1. Etymologia
Określenia „język grecki”, „greka” pochodzą od Starożytnych Rzymian, którzy nazywali ten język po łacinie lingua Graeca. Nazwa stosowana przez samych Greków w grece klasycznej brzmiała ἡ Ἑλληνικὴ γλῶττα, co można by przetłumaczyć jako „język helleński”.
2. Opis rozwoju
Termin „język grecki” jest z formalnego punktu widzenia mało precyzyjny, ponieważ może się odnosić do kilku faz rozwojowych języka, z których każda posiada własną nazwę:
- język mykeński – najwcześniejsza potwierdzona faza rozwojowa języka greckiego, używana w okresie ok. 1600 r. p.n.e. do ok. 1200 r. p.n.e., najprawdopodobniej głównie na terenach Krety, wysp Morza Egejskiego i Peloponezu przed inwazją Dorόw. Zachowały się inskrypcje na glinianych tabliczkach w piśmie linearnym B. Odczytane przez Michaela Ventrisa i Johna Chadwicka w 1952 roku, których badania udowodniły powiązania języka mykeńskiego ze współczesną greką.
- język grecki archaiczny – znany przede wszystkim w swoim późnym stadium z dzieł Homera, używany po upadku cywilizacji mykeńskiej w „okresie ciemnym” i okresie archaicznym starożytnej Grecji; w okresie greki archaicznej ukształtowały się liczne dialekty, znane z późniejszych tekstów klasycznych. Uważa się, że Iliada i Odyseja są pisane językiem będącym zlepkiem różnych dialektów epoki, które w kolejnych wiekach dały początek poszczególnym zaświadczonym w piśmiennictwie dialektom greki klasycznej. W zakresie fonetyki greka epoki archaicznej różniła się od greki klasycznej m.in. wymową dyftongów (zapisywane np. ᾱι, ᾳ), oraz istnieniem kilku innych głosek, zapisywanych archaicznymi znakami alfabetu greckiego, m.in. zapisywanej digammą (Ϝ) głoski [w] i zapisywanej koppą (Ϟ) głoski [q].
- język grecki klasyczny - silnie zróżnicowany dialektalnie, używany w okresie klasycznym (500 r. p.n.e. – 350 r. p.n.e.) w starożytnej Grecji; w węższym znaczeniu termin ten odnosi się tylko do dialektu attyckiego; język bogatej literatury, zaświadczony zwłaszcza w dialekcie attyckim. Klasyczny język grecki charakteryzował się dużym zróżnicowaniem – występowały liczne dialekty, ukształtowane już w okresie archaicznym. Wyróżnia się cztery główne zespoły dialektów:
- Zespół jońsko-attycki:
a) dialekt attycki z Attyki i północnych wybrzeży Morza Egejskiego;
b) dialekt joński z południowo-zachodnich wybrzeży Azji Mniejszej oraz Cyklad i Sporadόw Pόłnocnych;
c) dialekt eolski - właściwie grupa dialektów z Beocji, Tesalii i północno-zachodnich wybrzeży Azji Mniejszej oraz niektórych wysp północnej części Morza Egejskiego, m.in. wyspy Lesbos;
d) dialekty arkadyjsko-cypryjskie (achajskie) – zespół obejmujący starożytne dialekty Pamfilii, Arkadii i Cypru;
- Zespół zachodni:
a) dialekt dorycki – właściwie grupa dialektów używanych na terenach Lakonii, Mesenii, Koryntu i Argolidy, a także Krety i wysp Dodekanezu oraz części Epiru i północnych Wysp Jońskich (m.in. na Kerkyrze).
b) dialekty północno-zachodnie (włączane często do zespołu doryckiego), rozpowszechnione w północno-zachodniej części Peloponezu, oraz w Fokidzie, Etolii i Akarmani, częściowo też w Epirze i na Wyspach Jońskich.
Wśród językoznawców nie ma zgody, czy słabo zaświadczony starożytny język macedoński z obszarów Macedonii Greckiej należy uznać za osobny język helleński, czy też włączyć go do dialektów greki klasycznej. Dialekty attycki, joński, dorycki i eolski – z racji dużego stopnia poświadczenia w tekstach literackich – nazywane są głównymi dialektami greki klasycznej. Wszystkie dialekty języka greckiego były wzajemnie zrozumiałe i mieszkańcy różnych rejonów Hellady nie mieli problemów z porozumiewaniem się.
Starożytni autorzy stosowali często określony dialekt jako wyróżnik formalny gatunku literackiego, np. epika i wczesna historiografia nawiązywały do języka Homera (opartego przede wszystkim na dialektach jońskim i eolskim), liryka subiektywna Safony i Alkajosa powstała w dialekcie eolskim, a liryka chóralna (Pindar) i bukolika (Teokryt) w dialekcie doryckim. W dialekcie attyckim wypowiadała się znaczna większość pisarzy okresu klasycznego. Z drugiej strony u wielu autorów tej epoki pojawiają się też ślady innych dialektów (np. Ajschylos i Sofokles obok dialektu attyckiego stosowali też joński i dorycki). Stosunkowo najmniej wpływów z innych dialektów ma proza attycka (Tukidydes, Platon, Ksenofont) oraz u mówców ateńskich (Izokrates, Demostenes, Lizjasz).
