„Pochwała głupoty” Erazma z Rotterdamu

Fragment wydania z 1515 roku

Erazm napisał swόj traktat w 1509 roku, przebywając ze swoim przyjacielem Tomaszem Morusem w Anglii. Już trzy lata wcześniej Erazm zaadaptował teksty satyryczne hellenistycznego satyryka Lukiana z Samosaty (120–180), który później został nazwany także Wolterem starożytności, i wydał je – wraz z Tomaszem Morusem – jako zbiór dzieł Luciani opuscula.

Napisana po łacinie jako dyskurs ironiczny Pochwała głupoty została po raz pierwszy wydrukowana przez Jehana Petita i Gillesa de Gourmont w Paryżu w 1511 roku, a wkrótce potem przez Matthiasa Schürera w Strasburgu, datowanym na sierpień 1511. Nowe wydanie zostało opublikowane w Bazylei w 1515 roku przez Johanna Frobena i uzupełnione 83 rysunkami odręcznymi malarza Hansa Holbeina Młodszego. Traktat stał się jedną z najpoczytniejszych książek w światowej literaturze.

Pochwała głupoty (gr. Μωρίας Eνκώμιον, łac. Stultitiae Laus) to stylizowana satyra na społeczeństwo renesansu. Erazm z Rotterdamu ukazuje głupotę jako źródło wszelkiej ludzkiej szczęśliwości. Zestawia ją z mądrością, która doprowadza człowieka do cierpienia i przedwczesnej śmierci. Groteskowy charakter utworu wzmacnia to, że odwróceniu wartości towarzyszy przedstawienie głębokich, ponadczasowych prawd o naturze ludzkiej.

Jej rola w początkach Reformacji wynika z krytyki praktyk Kościoła i jego politycznych sojuszników. Utwόr przenosi się do analizy pobożnych, ale przesądnych nadużyć doktryny katolickiej i korupcyjnych praktyk w częściach Kościoła papieskiego — którym Erazm był zawsze wierny — oraz szaleństwa pedantów. Erazm niedawno wrócił rozczarowany z Rzymu, gdzie odrzucił oferty awansu w kurii. Esej kończy się prostym stwierdzeniem chrześcijańskiego ideału: „Żaden człowiek nie jest zawsze mądry lub nie ma swojej ślepej strony”.

Esej jest wypełniony klasycznymi aluzjami, wykonanymi w stylu typowym dla uczonych humanistów renesansu. Szaleństwo paraduje jako bogini, potomek Plutusa, boga bogactwa i nimfy Młodości. Opiekowały się nim dwie inne nimfy, Nietrzeźwość i Ignorancja. Jej wierni towarzysze to Philautia (narcyzm), Kolakia (pochlebstwo), Lethe (zapomnienie), Misoponia (lenistwo), Hedone (przyjemność), Anoia (demencja), Tryphe (rozwiązłość) i dwóch bogów, Komos (nieumiarkowanie) i Nigretos Hypnos (ciężki sen). Szaleństwo chwali się bez końca, twierdząc, że bez niej życie byłoby nudne i niesmaczne. szaleństwo pompatycznie mόwi na temat ziemskiej egzystencji: „Nie znajdziesz nic zabawnego ani szczęśliwego, co nie jest mi winne pochwały”.

Literatura:

1. J.-D. Müller, P. Strohschneider (Hrsg.), Erzählen und Episteme. Literatur im 16. Jahrhundert, 2011, 208.

2. St. Zweig, Erasmus And The Right To Heresy, 2020, 51-52.

3. J. Grzegorzewski, Misterium śmiechu. „Pochwała Głupoty" Erazma z Rotterdamu jako wielowymiarowy paradoks literacki, 2022.