 |
| Wędrujący wieczny Żyd, drzeworyt kolorowy Gustave Doré, 1852 |
1. Historia pojęcia
Rewolucja francuska z 1789 roku sprzyjała tworzeniu państw narodowych z ogólnymi prawami obywatelskimi w całej Europie. Od tego czasu niektóre państwa zaczęły dawać swoim obywatelom równość prawną i zapoczątkowały emancypację Żydów. Walczyły z nimi nacjonalistyczne ruchy unifikacyjne i szukały przyczyn dostosowanych do zmienionej sytuacji historycznej tradycyjnej nienawiści do Żydów w średniowieczu, którą ukształtowało chrześcijaństwo.
Wyrażenie „antysemityzm” to nowa kreacja niemieckich myślicieli zgrupowanych wokół dziennikarza Wilhelma Marra. Po raz pierwszy pojawiło się w grudniu 1879 roku w artykule prasowym na temat założonej we wrześniu antysemickiej ligi Marra i jej programu. W ten sposób ówcześni antysemici odróżnili się od naładowanej emocjami nienawiści do Żydów średniowiecza i nadali swoim celom racjonalną, oświeconą przykrywkę. Od 1880 roku określenie to definiowało również cele „ruchu berlińskiego” skupionego wokół Adolfa Stoeckera i Heinricha von Treitschkego oraz ich „petycję antysemicką”. Miała ona „usprawiedliwiać antysemityzm przynależnością Żydów do rasy semickiej […] i nadać mu charakter nauki opartej na przyczynach ostatecznych […]”
Od 1771 roku rodzinę języków i narodów określa się mianem „semitów” i odróżnia się od rodziny językowej „aryjczyków”. Indolog Christian Lassen i orientalista Ernest Renan używali terminów dla przeciwstawnych postaci narodowych i typów kulturowych. Nazywając Żydów „semitami", przedstawiali ich jako wspólnotę etniczną o gorszych cechach. Renan twierdził, że judaizm hamował polityczny postęp ludzkości poprzez swoje rozproszenie i religijne poczucie wyboru. W 1860 bibliograf Moritz Steinschneider odrzucił to jako „uprzedzenie antysemickie”. Do 1865 roku słowem kluczowym w tak prowadzonych badaniach było się „semityzm” lub „semitentum”.
Tak więc synonim „antysemityzm” mógłby oznaczać ideologię i cele organizacji antyżydowskich. Użyli go jako politycznego sloganu, aby zbiorowo pociągnąć „Żydów” do odpowiedzialności za negatywnie doświadczane i interpretowane współczesne zjawiska nowoczesności, gdyż są właścicielami prasy krytycznej i kierują nią, infiltrują naród egoistyczną pogonią za zyskiem i obcymi ideami, takimi jak racjonalizm, materializm, internacjonalizm, indywidualizm, pluralizm, kapitalizm, demokracja, socjalizm i komunizm. Żyd jest winny rozpadu („dekompozycji”) tradycyjnych struktur społecznych, wyzysku, kryzysów ekonomicznych, koncentracji kapitału i inflacji, braku jedności i słabości narodu. Jako samookreślenie „głównych” wrogów Żydów, którzy dążyli do izolacji, wypędzenia i ostatecznie unicestwienia Żydów, wyrażenie to stało się powszechne w Cesarstwie Niemieckim, carskim Imperium Rosyjskim, Cesarstwie Austriackim i porewolucyjnej Francji na około 75 lat.
Historycznie słowo to nigdy nie było skierowane przeciwko całej rodzinie języków semickich, która obejmowała wiele grup etnicznych, ale tylko przeciwko Żydom, których w ten sposób przedstawiano jako kolektyw etniczny. Termin „antysemityzm” jest zatem etymologicznym mylącym i rasistowskim oraz pseudonaukowym pojęciem. Było to jasne dla niektórych wrogów Żydów. Nawet Eugen Dühring odrzucił to wyrażenie, aby odróżnić europejskich, zasymilowanych Żydów jako odrębną „rasę” od innych „narodów semickich”. W sierpniu 1935 roku Ministerstwo Propagandy Rzeszy wezwało niemiecką prasę do „unikania słowa „antysemityzm”, ponieważ polityka niemiecka jest skierowana tylko przeciwko Żydom, a nie przeciwko Semitom jako takim. Zamiast tego należy użyć słowa „antyżydowski” (niem. antijüdisch) . W 1943 roku Alfred Rosenberg zażądał, aby niemiecka prasa przestała używać terminu „antysemityzm” ze względu na świat arabski, bo tym określeniem wrogie obce kraje ogłaszają, że Niemcy „wrzucą Arabów i Żydów do jednego garnka”.