W okresie hellenistycznym liczne odmiany języka zlały się w jeden wspólny, dając początek grece koine (opartej jednak w znacznej mierze na dialekcie attyckim).
- greka koine - określenie powszechnej formy języka greckiego, która zastąpiła klasyczny język starogrecki i pozostawała w użyciu od początków epoki hellenistycznej do czasów późnoantycznych (ok. 300 p.n.e. – 300 n.e.). Greka koine stała się lingua franca wschodniej części basenu Morza Śródziemnego i nieoficjalnie drugim po łacinie językiem cesarstwa rzymskiego. W koine powstało wiele znanych ksiąg, m.in. Septuaginta i Nowy Testament.
Koine stanowiła wytwór epoki hellenistycznej zapoczątkowanej podbojami Aleksandra Macedońskiego. Od III/II wieku p.n.e. była potocznym językiem Greków zamieszkałych w basenie Morza Śródziemnego oraz językiem międzynarodowym w większej części cesarstwa rzymskiego. Była używana szeroko w Egipcie, Azji Mniejszej i na Bliskim Wschodzie, stanowiąc język handlu, dyplomacji, nauki i literatury. Za koniec okresu tej fazy rozwoju języka greckiego zwykło się przyjmować rok 330, w którym cesarz Konstantyn ufundował Konstantynopol. Od tego momentu koine stała się podstawą greki bizantyńskiej.
- język średniogrecki (greka bizantyjska) – termin określający czwartą fazę w ewolucji języka greckiego, w okresie między założeniem Konstantynopola w 330 roku a jego upadkiem w 1453 roku. Ponieważ język ten stanowił język całej epoki bizantyńskiej, przeto często nazywany jest greką bizantyńską.
Język średniogrecki zrodził się z języka koine u zarania epoki średniowiecznej. Początkowo, w mieście Konstantynopolu jako nowej stolicy cesarstwa, używano języka łacińskiego, jednak od czasów cesarza Herakliusza język grecki wrócił jako język dworu. Greka stanowiła też język kościoła i liturgii oraz edukacji. Greka bizantyńska posiadała liczne dialekty lokalne, np. bałkański, wyspiarski, syryjski, egipski, południowoitalski i sycylijski.
Pisarze greccy epoki średniowiecznej rzadko bądź niemal w ogóle nie pisali w języku wernakularnym, ale w grece klasycznej, uważanej za język literacki. Był to jednak język sztuczny, którego można było nauczyć się wyłącznie w szkołach, mimo iż był on traktowany jako język oficjalny, używany na cesarskim dworze, przez warstwy wykształcone i bizantyńskie duchowieństwo. Średniogrecki język mówiony nazywano nieco pogardliwie demotykiem, czyli „językiem ludowym”.
- katharewusa („greka oczyszczona”) – język nawiązujący do greki klasycznej, stworzona na początku XIX wieku przez językoznawcę Adamandiosa Koraisa.
Korais, biegły w językach klasycznych starożytności, uważał, że język grecki należy oczyścić z naleciałości narosłych przez wieki osmańskiej niewoli. Opracował więc język pozbawiony zapożyczeń i luźno nawiązujący do greki klasycznej formami gramatycznymi. Był to jednak język sztuczny, trudno zrozumiały dla Greków, którzy na co dzień posługiwali się odmianą dimotiki. Katharewusa była jednak przez 140 lat istnienia niepodległej Grecji językiem oficjalnym tego kraju - posługiwano się nią w urzędowych dokumentach, w wiadomościach i polityce. Nauczano go też w szkołach.
Ponieważ język ten znacznie różnił się od języka mówionego Greków, istniała silna presja do zastąpienia go przez dimotiki, co zostało ostatecznie zrealizowane w 1976 roku. Przez 140 lat funkcjonowania jako język urzędowy Grecji katharewusa wywarła jednak wpływ na język mówiony, który zapożyczył z niej dużą część słownictwa, a także liczne wyrażenia. Współczesny język nowogrecki jest więc w znacznej mierze wynikiem zmieszania się dawnych XIX-wiecznych dialektów mówionych języka greckiego z katharewusą.
Katharewusę można jeszcze spotkać na starych szyldach i napisach w Grecji, w katharewusie pisane są też nazwy geograficzne na starych drogowskazach i mapach.
- język nowogrecki, inaczej demotyk (δημοτική = dimotikí, demotyk) – używany obecnie, głównie na terytorium Grecji i Cypru, współczesny standard literacki powstał w wyniku zmieszania się dialektów mówionych języka greckiego z formami zaproponowanymi w katharewusie; demotyk mówiony rozpada się na kilka dialektów; w szerszym znaczeniu termin ten odnosi się do wszystkich pobizantyjskich odmian języka greckiego łącznie z katharewusą i językami griko, cakońskim, kapadockim i pontyjskim.
