) Bugenhagen - pierwszy ewangelicki pastor Wittenbergi

Łukasz Cranach Starszy, portret Jana Bugenhagena z 1537 roku

Jan Bugenhagen urodził się w Wolinie 24 czerwca 1485 roku. Prawie nic nie wiadomo o jego młodości. Ojciec Jana, Gerhard Bugenhagen, był radnym, prawdopodobnie także burmistrzem Wolina. Rodzina otrzymała wsparcie od opatki klasztoru cystersów w Wolinie Marii, siostry księcia pomorskiego Bogusława X. Jan Bugenhagen uczęszczał do szkoły w Wolinie prawdopodobnie do 16. roku życia, bo nic nie wskazywało na chodzenie do szkoły w Szczecinie. Następnie zapisał się 24 stycznia 1502 roku na Uniwersytet w Greifswaldzie, gdzie studiował sztuki wyzwolone. W tym czasie wstąpił do zakonu norbertanów. Latem 1504 roku opuścił uniwersytet bez uzyskania stopnia naukowego. Pod koniec roku rozpoczął pracę jako nauczyciel w szkole miejskiej w Trzebiatowie i został mianowany jej rektorem. Tutaj uczył łaciny i z własnej inicjatywy interpretował Biblię. Zainteresowanych słuchaczy znalazł wśród mieszkańców miasta, a także mnichów z pobliskiego klasztoru. Renoma szkoły sięgała aż do Liwonii (Inflanty) i Westfalii, skąd przyjeżdżali nowi uczniowie. Mimo, że Bugenhagen nie studiował teologii, przyjął święcenia kapłańskie w 1509 roku. Jan utrzymywał  kontakt listowny z humanistą Janem Murmelliusem, który zwrócił jego uwagę na pisma Erazma z Rotterdamu.

W 1517 roku Bugenhagen rozpoczął pracę nad kroniką Pomorza na zlecenie swojego władcy, księcia Bogusława X. W tym celu udał się w długą podróż po Pomorzu, aby zebrać materiały historyczne. 27 maja 1518 przekazał księciu kompletną kronikę z listem dedykacyjnym. Ta kronika o lekko humanistycznych rysach jest pierwszym spójnym zapisem historii Pomorza napisanym po łacinie i wzorem dla późniejszych wysoko- i dolnoniemieckich kronik tego regionu autorstwa Thomasa Kantzowa. Na prośbę elektora Fryderyka III Mądrego Bogusław X zlecił Bugenhagenowi spisanie historii Saksonii.

Jan dotarł szybko do pism Marcina Lutra. Zgodnie z tradycją, na kolacji z duchowieństwem w domu proboszcza w Trzebiatowie, Otto Slutow (Schlutow) wręczył mu traktat „De captivitate Babylonica ecclesiae, praeludium” (O niewoli babilońskiej Kościoła, wstęp), jedno z pism programowych doktora Lutra. Początkowo Jan odrzucił to pismo jako herezję, ale kiedy przeczytał je uważniej, zgodził się z jego treścią. Z tego powodu napisał do Marcina Lutra, by dowiedzieć się o nim więcej. Wittenberski Reformator wysłał mu w odpowiedzi traktat „O wolności chrześcijanina” (WA 7, 20-38).

Poruszony wewnętrznie ideami reformacyjnymi Bugenhagen udał się w marcu 1521 roku do Wittenbergi, gdzie nawiązał bliski kontakt z Marcinem Lutrem i Filipem Melanchtonem. Reformator nazywał go Doktorem Pomeranusem, jako że pochodził z Pomorza. Jako mnich nadal miał podejście scholastyczne do teologii, chociaż starał się uzyskać nieskrywany dostęp do biblijnego myślenia, zwracając się w szczególności do biblijnej hermeneutyki.

Rozumienie Biblii jest całkowicie zdeterminowane przez Usprawiedliwienie (iustificatio impii), w którym Pismo Święte i usprawiedliwiająca wiara w Chrystusa są z sobą powiązane. Bugenhagen rozwija temat usprawiedliwienia grzesznika w ramach teologii pokusy. W Wittenberdze chciał dalej rozwijać to podejście i dlatego 29 kwietnia 1521 zapisał się na uniwersytet, aby wysłuchać wykładów teologicznych. Niebawem został przyjęty przez Filipa Melanchtona, który powitał go w swoim domu i przy stole. Od 3 listopada 1521 roku Melanchton prowadził wykłady na temat Psalmów opublikowanych w 1524 Bugenhagen był naocznym świadkiem zamieszek w Wittenberdze pod nieobecność Marcina Lutra, gdy ten przebywał na zamku Wartburg jako junker (rycerz) Jörg, ale był zauważalnie powściągliwy. Tym niemniej, poślubiając Walpurgę 13 października 1522, zajął jasne stanowisko w kwestii celibatu.

Kościół Miejski (Stadkirche St. Mariens) w Wittenberdze

Po śmierci proboszcza Simona Heinsa na początku września 1523 roku, z polecenia Lutra, Bugenhagen został wybrany przez radę miejską na proboszcza w Kościele Miejskim 25 października 1523 roku. Na tym stanowisku okazał się lojalnym naśladowcą nauk Reformatora i stał się jego spowiednikiem i przyjacielem. Kazania, które Bugenhagen najwyraźniej lubił wygłaszać, były często bardzo długie, co również wywoływało humorystyczną krytykę Lutra i jego przyjaciół. Niemniej jednak w prosty, ale imponujący sposób odkrył bogactwo słowa. W swoich kazaniach nie omieszkał odnieść się do bieżących problemów, aby dać swoim parafianom niezbędne wskazówki dotyczące chrześcijańskiego stylu życia.