Od 1945 roku znaturalizowane słowo „antysemityzm” służy jako obcy termin dla wszystkich aspektów ideologii antyżydowskiej, które umożliwiły, przygotowały, towarzyszyły i usprawiedliwiały Holokaust. W badaniach nad antysemityzmem nie ma jednak zgody co do tego, czy termin ten powinien obejmować wszystkie historyczne formy antysemityzmu o cechach „eliminujących”, czy też powinien być zarezerwowany dla form „nowoczesnych”, zwłaszcza rasistowskich od 1880 roku, kiedy pojawiły się po raz pierwszy. Pierwsi badacze skłaniają się do podkreślania ciągłości nienawiści do Żydów, drudzy różnic i postrzegają rasistowskie uzasadnienie jako główny punkt zwrotny. Kontrowersje budziła również klasyfikacja i określenie antysemityzmu, który nie był już religijny i nie był jeszcze wyraźnie rasistowski w latach 1750-1880.
W języku potocznym wyrażenie „antysemityzm” stało się od 1945 roku synonimem „nienawiści do Żydów” lub „wrogości Żydów”. W wielu dzisiejszych badaniach „antysemityzm” jest „zbiorowym określeniem negatywnych stereotypów na temat Żydów, urazów i działań skierowanych przeciwko pojedynczym Żydom lub przeciwko judaizmowi jako całości…”
2. Głόwne formy
A) antyjudaizm
B) współczesny antysemityzm
C) antysemityzm po Holokauście
D) antysyjonizm
E) islamski antysemityzm
3. Definicje
Różnorodne próby zdefiniowania tego zjawiska odzwierciedlają z jednej strony zmianę form nienawiści do samych Żydów, a z drugiej postęp badań nad tym zjawiskiem.
A) Okres po II wojnie światowej
Od 1945 roku słowniki unikały jakiejkolwiek definicji antysemityzmu, która (tak jak Brockhaus Conversationslexikon z 1882) nadaje Żydom te cechy, które przypisują im antysemici. Niektórzy definiują antysemityzm ściśle jako rasistowską nienawiść do Żydów, która jakościowo różni się od innych form, jak pokazuje pojedynczy Holokaust i jest szczególnie niebezpieczna, ponieważ rzekome cechy rasowe Żydów sprawiają, że ich eksterminacja wydaje się jedynym możliwym rozwiązaniem. Jednak ta definicja wyklucza najbardziej zjadliwe formy nienawiści do Żydów o podłożu religijnym (antyjudaizm).
Inne współczesne definicje klasyfikują antysemityzm jako zwykłą odmianę uprzedzeń etnicznych lub ksenofobii, tak jak wpływowy słownik Merriam-Webster's Collegiate Dictionary od 1961 roku: antysemityzm to „wrogość lub dyskryminacja wobec Żydów jako grupy religijnej, etnicznej lub rasowej”. Niektórzy historycy uogólniają to na „niechęć do niepodobnego”. Wtedy nienawiść do Żydów byłaby do odróżnienia od innych rasizmów (np. do osób ciemnoskórych) lub etnocentryzmu (np. do Latynosów) jedynie przez grupę przedmiotową. Niekiedy miało to praktyczne, polityczne i prawne zalety, gdyż ogólna ochrona mniejszości przed dyskryminacją wydawała się również skuteczniej chronić Żydów przed prześladowaniami. Podczas gdy niektórzy historycy podkreślają wyższą intensywność nienawiści do Żydów niż inne nienawiści do mniejszości, pomijają przyczynę tego zjawiska w jej szczególnych cechach. W rezultacie brakuje im również jakościowej różnicy między zwykłym pokazywaniem antysemickiego symbolu, jakim jest swastyka, a przeprowadzaniem przemysłowej eksterminacji Żydów, jak w obozie koncentracyjnym Auschwitz.