Dziedzictwo języka starogreckiego, mającego bardzo długą i niezmiernie bogatą tradycję piśmienniczą. Jednocześnie Grecja przez blisko 400 lat pozostawała w granicach Imperium Osmańskiego i wpływu języka osmańskiego. Oba te fakty po odzyskaniu przez Grecję niepodległości w 1830 stały się przeszkodą w powstaniu współczesnego, nowoczesnego greckiego języka literackiego. W okresie ożywionych sporów o kształt języka literackiego (wiek XIX i praktycznie cały wiek XX) zmagały się ze sobą dwie główne szkoły forsujące własny pogląd na kształt oficjalnego greckiego języka literackiego.
Pierwsza z nich, dowodząc bogactwa języka klasycznego, pragnęła oprzeć język literacki na starogreckich formach i normach, także ortograficznych, argumentując, iż nie można wyprzeć się dziedzictwa niemal trzydziestu wieków istnienia języka. Tak powstał zaproponowany przez tę szkołę język katharewusa – język oczyszczony (z naleciałości).
Przedstawiciele drugiej szkoły wychodzili z założenia, że nie można zmuszać współczesnych użytkowników języka do używania sztucznie stworzonych form i postulowali oparcie języka literackiego na współczesnych, żywych dialektach greckich, odziedziczonych po grece średniowiecznej wraz z bogactwem ich leksyki (również tej zapożyczonej z innych języków). Popierany przez tę szkołę język nazwano dhimotikí (gr. δημοτική), tj. język ludu, demotyk.
Spór między dwiema szkołami przygasł dopiero w 1976, gdy zadekretowano prawnie oparcie języka literackiego na żywym języku (demotyku). Zwycięstwo języka potocznego jest jednak częściowe: do dziś w powszechnym użyciu jest bardzo wiele skostniałych, archaicznych form wyrazowych czy nawet całych frazeologizmów, przejętych z greki klasycznej za pośrednictwem katharewusy. Współczesny standard literacki jest przez to wielowarstwowy, funkcjonują w nim zarówno dawne starogreckie rdzenie wyrazowe, jak i nowsze – zapożyczone. Przykładowo sklep rybny nazywa się po grecku ιχθυοπωλείο (ichthiopolío) od starogreckiego ἰχθύς (ichthýs) – ryba i πωλέω (poléo; w dialekcie attyckim πωλῶ – poló) – sprzedaję, zaś ryba nazywa się współcześnie ψάρι (psári). Nieco więcej katharewusy zachowano na Cyprze. Przykładowo Ministerstwo Porządku Publicznego nazywa się tam Ypurgio Dimosias Takseos (Τάξεως) - takseos to forma katharewusy. W Grecji zaś nazwa ta brzmi Ypurgio Dimosias Taksis.
Rozróżnienie pomiędzy językiem starogreckim a współczesnym nowogreckim jest bardzo ważne. Greka starożytna to język o bogatej fleksji i bogatym systemie czasowym, natomiast w języku nowogreckim doszło do znacznych zmian gramatycznych i fonetycznych. Ponadto w języku nowogreckim występuje bardzo wiele słów tureckich, sporo jest także pożyczek z języków zachodnich (francuskiego, angielskiego, niemieckiego) oraz (głównie w dialektach północnych) pewna liczba zapożyczeń z języków słowiańskich. Z drugiej strony język nowogrecki zachował też wiele wyrazów, których znaczenie i wymowa niemal nie zmieniły się od tysiącleci. Posiada też szereg neologizmów, opartych na rodzimych rdzeniach słowotwórczych mimo istnienia wspólnych, międzynarodowych terminów w innych językach europejskich, np. ξενοδοχείο (ksenodochío) – hotel, λεωφορείο (leoforío) – autobus, θερμίδα (thermída) – kaloria.
Oprócz standardu literackiego we współczesnym języku nowogreckim wyróżnić można szereg dialektów, w dużym stopniu wzajemnie zrozumiałych. Rozpadają się one na dwa główne zespoły:
A) Zespół południowy rozpada się na cztery grupy:
1. dialekty staroateńskie (Megary, Eginy, Kimi) i dialekty półwyspu Mani
2. dialekty Peloponezu (oprócz Mani), Wysp Jońskich i Epiru Pόłnocnego
3. dialekty Cyklad i Krety
4. dialekty Dodekanezu i Cypru.
B) Zespół północny: dialekty Epiru, Rumelii, Tesalii, Tracji i Macedonii.
Literatura:
3. U. Eco, W poszukiwaniu języka uniwersalnego, 2002, 21.
4. R. Browning, Von der Koine bis zu den Anfängen des modernen Griechisch. In: H.-G. Nesselrath: Einleitung in die griechische Philologie, 1997, 156-168.
5. V. Bubenik, The rise of Koiné. In A. F. Christidis (ed.). A history of Ancient Greek: from the beginnings to late antiquity, 2007, 342–345.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz