Anglikanizm za panowania Edwarda VI Tudora

Edward VI Tudor (1537-1553)

Edward VI Tudor (1537-1553) to jedyny syn Henryka VIII i i jego trzeciej żony Jane Seymour, która zmarła niedługo po jego narodzinach w wyniku gorączki poporodowej. Edward był bardzo chorowitym dzieckiem. Niektórzy naukowcy uważają, że cierpiał na kiłę wrodzoną, inni, że na gruźlicę. Pierwszą poważną gorączkę książę Walii przeżył w wieku 4 lat. Jego ojca skłoniło to do kolejnych małżeństw w celu narodzin kolejnego syna i zabezpieczenia sukcesji. Jednakże trzy kolejne małżeństwa Henryka VIII nie przyniosły mu potomstwa. W późniejszych latach zdrowie Edwarda uległo poprawie, dopiero w 1552 zachorował na odrę, zaś rok później prawdopodobnie na gruźlicę, która stała się przyczyną jego śmierci. Choroby Edwarda nie miały wpływu na jego edukację. Książę łatwo przyswajał sobie nowe wiadomości. Jego najważniejszymi nauczycielami byli Richard Cox (biskup Ely), John Cheke i Jean Belmain. Edward VI władał łaciną, greką i francuskim. Żył w dobrych relacjach ze swoją macochą, szóstą żoną Henryka VIII, Katarzyną Parr. Silna więź łączyła go również ze starszą siostrą Marią I Tudor, córką Henryka VIII z pierwszego małżeństwa, i to pomimo różnic wyznaniowych, gdyż Maria była gorliwą katoliczką, a Henryk VIII zadbał, by Edward został wychowany na gorliwego protestanta.

Osobą wywierającą wielki wpływ na króla był arcybiskup Canterbury, Thomas Cranmer, który podobnie jak lord protektor był gorliwym zwolennikiem umocnienia angielskiego kościoła protestanckiego. Henryk VIII mimo zerwania z Rzymem w głębi duszy pozostał katolikiem i sprzeciwiał się zbyt gwałtownym reformom. Nowy król, szczery protestant, nie miał już takich oporów.

Ukoronowaniem działań protestantów był Modlitewnik Powszechny (Book of Common Prayer, BCP), opublikowany w 1549 roku, zawierający podstawowe założenia anglikanizmu.

Book of Common Prayer był pierwszym modlitewnikiem, zawierającym formy obrzędów stosowanych podczas codziennych i niedzielnych nabożeństw w języku angielskim, został szybko zastąpiony przez poprawkę, która wyszła w roku 1552 spod tej samej ręki edytorskiej – Thomasa Cranmera. Nigdy jednak nie weszła ona do użytku, gdyż wraz ze śmiercią Edwarda VI, jego przyrodnia siostra Maria I Tudor przywróciła tradycję rzymską.

Doktryny o usprawiedliwieniu przez wiarę i predestynację zajmują centralne miejsce w teologii Cranmera, są zawarte w modlitewniku i miały ważne implikacje dla jego zrozumienia sakramentów. Cranmer uważał, że ktoś, kto nie jest jednym z wybranych przez Boga, przyjmuje tylko zewnętrzną formę sakramentu (obmycie podczas chrztu lub jedzenie chleba podczas Komunii), nie otrzymuje rzeczywistej łaski. Tylko wybrani otrzymują sakramentalny znak (signum) i łaskę/Obietnicę (promissio). Dzieje się tak, ponieważ wiara - która jest darem danym tylko wybranym - jednoczy zewnętrzny znak i wewnętrzną łaskę i sprawia, że sakrament jest skuteczny. Stanowisko to było zgodne z Kościołami reformowanymi, ale było przeciwne poglądom rzymskokatolickim i luterańskim.

Jako kompromis z konserwatystami zachowano słowo Msza z nabożeństwem zatytułowanym „Wieczerza Pańska i Komunia Święta, potocznie zwane Mszą”. Zachowała również większość średniowiecznej struktury Mszy (missa) - zachowały się kamienne ołtarze, duchowni nosili tradycyjne szaty, większość nabożeństwa była śpiewana, a kapłan otrzymał polecenie, aby wkładał opłatek do ust uczestnika komunii zamiast podawać do ręki.

Priorytetem dla anglikanów było zastąpienie scholastycznego nauczania, że ​​Msza święta była ofiarą daną Bogu („ta sama ofiara, co ofiara krzyża”) poglądem, że jest to służba dziękczynienia (ang. service of thanksgiving) i duchowej komunii z Chrystusem. Zamiarem Cranmera było stłumienie we Mszy świętej pojęcia ofiary i przeistoczenia (transsubstancjacji). Aby to podkreślić, nie było podniesienia konsekrowanego chleba i wina (elewacji), a adoracja eucharystyczna była zakazana. Podniesienie było centralnym momentem średniowiecznej Mszy, przywiązanej do idei rzeczywistej obecności. Teologia eucharystyczna Cranmera była bliska kalwińskiemu poglądowi na duchową obecność i można ją opisać jako recepcjonizm i wirtualizm: Chrystus jest naprawdę obecny, ale dzięki mocy Ducha Świętego. Słowa Ustanowienia w rycie z 1549 roku były celowo dwuznaczne - można je rozumieć jako utożsamianie chleba z Ciałem Chrystusa lub (zgodnie z teologią Cranmera) jako modlitwę, aby osoba mogła duchowo przez wiarę przyjąć ciało Chrystusa.

Wiele innych służba dziękczynienia uległo niewielkim zmianom. Cranmer oparł swój chrzest na teologii Marcina Lutra, co było uproszczeniem długiego i złożonego rytu średniowiecznego. Podobnie jak komunia, nabożeństwo chrztu zachowało swoją tradycyjną formę. Bierzmowanie i nabożeństwa zaślubin odbywały się zgodnie z dawnym obrzędem. Zachowały się też elementy modlitwy za zmarłych i mszy żałobnej, jak i postanowienie o celebrowaniu Komunii Świętej na pogrzebie. Praca Cranmera polegająca na uproszczeniu i rewizji została również zastosowana do codziennych służb dziękczynienia, które zostały zredukowane do modlitwy porannej i wieczornej. Cranmer miał nadzieję, że posłużą one również jako codzienna forma modlitwy dla świeckich, zastępując w ten sposób zarówno późnośredniowieczne obchody łacińskich godzinek.

W 1559 roku, już po śmierci Marii, została wydana wersja „kompromisowa” tej księgi, łącząca elementy modlitewników z 1549 i 1552 roku. W następstwie burzliwych wydarzeń związanych z wojną domową (Civil War) w Anglii, kolejna ważna poprawka została wydana w roku 1662. Wydanie to stało się oficjalnym modlitewnikiem Kościoła Anglikańskiego, chociaż w XXI wieku alternatywna księga o nazwie Wspólne Wielbienie (Common Worship), w dużym stopniu zastąpiła Modlitewnik Powszechny podczas głównego niedzielnego nabożeństwa, w większości parafii angielskich.

Modlitewniki (prayer books), w przeciwieństwie do ksiąg modlitw (book of prayers) zawierają teksty skonstruowanych (liturgicznych) obrzędów nabożeństwa. Zebrany w jednym tomie Modlitewnik Powszechny zawiera następujące elementy: modlitwę poranną (morning prayer), modlitwę wieczorną (evening prayer), Litanię (Litany) oraz Komunię Świętą (Holy Communion). Księga posiada szczegółowy porządek innych okolicznościowych obrzędów: chrztu, bierzmowania, ślubu, modlitw odmawianych za chorych oraz pogrzebu. Przedstawia w całości czytania apostolskie (Epistle readings) i ewangeliczne (Gospel readings) w codziennych modlitwach, które są wyszczególnione w formie tabelarycznej na wzór Psalmów; pieśni (canticles), w większości biblijne, ułożone tak aby śpiewano je pomiędzy czytaniami. Tradycyjne modlitewniki luteran, metodystów i prezbiterian zapożyczyły z Modlitewnika Powszechnego, a ślubne i pogrzebowe rytuały z nich wzięte wpasowały się doskonale w inne konfesje i język angielski. Tak jak Biblia króla Jakuba i dzieła Szekspira, wiele tekstów i wyrażeń z Modlitewnika Powszechnego weszło do kultury masowej:

- Speak now or forever hold your peace. (Mów teraz albo na zawsze zachowaj milczenie),

- Till death us do part. (Dopóki śmierć nas nie rozłączy),

- Earth to earth, ashes to ashes, dust to dust. (Z ziemi do ziemi, z popiołu w popiół, z prochu w proch),

- Peace in our time. (Pokój z nami, w modlitwie porannej).

Modlitewnik Powszechny występuje w wielu wersjach w kościołach wewnątrz i poza Wspólnotą Anglikańską, w ponad 50 różnych krajach oraz 150 różnych językach. W wielu częściach świata w regularnym, cotygodniowym wielbieniu zastąpiły go bardziej współczesne księgi.

Oficjalne edycje Biblii w języku angielskim opatrzono za panowania Edwarda VI Tudora antykatolickimi adnotacjami. Katolickie symbole w kościołach były usuwane i niszczone.

Modlitewnik Powszechny nie zadowolił ani angielskich katolików, ani ortodoksyjnych protestantów. W Kornwalii wywołał on ludową rebelię, krwawo stłumioną przez Somerseta, który nie zauważył zbierającej się nad jego głową burzy.