W przeciwieństwie do tego autorzy badania Theodora W. Adorno „The Authoritarian Personality” (1950) zdefiniowali antysemityzm jako „ideologię ze stereotypowo negatywnymi poglądami na Żydów, przedstawiającą ich jako groźnych, niemoralnych, kategorycznie różniących się od nie-Żydów, o bardzo wrogim nastawieniu i domagają się ograniczeń, wykluczeń i ucisków w celu rozwiązania „kwestii żydowskiej”. Według Kennetha L. Marcusa (Louis D. Brandeis Centre for Human Rights Under Law) definicja ta ma również zastosowanie do współczesnego antysyjonizmu: jeśli zastąpi się w nim słowo „Żydzi” słowem „Izrael”, to obejmuje ona również przeniesienie klasycznych antysemickich stereotypów na państwo Izrael („Żydzi wśród państw”) i związane z tym żądania „rozwiązania problemu Izraela”, co w ten sposób okazuje się problemem nie-Żydów.
Od 1966 roku, czyli przed wojną sześciodniową z 1967, słownik Merriam-Webster dodawał swoją definicję: antysemityzm mógł też oznaczać „sprzeciw wobec syjonizmu” i „sympatię z przeciwnikami państwa Izrael”. Wykluczało to odrzucenie Izraela na gruncie teologicznym, takie jak to, które zaleca ultraortodoksyjna Neturei Karta, odrzucenie wszelkiego nacjonalizmu i zwykłą krytykę merytorycznej polityki Izraela. Dodatkowa definicja nie przyjęła się, ale zwróciła uwagę na związek między antysyjonizmem a antysemityzmem.
W 1987 roku badaczka ludobójstwa Helen Fein uzupełniła w swojej definicji aspekty socjologiczno-kulturowe: antysemityzm jest „trwałą, ukrytą strukturą wrogich wierzeń wobec Żydów jako zbiorowości, które przejawiają się w jednostkach jako postawy, a w kulturze jako mit, ideologia, folklor i obrazy oraz manifestują się w działaniach – dyskryminacja społeczna lub prawna, mobilizacja polityczna przeciwko Żydom oraz zbiorowa lub rządowa przemoc, która skutkuje i/lub ma tendencję do dystansowania, przemieszczania lub niszczenia Żydów jako Żydów”.
B) Definicja międzynarodowa
Europejskie Centrum Monitorowania Rasizmu i Ksenofobii odnotowało wzrost tendencji antysemickich po atakach terrorystycznych z 11 września 2001 roku. Aby uprościć i ujednolicić kryminalne traktowanie takich postaw w państwach UE, Centrum opublikowało w 2005 roku roboczą definicję:
Antysemityzm to „żydowska nienawiść” skierowana przeciwko żydowskim lub nieżydowskim jednostkom, ich własności, ich instytucjom lub państwu Izrael. „Często oskarża Żydów o spisek mający na celu wyrządzenie krzywdy ludzkości i jest często używany do obwiniania Żydów »gdy coś pójdzie nie tak«”. Wyraża się słowami, tekstami, obrazami i czynami, używając „złowrogich stereotypów i negatywnych cech charakteru”, takich jak:
- wzywa do zabijania lub krzywdzenia Żydów w imię radykalnej ideologii lub ekstremistycznych poglądów religijnych,
- fałszywe, odczłowieczające, demonizujące lub stereotypowe twierdzenia dotyczące Żydów lub żydowskiej zbiorowej władzy, takie jak światowe żydostwo lub żydowska kontrola mediów, rządu itp.,
- oskarżanie Żydów zbiorowo o rzeczywiste lub domniemane przestępstwa popełnione przez jednego lub więcej Żydów lub nie-Żydów,
- negowanie Holokaustu,
- oskarżanie Żydów jako kolektywu lub Izraela o fabrykowanie lub dramatyzowanie Holokaustu,
- oskarżanie obywateli żydowskich o większą lojalność wobec Izraela lub postrzeganie żydowskich priorytetów na całym świecie niż wobec własnych państw,
- odrzucenie prawa Żydów do samostanowienia, np. twierdzenie, że Izrael jest projektem rasistowskim,
- stosowanie podwójnych standardów, czyli domaganie się od Izraela zachowania, którego nie oczekuje się od żadnego innego demokratycznego narodu,
- stosowanie klasycznych antysemickich symboli i obrazόw, takie jak oskarżenie Izraela lub Izraelczyków o bogobójstwo,
- porównanie obecnej politykę Izraela z nazistowską polityką Zagłady,
- domaganie się zbiorowej odpowiedzialności Żydów za politykę Izraela.
15 maja 2016 34 państwa członkowskie Międzynarodowego Sojuszu na rzecz Pamięci o Holokauście (IHRA) przyjęły definicję Europejskiego Centrum Monitorowania Rasizmu i Ksenofobii prawie bez zmian. Tekst i jego współautorzy podkreślają, że „nie było to przeznaczone do wdrożenia w prawie europejskim lub krajowym”. Robocza definicja antysemityzmu opracowana przez Europejskie Forum ds. Antysemityzmu (EFA) również opiera się na definicji Europejskiego Centrum Monitorowania Rasizmu i Ksenofobii z 2005 roku.
4. Krytyka
Politolog i socjolog Armin Pfahl-Traughber krytykuje roboczą definicję za brak jasności, selektywności i kompletności oraz opowiada się za jej fundamentalną rewizją. Nie jest jasne, na czym dokładnie polega „pewna percepcja”. Antysemityzm to nie krytyka, ale wrogość „wobec Żydów jako Żydów”. Chociaż w definicji jest mile widziane, że artykułuje się, iż współczesny antysemityzm jest często wyrażany pośrednio poprzez antyizraelską wrogość, jest to jednak przeceniane, a inne ideologiczne warianty antysemityzmu są wymieniane jedynie marginalnie.
Amerykańska Unia Swobód Obywatelskich w USA skrytykowała tę definicję jako zbyt szeroką i może być wykorzystana do zdławienia krytyki Izraela popieranej przez wolność słowa.
W raporcie zleconym przez Fundację Rόży Luksemburg filozof i socjolog Peter Ullrich określił roszczenie definicji IHRA do rozwiązania wszystkich problemów związanych z wyjaśnianiem terminów, a jednocześnie do ogólnego stosowania jako „nieudane”. Sama w sobie nie jest zbyt precyzyjna i sprzeczna, a także pozostawia rażące luki. Umożliwia stygmatyzację i publiczną dyskryminację niepopularnych stanowisk w sprawie konfliktu bliskowschodniego, które Ullrich ocenia „ze względu na ich quasi-prawny status jako zagrożenie dla wolności słowa”. Dodatkowo ukrywają fakt, że największe niebezpieczeństwo pochodzi z prawicy.
W grudniu 2019 Kenneth S. Stern stwierdził, że był głównym autorem roboczej definicji jako ekspert ds. antysemityzmu dla American Jewish Committee. Jednak prawicowe ugrupowania żydowskie używają tej definicji od 2010 roku jako broni przeciwko wolności słowa.
11 stycznia 2021 ponad siedemdziesięciu brytyjskich naukowców wysłało list otwarty potępiający wprowadzenie przez rząd definicji roboczej IHRA i wzywający brytyjskie uniwersytety i studentów do odrzucenia definicji, która była „z natury niepoprawna”, „niejasna” i „słaba w treści”.
W marcu 2021 ponad 150 żydowskich nauczycieli akademickich w Kanadzie wystosowało list otwarty, sprzeciwiając się przyjęciu definicji IHRA.
Literatura:
1. A. Pfahl-Traughber, Antisemitismus in der deutschen Geschichte, 2002, 9.
2. M. Schwarz-Friesel, Judenhass im Internet. Antisemitismus als kulturelle Konstante und kollektives Gefühl, 2019, 38–41.
3. M. Grimm, B. Kahmann (Hrsg.), Antisemitismus im 21. Jahrhundert: Virulenz einer alten Feindschaft in Zeiten von Islamismus und Terror, 2018, 237.
4. K. L. Marcus, The Definition of Anti-Semitism. In: Ch. Asher Small (Hrsg.): Global Antisemitism: A Crisis of Modernity. 2013, 98ff.
5. H. Fein, Dimensions of Antisemitism. In: H. Fein (Hrsg.): The Persisting Question: Sociological Perspectives and Social Contexts of Modern Antisemitism, 2012, 67.
6. Definition 1 (16.07.2017)
7. Anti-Semitism Awareness Act of 2018 (4.06.2018)
8. Zimmermann (11.01.2019)
9. Definition 2 (2.12.2020)
10. Canada (8.04.2021)
11. Jewish Faculty Network (8.04.2021)
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz