Pietyzm szwabski (wirtemberski)

Tzw. „Obraz pięciu braci”, portret osobowości pietyzmu wirtemberskiego; od lewej do prawej: Johannes Schnaitmann, Anton Egeler, Johann Martin Schäffer, Immanuel Gottlieb Kolb i Johann Michael Hahn.

Za szczególnie pietystyczne uważany jest obszar dawnego Księstwa i Królestwa Wirtembergii (Szwabia). Na początku XVII wieku były tam wielkie trudności z powodu rosnących cen, po których nastąpił kolejny okres trudności z wojną trzydziestoletnią, zwłaszcza po bitwie pod Nördlingen w 1634 roku. Walka z biedą i odbudowa po pokoju westfalskim i w późniejszych czasach potrzeb promowała luterański pogląd na codzienną pracę jako kult, a odradzające się pragnienie przyjemności w dużej części społeczeństwa, a także wśród szlachty, było postrzegane jako sprzeczne z tymi ideami. Na tym polu napięć działały purytańskie pisma dewocyjne, które wywarły silny wpływ na pietyzm wirtemberski.

Pietyści pierwszego pokolenia piastowali już czołowe urzędy kościelne w Szwabii. Duże znaczenie ma Johann Andreas Hochstetter (1637-1720), który został profesorem teologii w Tybindze w 1688 roku. Krytykował nadużycia kościelne i społeczne oraz działał na rzecz reformy nauczania katechizmu i wprowadzenia konfirmacji, którą następnie wprowadzono 1 kwietnia 1722. Jego syn Andreas Adam Hochstetter (1668-1717) był głównym kapelanem dworskim w Stuttgarcie, a także profesorem teologii w Tybindze. Również w Wirtembergii wysiłki pietystyczne zostały odrzucone przez ortodoksję luterańską, a kiedy stypendyści Evangelisches Stift (szkoły i internatu dla studentów teologii ewangelickiej w Wirtembergii) w Tybindze odwiedzali konwertykle (godzinki biblijne), doprowadziło to do śledztwa. Przede wszystkim młodszy Hochstetter walczył o równowagę między luterańską ortodoksją a pietyzmem.

Aż do około 1730 roku ruch pietystyczny w Wirtembergii był w dużej mierze radykalny, a samą Szwabię nazywano luterańską Hiszpanią. Pietyści podążali za postulatami Spenera i szydzili z wystawnych ubrań, palenia tytoniu, picia, tańca, komedii, gier karcianych oraz - w radykalnej formie- przeciwko wszelkiej rozrywce, w tym muzyce.

Najbardziej wpływową postacią pietyzmu szwabskiego był Johann Albrecht Bengel (1687–1752), który swoją biblijną, zorientowaną na zbawienie teologią ukształtował dużą część następnego pokolenia pastorów w Wirtembergii. Ważnymi uczniami byli pastor i autor pieśni Philipp Friedrich Hiller (1698-1769), profesor teologii w Tybindze Jeremias Friedrich Reuss (1700-1777), który ukształtował całe pokolenie pastorów Wirtembergii, Johann Christian Storr (1712-1773) i Friedrich Christoph Oetinger (1702-1782), który w swojej oryginalnej teologii włączył wiele innych tradycji i dzięki temu stał się formacją dla pietyzmu wirtemberskiego. To samo dotyczy Philippa Matthäusa Hahna (1739-1790).

W 1743 roku konwertykle uzyskały prawne uznanie przez „Reskrypt generalny dotyczący prywatnych zebrań pietystów”. W nich jednak nie można było szerzyć poglądów heterodoksyjnych i separatystycznych. To sprzyjało konsolidacji pietyzmu w Wirtembergii. Rodziny na wsi, takie jak pietystyczna rodzina nauczycieli Kullenów w Hülben, którzy od pokoleń kultywowali pietyzm w Kościele Krajowym (Landeskirche) i w ten sposób kształtowali życie na wsi, były jednymi z typowych przejawów pietyzmu wirtemberskiego.

Wśród świeckich należy wymienić Johanna Michaela Hahna (1758-1819) jako wpływowego myśliciela i założyciela wspólnot Hahna, które istnieją do dziś. Podobnie, istniejące wspólnoty Pregizier, a ich korzenie sięgają pracy pastora Christiana Gottloba Pregizera (1751-1824). Ważni „ojcowie” pietyzmu wirtemberskiego, tacy jak Michael Hahn, Johann Albrecht Bengel i Friedrich Christoph Oetinger, reprezentowali powszechne pojednanie (apokatastasis pantōn).

Na początku XIX wieku nastąpiła fala pietystów emigrujących do Besarabii, Krymu, regionu Wołgi i Kaukazu w związku z eschatologicznymi spekulacjami. Aby temu przeciwdziałać, utworzono dwie parafie pietystyczne w Korntal (1819) i Wilhelmsdorf (1824), którym nadano specjalne prawa kościelne.

Na tej podstawie pietyści byli w stanie zaangażować się w Kościele Krajowym, dlatego do dziś istnieje tam silny nurt pietystyczny. Pietyści z grupy dyskusyjnej „Żyjąca kongregacja” są nadal najliczniejszą grupą na synodzie Ewangelicko-Luterańskiego Kościoła Krajowego w Wirtembergii. Jednak wpływ pietyzmu był często przeceniany, zwłaszcza w tym kraju, ponieważ ogólne zachowanie było niekontrolowane i przypisywane wpływom pietyzmu.

Relacje między pietystami i nie-pietystami w Ewangelicko--Luterańskim Kościele Krajowym w Wirtembergii bywają napięte, pomimo podstawowego zrozumienia, co okazało się w przeszłości, gdy grupy dyskusyjne synodu miały trudności z wyborem Biskupa Krajowego.

Literatura:

1. M. Brecht, Der württembergische Pietismus. In: Geschichte des Pietismus. Bd. 2, 1995, 228-247, 283-286.

2. J. A. Scherer, The Triumph of Confessionalism in Nineteenth-Century German Lutheran Missions, Missio Apostolica, 1993 (2): 71–78.

3. M. Neiiendam, Erik Pontoppidan – Studier og bidrag til Pietismens historie 1698-1764, bind 1-2, Gads Forlag, 1930-33.

4. M. Lienhard, « Le piétisme allemand », Fac-réflexion, revue de la Faculté de théologie évangélique de Vaux-sur-Seine, 1998.

5. H. Ehmer, H. Frommer, R. Jooß, J. Thierfelder (Hrsg.), Gott und Welt in Württemberg, 2009, 102-116.