Początkiem końca wszechwładnego protektora była okupacja części Szkocji. Związany z nią sojuszem król Francji Henryk II 8 sierpnia 1549 wypowiedział Anglii wojnę. To sprawiło, że Somerset całkowicie utracił poparcie, nawet wśród oddanych mu dotąd członków Rady. W październiku 1549 Somerset został aresztowany i osadzony w Tower przez Johna Dudleya, hrabiego Warwick (który w 1551 uzyskał tytuł 1. księcia Northumberland) nie przyjął tytułu lorda protektora. Dudley był zwolennikiem Kościoła narodowego i na czas jego regencji przypadają pierwsze poważne prześladowania katolików, którzy za sprzeciw wobec Reformacji kończyli na stosie. Katoliccy biskupi zostali pozbawieni swoich godności, a na ich miejsce mianowano zwolenników anglikanizmu. Tymczasem hrabia Warwick umacniał swoją pozycję. Cieszył się zaufaniem króla, który w 1551 mianował go księciem Northumberland. W grudniu 1551 Northumberland wytoczył Somersetowi proces o zdradę zakończony wyrokiem skazującym i egzekucją byłego lorda protektora 22 stycznia 1552.

Gdy Dudley usunął Somerseta, zapowiedział, że ustąpi po osiągnięciu przez króla pełnoletniości (w wieku 16 lat). Tymczasem król nie zajmował się rządzeniem. Edward uwielbiał sport, wiele czasu spędzał grając w tenisa, co było jego ulubioną rozrywką.

Pierwsze objawy choroby pojawiły się zimą 1552/1553. Król dostał wysokiej gorączki. Działania lekarzy przynosiły skutek odwrotny od zamierzonego. W styczniu 1553 pojawiły się pierwsze objawy gruźlicy. W maju nie było już żadnej wątpliwości – król umierał.

Na wieść o chorobie króla Northumberland postanowił wykorzystać swoją pozycję w celu umocnienia pozycji własnej rodziny. Jego młodszy syn Guildford Dudley poślubił 15 maja lady Jane Grey, wnuczkę Marii Tudor, siostry Henryka VIII. Northumberland postanowił osadzić swojego syna i jego żonę na tronie. Na drodze stał akt sukcesyjny Henryka VIII, który w wypadku bezpotomnej śmierci Edwarda VI wyznaczał jako następne w sukcesji siostry króla – Marię i Elżbietę – a później potomkinie Marii Tudor: Frances Brandon, księżnę Suffolk i jej potomstwo (lady Joanna była córką księżnej Suffolk).

Ulegając presji Northumberlanda, Edward w swoim testamencie wykluczył z linii sukcesyjnej swoje siostry oraz księżnę Suffolk i lady Joannę. Korona miała przejść na męskich potomków tej ostatniej. Nie spodobało się to Northumberlandowi, gdyż lady Joanna była zamężna ledwie od miesiąca, a miała dopiero 16 lat. Narodziny męskiego potomka wydawały się sprawą dość odległej przyszłości. Northumberland ponownie użył swego wpływu na króla i ten zmienił testament – korona przechodziła na Joannę i jej męskich potomków. Maria i Elżbieta zostały uznane za dzieci nieślubne, natomiast księżna Suffolk zrezygnowała ze swoich praw do tronu. Według legendy, gdy król Edward umierał, Northumberland ukradł mu koronę i oddał ją swojej synowej.

Edward VI zmarł w Greenwich 6 lipca 1553 wskutek gruźlicy, kiły lub otrucia arszenikiem. Jego ostatnie słowa brzmiały: Oh my Lord God, defend this realm from papisty and maintain their true religion („O Boże, ochroń to królestwo przed papizmem i wspomóż prawdziwą wiarę”). 9 sierpnia król został pochowany w Henry VII Lady Chapel w opactwie westminsterskim. Nabożeństwo żałobne celebrował Thomas Cranmer; jednocześnie w Tower siostra króla, Maria I, uczestniczyła w katolickiej mszy za duszę Edwarda.

Śmierć króla była utrzymywana w tajemnicy przez kilka dni, by ułatwić Lady Jane wstąpienie na tron. Nowa królowa utrzymała się tam przez 9 dni (zwana jest dlatego „dziewięciodniową królową”). Tron objęła siostra Edwarda, Maria, która kazała ściąć królową Jane, jej męża i ojca oraz księcia Northumberland. Rządziła do 1558 i jej panowanie było ostatnią próbą przywrócenia katolicyzmu w Anglii. Po jej śmierci tron objęła Elżbieta I, która umocniła angielski Kościół narodowy.

Literatura:

1. Ch. Wohlers (23 September 2008). "The Book of Common Prayer in other Languages". The Book of Common Prayer. Retrieved 15 October 2008.

2. P. Marshall, Heretics and Believers: A History of the English Reformation, 2017, 324-325.

3. G. Jeanes, Cranmer and Common Prayer. In Hefling, Charles; Shattuck, Cynthia (eds.). The Oxford Guide to The Book of Common Prayer: A Worldwide Survey, 2006, 21–38.

4. S. Bridgen, New Worlds, Lost Worlds: The Rule of the Tudors, 1485–1603, 2000, 196-197.

5. Ch. Skidmore, Edward VI: The Lost King of England, 2007, 30.

6. E. Ives, Lady Jane Grey. A Tudor Mystery, 2009, 137, 139–140.