Recepcja Filipa Melanchtona w XIX-XXI wieku

Popiersia Melanchtona i Lutra autorstwa J.G. Schadowa z 1817 roku, Dom Melanchtona w Wittenberdze

1. Kościόł Ewangelicki w Niemczech

Zwolennicy unii kościołόw ewangelickich z XIX wieku znaleźli punkty styczne z Melanchtonem. W przypadku Friedricha Schleiermachera chodziło też o to, że podobnie jak uniwersalny uczony w Wittenberdze, wykładał on na wydziale teologiczno-filozoficznym oraz promował reformy w szkołach i na uniwersytetach. W 1850 roku Heinrich Heppe rozwinął pogląd, że Melanchton ustanowił obok luteranizmu i kalwinizmu trzeci typ wyznania protestanckiego, a mianowicie niemiecki ewangelicko-reformowany Kościół.

Teologowie byli w tym czasie zafascynowani wczesną twórczością doktora Marcina Lutra, która stała się dostępna od 1908 roku w transkrypcji wykładu z Listu do Rzymian. Porównali starego Melanchtona z młodym Lutrem. Werdykt Karla Holla został szeroko przyjęty: „Melanchton zepsuł luterańską doktrynę usprawiedliwienia jedynie przez osłabienie doktryny o boskiej skuteczności”. Karl Barth orzekł podczas swojego wykładu w 1922, że loci Melanchtona były „górą gruzu”. Trzeba dodać, że nie było bardziej szczegółowego studium dzieł Melanchtona w teologii dialektycznej. Dwa główne nurty niemieckiej teologii protestanckiej na początku XX wieku zdewaluowały w konsekwencji Melanchtona. Po 1945 roku, według Thomasa Kaufmanna, wznowiło się zainteresowanie humanistycznymi reformatorami: „Humanizm – obiecywał tolerancję i europejskość, pokrewieństwo z Zachodem i odwracanie się od ciasnoty „lutersko-niemieckiej” i sygnalizował chęć zaangażowania się w dialog ekumeniczny. Jest to związane z Melanchtonem jako pewnego rodzaju nowym początkiem w przemówieniu okolicznościowym, jakie Wolfgang Trillhaas wygłosił w Getyndze 19 lutego 1947 z okazji 450. urodzin Melanchtona, w ktόrym postulował, że przyjaciel Marcina Lutra postawił sobie wielkie zadanie „syntezy Humanum i Christianum”.

Wewnętrznie protestancki ekumenizm zawdzięczał Melanchtonowi ważny impuls w drugiej połowie XX wieku: jego formuła obecności Chrystusa w Wieczerzy Pańskiej „w chlebie i winie” (cum pane et vino) okazała się owocna dla ekumenicznych dialogόw między luteranami a ewangelikami reformowanymi i została przyjęta zarówno w tezach konkordii z Arnoldshain (1957), jak i w konkordii Leuenberskiej (1973).

500. rocznica urodzin Filipa w 1997 roku przyniosła wzrost popularności jego osoby, także dzięki Stefanowi Rheinowi, który był wówczas kuratorem Domu Melanchtona w Bretten. Wśród nowych publikacji tego jubileuszowego roku na szczególną uwagę zasługuje biografia reformatora, przedstawiona przez założyciela i szefa Centrum Badawczego Melanchtona w Heidelbergu, Heinza Scheible'a. Jako redaktor obszernej korespondencji Filipa, Scheible opisuje wydarzenia, w których uczestniczył Melanchton z jego perspektywy; to było wόwczas bardzo nowatorskie podejście. Skupienie się na teologu Melanchtonie oznacza, że ​​inne aspekty jego wieloaspektowej pracy życiowej zostały potraktowane bardziej zwięźle. Scheible rezygnuje także z całościowej oceny osobowości i jej klasyfikacji w historii Reformacji.

Europejska Akademia Melanchtona w Bretten, założona w 2004 roku przy wsparciu miasta Bretten i Ewangelickiego Kościoła Krajowego w Badenii, zajmuje się badaniami nad Reformacją i okresem wczesnonowożytnym, a także współczesnym dialogiem międzywyznaniowym i -religijnym.

2. Kościόł rzymskokatolicki

Do lat sześćdziesiątych XX wieku katolickie badania nad historią Reformacji koncentrowały się na Marcinie Lutrze. Melanchton jawił się jako nieciekawa postać drugorzędna. Dla Ignaza von Dollingera nieuczciwość, jaką przypisywał Melanchtonowi i jego humanistycznemu irenizmowi, zdewaluowały ekumeniczny potencjał kompromisowych wysiłków Filipa. Joseph Lortz przeciwstawił irracjonalnie wierzącego Lutra pedagogiczno-moralistycznemu Melanchtonowi.

Nowy impuls dla katolickich badań nadały dwa seminaria Josepha Ratzingera na temat Konfesji Augsburskiej (CA) w 1958/59 we Freising i 1960/61 w Bonn. Rozprawa Vinzenza Pfnüra na temat doktryny usprawiedliwienia w Augustanie (1970) przedstawiła nowe spojrzenie na Melanchtona: Filip skorygował jednostronność wczesnej fazy Reformacji do tego stopnia, że ​​wyłaniały się z niej problematyczne konsekwencje, pozostając w ciągłości z teologią Lutra. Siegfried Wiedenhofer, podobnie jak Pfnür, uczeń Ratzingera, wniósł nową analizę humanizmu do katolickiego wizerunku Melanchtona. Stoi w nurcie tradycji biblijnej, patrystycznej, monastycznej i mistycznej i pod tym względem jest związany z dziedzictwem katolickim właśnie jako humanista.

3. Upamiętnienie Melanchtona

3.1 Pomniki

Po przedstawieniu Melanchtona w płaskorzeźbach kościelnych, choć rzadko, zmieniona kultura pamięci w XIX wieku wytworzyła rzeźbiarskie pomniki reformatora. Wszystko zaczęło się trzechsetny Jubileusz Reformacji w 1817 roku: Johann Gottfried Schadow wykonał brązowe popiersia Lutra i Melanchtona dla Andreaskirche w Eisleben. W tym samym roku w Bretten wzniesiono obelisk, którego górną część stanowiło popiersie Melanchtona. W 1826 roku, z okazji 300-lecia norymberskiego gimnazjum założonego przez Melanchtona, Jacob Daniel Burgschmiet wykonał pełnowymiarowy posąg z piaskowca, oparty na przedstawieniu Filipa jak w warsztacie Cranacha. Zgodnie z tym wzorem wzniesiono pomniki Melanchtona przed licznymi szkołami w Niemczech. Kamień węgielny pod brązową statuę Melanchtona na wittenberskim rynku wmurowano z okazji 300. rocznicy śmierci Melanchtona jako odpowiednik istniejącego już pomnika Lutra; dzieło Johanna Friedricha Drake'a zostało wzniesione w 1865 roku. Przedstawia reformatora ze zwojem Augustany w ręku. Jakościowe porównanie dwóch sąsiadujących z sobą pomników Lutra autorstwa Schadowa i Melanchtona autorstwa Drake'a okazuje się na niekorzyść tego drugiego artysty.

Z okazji 400. rocznicy publikacji Augustany w 1930 roku Gerhard Marcks wykonał dwa brązowe popiersia Lutra i Melanchtona dla Uniwersytetu w Halle. Marcks studiował przedstawienia Cranacha i Dürera. Rysy twarzy i mocno podkreślone czoło Melanchtona wydają się więc znajome, usta są wykrzywione „jak w ironicznym uśmiechu”.

