Historia Wittenbergi do czasów Fryderyka III Mądrego

Znaleziska archeologiczne z różnych epok prehistorycznych na terenie Wittenbergi wskazują, że obszar miejski został zasiedlony około 10 000 lat temu. W dokumencie z 12 kwietnia 965 roku (prawdopodobnie fałszerstwem z 1000 roku) odnotowano, że obszar, na którym znajduje się dzisiejsza Wittenberga, nazywany był słowiańskim Gau Nizizi. To ciągnęło się wzdłuż Łaby od ujścia Czarnej Elstery (na wschodzie) do ujścia Muldy (na zachodzie).

Gau Nizizi była częścią dawnej Saksonii Wschodniej lub, po jej podziale, Marchii Łużyckiej i obejmowała obszar między rzekami Muldą, Łabą i Czarną Elsterą na północny zachód od byłego Marchii Miśnieńskiej. Obszar ten znajduje się w dzisiejszych powiatach Północnej Saksonii, Wittenbergi i Łaby-Elstery.

Pierwsze wiarygodne wzmianki, które odnoszą się bezpośrednio do dzisiejszego terenu miasta, pochodzą z lat 973/1004. Wspomina się tam o dzisiejszych dzielnicach Pratau (Broth, 973) i Seegrehna (Grodisti, 1004).

Pierwsze wzmianki o nazwie Wittenberg można znaleźć już w 1174 roku, kiedy wspomina się hrabiego Thiedricha von Wittburca, który był ówczesnym zamkowym kasztelanem. Wittenburga wymienionym w dokumencie biskupa Balderama Brandenburskiego dla klasztoru Leitzkau około 1187 roku, który również wspomina o kościele będącym prekursorem dzisiejszego kościoła miejskiego (Stadtkirche St. Marien).

Rozwój miasta jest ściśle powiązany z polityką dynastii Askańskiej. Po otrzymaniu przez Bernharda von Sachsen godności książęcej w 1180 roku, jego syn Albrecht I odziedziczył tereny wokół Wittenbergi . Według dokumentu z 11 września 1227 jego żona Helena zbudowała klasztor franciszkański, co wskazuje na uprzywilejowaną pozycję; klasztor należał do saksońskiej prowincji franciszkańskiej (Saxonia). Jej syn Albrecht II, który rządził razem ze swoim bratem Johannem I von Sachsen-Lauenburgiem, otrzymał godność wyborczą poprzez abdykację od teścia Rudolfa Habsburga. Po około 20 latach swego niefortunnego panowania Johann I wyznaczył Albrechta II na opiekuna jego nieletnich synów w 1282 roku, a sam wstąpił do klasztoru franciszkanów w Wittenberdze i został jego głową (gwardianem). Tam zmarł 30 lipca 1285 roku.

Przywilej miejski nadany Wittenberdze 27 czerwca 1293 roku

Ponieważ Albrecht II przebywał na stałe w Wittenberdze, miejsce to stało się jego rezydencją Księstwa Saksonii-Wittenbergi i wybuchł spór z linią saksońsko-lauenburgską. W Wittenberdze rozwinęły się dzielnice z rolnikami, rzemieślnikami i kupcami, korzystającymi z dogodnej lokalizacji. Aby zapewnić lojalność poddanych, Albrecht II nadał Wittenberdze prawa miejskie 27 czerwca 1293 roku. Stworzyło to przesłanki do rozwoju klasy średniej w mieście.

Poprzez dalsze pozyskiwanie praw wpływy mieszkańców Wittenbergi wzrastały i wkrótce powstała samorządność, którą po raz pierwszy odnotowano jako radę miejską w 1317 roku. W 1332 roku miasto uzyskało niższą jurysdykcję i było w stanie nadać rozwijającym się rzemiosłom piekarzy, rzeźników, szewców i sukienników uregulowane i rozwinięte ramy prawne. Obejmuje to również prawa targowe nadane w 1354 roku, regulacje promowe w 1380 roku, ale także pozwolenie na budowę murów miejskich nadane na prawach miejskich. W 1429 roku husyci oblegali miasto, ale go nie zdobyli.

Chociaż wpływ Askańczyków w mieście zmniejszyły się wraz z uzyskaniem przez nie samorządności, odgrywali oni coraz większą rolę w polityce imperialnej I Rzeszy. Szczególnie Rudolf I prowadził w 1356 roku Księstwo Saksonii-Wittenbergi zręczną polityką terytorialną prowadzącą do podniesienia go do godności elektoratu. W ten sposób Wittenberga uzyskała status stolicy elektoratu Saksonii.