Popiersie Jana Bugenhagena obok Kościoła Miejskiego w Wittenberdze

Oprócz zróżnicowanej posługi duszpasterskiej Bugenhagen kontynuował wykłady egzegetyczne na uniwersytecie, redagował manuskrypty wykładów do druku i autoryzowane transkrypcje do publikacji. Po pojawieniu się wielu komentarzy do publikacji Starego i Nowego Testamentu, jego reputacja jako tłumacza Reformacji została ugruntowana i dała mu sławę teologa poza granicami elektoratu. We wrześniu 1524 roku miasto Hamburg próbowało go zaprosić, ale nie udało się to z powodu sprzeciwu rady, która była związana edyktem wormackim i uznała jego małżeństwo za kontrowersję. Powołanie na proboszcza do Gdańska również nie powiodło się uwagi na sprzeciw parafii w Wittenberdze.

Duszpasterskie problemy teologiczne zaczęły w coraz większym stopniu determinować myślenie i działanie Bugenhagena. W krótkich pismach zajmował się organizacją i prawidłowym rozumieniem Wieczerzy Pańskiej i spowiedzi. W 1525 roku napisał tekst gratulacyjny „De conugio episcoporum et diaconorum” o małżeństwie augustianina Wolfganga Reissbuscha z Lichtenburga . W nim z zadowoleniem przyjmuje małżeństwo duchownego jako boski Zakon i próbuje to uzasadnić teologicznie. Odzwierciedla to zauważalne przejście od ruchu reformacyjnego do powstania protestanckiego systemu kościelnego. W tym kontekście nie można nie wspomnieć, że to Jan Bugenhagen brał udział w zawarciu małżeństwa przez Marcina Lutra i Katarzynę von Bora 13 czerwca 1525.

Jan Bugenhagen pisał więc do Johanna Hessa z Wrocławia i polemizował z Andreasem Bodensteinem (Karlstadtem) i Huldrychem Zwinglim z ich interpretacją Słów Ustanowienia i wynikającej z niej rozumienia Wieczerzy Pańskiej. Kiedy Zwingli odpowiada bezpośrednio, Bugenhagen ustępuje. Niemniej jednak wkracza on w nowy etap sporu o Wieczerzę Pańską, w którym Luter i Zwingli stanęli bezpośrednio przeciwko sobie. Nie okazał tutaj powściągliwości. Przede wszystkim miał do czynienia z Martinem Bucerem i Johannesem Brenzem.

Jego praca „O chrześcijańskiej wierze i dobrych uczynkach” oraz „List do mieszkańców Hamburga”, napisane w 1525 i wydrukowana w 1526 opisują podstawy jego teologii i interpretacji reformy Kościoła. Dzięki doświadczeniu, które zdobył podczas organizacji swojej parafii w Wittenberdze i jako autor pism, Bugenhagen zyskał renomę również poza Wittenbergą. Jako pierwszy doświadczył mrocznego okresu epidemii dżumy, która szalała w Wittenberdze w latach 1527/28, kiedy on i Luter zostali na miejscu, aby wspierać swoją społeczność i wygłaszać wykłady dla pozostałych studentów na temat pierwszych czterech rozdziałów 1. Listu do Koryntian.

Filip Melanchton i Justus Jonas Starszy opuścili jednak miasto wraz z rodzinami, a uniwersytet został przeniesiony do Jeny. Po śmierci siostry Bugenhagena Hanny Rörer w 1527 roku (zmarła na dżumę), Luter poprosił go, aby zamieszkał w jego domu. 26 kwietnia 1528 roku zmarł jego dwuletni syn Michał. W międzyczasie od marca 1528 trwały negocjacje między miastem Brunszwik a uniwersytetem w Wittenberdze, które zakończyły się sukcesem pod koniec kwietnia. Rezultatem było wysłanie Bugenhagen do Brunszwiku, dokąd on i jego rodzina wyjechali 16 maja.


Literatura:

1. H.-G. Leder, „Sacerdos Christi, ludimagister Treptovii“. Johannes Bugenhagen in Treptow bis zu seinem Anschluß an den Schul- und Bibelhumanismus (1504–ca. 1515). In Werner Buchholz: Land am Meer. Pommern im Spiegel seiner Geschichte. 1995, 375–404.

2. R. Kötter, Johannes Bugenhagens Rechtfertigungslehre und der römische Katholizismus. Studien zum Sendbrief an die Hamburger (1525), Forschungen zur Kirchen- und Dogmengeschichte 59, 1994.

3. T. Lorenzen, Johannes Bugenhagen als Reformator der öffentlichen Fürsorge. Studies in the Late Middle Ages, 2008, 39.

4. Th. Kaufmann, Reformatoren, 1998, 58.

5. H.-G. Leder, Johannes Bugenhagen Pomeranus- Vom Reformer zum Reformator, Studien zur Biographie (= Greifswalder theologische Forschungen, Francfort-sur-le-Main), 2002, 44.