3.2 Rok tematyczny 2010: „Reformacja i edukacja”

W ramach Dekady Lutra sensowne było powiązanie roku tematycznego 2010 z 450. rocznicą śmierci Filipa Melanchtona 19 kwietnia 2010 roku. 31 października 2009 odbyło się uroczyste otwarcie roku tematycznego „Reformacja i edukacja” w Bretten, gdzie urodził się Melanchton. Nabożeństwo ekumeniczne w Stiftskirche było transmitowane na cały kraj. Katolicki arcybiskup Robert Zollitsch z Freiburga wygłosił kazanie. Następnie odbyła się uroczysta akademicka w rzymskokatolickim Laurentiuskirche, na której premier kraju związkowego Badenia-Wirtembergia Günther Oettinger pochwalił Melanchtona jako „człowieka równowagi”. Wśród licznych wydarzeń roku tematycznego 2010 kolejną atrakcją był weekend festiwalowy w dniach 16-19 kwietnia w Wittenberdze. Podczas uroczystości w Kościele Zamkowym w Wittenberdze 19 kwietnia głos zabrali kanclerz Angela Merkel, biskup Gerhard Ludwig Müller jako przewodniczący Komisji Ekumenicznej Konferencji Episkopatu Niemiec oraz Nikolaus Schneider jako przewodniczący Rady EKD. Pani Kanclerz scharakteryzowała Melanchtona jako „jednego z największych reformatorów oświaty w naszej historii”. Müller złożył hołd teologowi Melanchtonowi i jako interesujący aspekt podkreślił, że Filip zalicza ordynację do sakramentów i że dyskusja ekumeniczna koncentruje się w chwili obecnej na kwestii posługi w Kościele. Schneider podkreślał, że Reformacja była ruchem edukacyjnym. W dniach 10-12 listopada 2010 w Bibliotece im. Jana Łaskiego w Emden odbyła się międzynarodowa konferencja naukowa na temat „Melanchton i tradycja reformowana”. Chociaż uznanie Kalwina dla Melanchtona i elementów teologii wittenberskiego reformatora w Katechizmie Heidelberskim były od dawna znane, recepcja Melanchtona w reformowanych Kościołach Europy była jak dotąd dezyderatem badań.

3.3 Od jego imienia

- w 1933 roku następczyni założonego przez niego Egidianum w Norymberdze została przemianowana na Melanchthon-Gymnasium;

- w Środkowych Niemczech rzymska gruszka (łac. Pyrus communis) jest również znana jako „gruszka Melanchtona” (niem. Melanchthonbirne). Nazwa ma nawiązywać do faktu, że Melanchton podarował elektorowi gruszki z sadu pastora Andreasa Göcha. Göch uprawiał gruszę w ogrodzie parafialnym w Pegau.

Gruszka Melanchtona (niem. Melanchthonbirne), rysunek Wilhelma Lauche

Literatura:

1. M. Freundenberg, Melanchthon und die Bekenntnisbildung II. Reformiertentum. In: G. Frank (Hrsg.): Philipp Melanchthon: Der Reformator zwischen Glauben und Wissen, 2017, 181-191.

2. K. Holl, Die Rechtfertigungslehre in Luthers Vorlesung über den Römerbrief mit besonderer Rücksicht auf die Frage der Heilsgewißheit. In: Zeitschrift für Theologie und Kirche 20/4 (1910), 245–291, hier S. 263. Vgl. Heinz Scheible: Das Melanchthonbild Karl Holls. In: Ders., Aufsätze zu Melanchthon. Mohr Siebeck, Tübingen 2010, 447–462.

3. Th. Kaufmann, Evangelische Reformationsgeschichtsforschung nach 1945: Gottfried Seebaß zum 70. Geburtstag. In: Zeitschrift für Theologie und Kirche 104/4 (2007), 404–454.

4. W. Trillhaas, Philipp Melanchthon, der Ethiker der Reformation. In: Evangelische Theologie 6, 1946/47, 391.

5. H. Scheible, Melanchthon. Vermittler der Reformation. Eine Biographie. München: C. H. Beck 2016. In: Jahrbuch für die Geschichte Mittel- und Ostdeutschlands 64/1 (2019), 250–252.

6. S. Wiedenhofer, Der römische Katholizismus und Melanchthon. In: Philipp Haustein (Hrsg.): Philipp Melanchthon, ein Wegbereiter für die Ökumene (= Bensheimer Hefte. Band 82). Göttingen 1997, S. 64–78, hier S. 65. Siegfried Wiedenhofer: Zum katholischen Melanchthonbild im 19. und 20. Jahrhundert. In: Zeitschrift für katholische Theologie 102/4 (1980), 425–454.

7. M. L. Weigel, Melanchthon-Bildnisse in Geschichte und Gegenwart. In: G. Frank (Hrsg.): Philipp Melanchthon: Der Reformator zwischen Glauben und Wissen, 2017, 73–96.

8. K. Back, Die Melanchthons-Birne im Superintendenten-Garten zu Pegau. Broschüre ohne Ort und Jahr (nach 1850). Por. W. Hammer, Die Melanchthonforschung im Wandel der Jahrhunderte. Band 2, Heidelberg 1968, 146.