Początkowo, we wczesnym średniowieczu, króla niemieckiego miał wybierać lud, czyli plemiona germańskie. Jednak w rzeczywistości wiec ludowy kierował się sugestiami książąt plemiennych i dygnitarzy cieszących się autorytetem, stąd szybko elekcje zamieniły się w zjazdy książąt. W XII – XIII wieku decydowali już tylko książęta o największym prestiżu, a pozostali zatwierdzali ich uchwały automatycznie i stało się to swoistym precedensem. Z czasem skład kolegium elektorskiego uległ formalizacji. Już w 1212 cesarz Fryderyk II Hohenstauf potwierdził uprawnienia elektorskie królów Czech (König von Böhmen), choć później były one jeszcze czasem kwestionowane. Po zamieszaniu wokół wyboru następcy cesarza Henryka VI (1190–1197) papież Innocenty III rozstrzygnął w 1198 roku, że do ważnego wyboru monarchy konieczne są głosy trzech nadreńskich arcybiskupów z byłych terenów frankijskich (Moguncja, Trewir, Kolonia) oraz nadreńskiego hrabiego palatyńskiego (Pfalzgraf bei Rhein). Do nich doszli po 1220 roku: książę saksoński (Herzog von Sachsen), margrabia brandenburski (Markgraf von Brandenburg) i - odtąd na stałe - król czeski. Prawdopodobnie w 1257 roku (w okresie Wielkiego Bezkrólewia) sformowało się kolegium elektorów w stale powtarzanym składzie.

Ta faza nie trwała długo. Wraz ze śmiercią Albrechta III w 1422 roku Askańczycy utracili saksońską godność wyborczą na rzecz Wettynów. Wraz z tym zniknął również status rezydencji wyborczej dla miasta. Wszystkie prawa nabyte do tego czasu zostały potwierdzone przez Fryderyka Kłótnika (1370-1428). Wittenberga otrzymała prawo wyższej jurysdykcji w 1444 roku, ale początkowo rozwijała się jako miasto bez szczególnego znaczenia. Jego następca, Fryderyk Łagodny, zezwolił miastu na produkcję własnego pieniądza w mennicy wittenberskiej od 1451 roku.

W wyniku Lipskego Podziału Saksonii (niem. Leipziger Teilung) w 1485 roku Wettyni rozdzielili się na linię Ernestynów i Albertynów. Ernst, starszy syn, otrzymał północną Miśnię, południową Turyngię oraz Wittenbergę. Albrecht, młodszy, otrzymał północną Turyngię i południową Miśnię. Chociaż Ernst von Sachsen (1441-1486) odziedziczył godność wyborczą jako starszy brat, miasto uniwersyteckie Lipsk i główna siedziba rządu Miśnia przypadły Albrechtowi Odważnemu. Elektor Ernst został więc zmuszony do wyboru nowych miast wyborczych: Torgawy, Weimaru i Wittenbergi. W tamtym czasie najbardziej zaludnione z trzech wymienionych miast – Wittenberga - stała się ośrodkiem jego rządów. Rok po podziale, w 1486 roku, Ernst zmarł na skutek nieszczęśliwego upadku z konia. Jego następcą został jego najstarszy syn Fryderyk III Mądry. Jednak po śmierci elektora rozbudowa rezydencji w Wittenberdze ledwie postępowała: stary zamek był Askańczyków w ruinie, sklepy mięsne znajdowały się w poprzednim budynku dzisiejszego ratusza, a istniejące obiekty sakralne nie były zbyt reprezentacyjne. 

Literatura:

1. L.F. Beck, Herrschaft und Territorium der Herzöge von Sachsen-Wittenberg (1212–1422). Verlag für Berlin-Brandenburg, Potsdam 2000.

2. A. Begert: Die Entstehung und Entwicklung des Kurkollegs. Von den Anfängen bis zum frühen 15. Jahrhundert, 2010, 15-68.

3. F.-R. Erkens, Kurfürsten und Königswahl. Zu neuen Theorien über den Königswahlparagraphen im Sachsenspiegel und die Entstehung des Kurfürstenkollegiums, 2002,35-58.

4. O. von Heinemann (Hrsg.): Codex diplomaticus Anhaltinus. Erster Theil: 936–1212. Dritte Abtheilung: 1170. Nov. 18–1212. Febr. Emil Barth, Dessau 1873, Seite 481. Neudr. der Ausg. Dessau 1867–73. Biblio-Verlag, Osnabrück 1986, (Version vom 9. Mai 2016).

5. H. Junghaus, Junghans: Luther und Wittenberg, 2010, 56.

6. Deutschland. 100 Sehnsuchtsziele, Polyglott, 2020, 134-136.