Jak doszło do przesłuchania Marcina Lutra podczas Sejmu Rzeszy w Wormacji?

W 95 tezach przesłanych 31 października 1517 jako załącznik do listu do arcybiskupa Moguncji i Magdeburga Albrechta Brandenburskiego Marcin Luter przedstawił główne punkty sprawowania władzy (bezpośredniej i pośredniej władzy papieża wynikającej z autorytetu jego urzędu) oraz ekonomiczne podstawy Kościoła (handel odpustami) lub - jak to ujął Erazm z Rotterdamu: "Luter zgrzeszył, ponieważ złapał papieża za koronę i mnichów za brzuch." Działo się to na tle wielkiego niezadowolenia znacznej części ludności i części elity politycznej Rzeszy Niemieckiej z warunków panujących w Kościele. Doktor Luter miał też wielki talent pisarski. W następnych dwóch latach jego przeciwnicy nie mogli swobodnie działać politycznie: papież chciał uniemożliwić wybór Karola I na cesarza, który mianował Fryderyka III Mądrego elektorem. Ten z kolei finansował Marcina Lutra jako profesora jego uniwersytetu w Wittenberdze. W ciągu dwóch lat, które nastąpiły ogłoszeniu 95 tez, zaprzestano prowadzenia toczącego się przeciwko Marcinowi Lutrowi w Rzymie procesu o herezję. 

Z kolei szambelan papieski Karl von Miltitz próbował od września 1518 w imieniu papieża negocjować w sporze. Kuria Rzymska wybrała go prawdopodobnie ze względu na jego saksońskie pochodzenie. Przede wszystkim miał oddziaływać na elektora saskiego Fryderyka III, protektora Marcina Lutra. Następnie Karl von Miltitz osobiście kilkakrotnie rozmawiał z wittenberskim profesorem teologii. Wśród rozmówców znalazł się również arcybiskup Trewiru Richard von Greiffenklau zu Vollrads. Doktor Luter nalegał na przesłuchanie, a arcybiskup był w zasadzie gotowy, aby się w to włączyć. Elektor Fryderyk III i arcybiskup zgodzili się, że powinno to nastąpić w najbliższym Sejmie Rzeszy (Reichstagu) również dlatego, że podróż Marcina Lutra do Koblencji lub Trewiru wydawała mu się zbyt ryzykowna ze względów bezpieczeństwa. Umowa z 1519 po raz pierwszy zawierała pomysł osobistego wystąpienia Marcina Lutra podczas obrad Sejmu Rzeszy. 

Marcin Luter nadal publikował pisma, w których wypowiadał się kontrowersyjnie na temat teologii średniowiecznej i praktyki kościelnej, ponieważ przyjmował jedynie Biblię („sola scriptura”) jako jedyny autorytet w wierze, podczas gdy jego przeciwnicy dopuszczali również inne źródła - takie jak dekrety papieskie . Punktem kulminacyjnym sporu była dysputacja lipska, podczas której Marcin Luter zakwestionował absolutną władzę papieża: papież był liderem chrześcijaństwa tylko przez 400 lat, na podstawie "Decretum Gratiani" z 1140 roku. Był to zbiór prywatny i systematyczny, o cechach traktatu naukowego, który uwzględnił wszystkie ogólnie przyjęte przepisy prawne i usunął zachodzące pomiędzy nimi faktyczne lub pozorne niezgodności, czy sprzeczności i zastąpił wszystkie dawniejsze zbiory prawa kanonicznego. Marcin Luter zakwestionował indywidualną wolność sumienia w studiowaniu Biblii w oparciu o autorytatywne decyzje papieża i biskupów zdaniem „Nawet sobory mogą się mylić”. 

Po tym, jak Karol V został wybrany na króla Niemiec 28 czerwca 1519 roku, wiosną 1520 Kuria Rzymska wznowiła proces o herezję Marcina Lutra. 15 czerwca 1520 roku papież Leon X wydał bullę „Exsurge Domine”, która potępiła 41 twierdzeń Reformatora - częściowo wyrwanych z kontekstu, a częściowo niedokładnie odtworzonych - bez uzasadnienia i kontrargumentów i wyznaczyła mu okres 60 dni na wyparcie się własnych pism. W przeciwnym razie groziła mu ekskomuniką. Poza tym pisma Marcina Lutra miały zostać zebrane i spalone. Spowodowało to dalszą eskalację sytuacji: Marcin Luter w odpowiedzi napisał traktat „O wolności chrześcijanina” i list do papieża Leona X w październiku 1520 (datowany na wrzesień 1520). 

W listopadzie 1520 nuncjusz papieski Hieronymus Aleander zaczął palić pisma Lutra w Kolonii i Moguncji. W zamian 10 grudnia 1520 roku Marcin Luter spalił „bezbożne księgi prawa papieskiego i teologii scholastycznej, ponieważ zuchwalstwo wrogów ewangelii posunęło się tak daleko, że spalił pobożne i ewangeliczne księgi Lutra” (Filip Melanchton). Sam Luter wrzucił do ognia bullę „Exsurge Domini”. Bulla ekskomuniki przeciwko Lutrowi „Decet Romanum Pontificem” została wydana 28 stycznia 1521 roku, a nuncjusz papieski Hieronymus Aleander otrzymał ją w Wormacji 10 lutego 1521 roku. Jej treść jednak nie pasowała do przygotowań politycznych nadchodzącego Sejmu Rzeszy, Aleander ani nie przekazał jej Marcinowi Lutrowi - co sprawiłoby, że byłaby prawnie wiążąca – ani jej nie opublikował. To ostatnie wydarzyło się dopiero w październiku 1521 roku, długo po zakończeniu obrad Sejmu. 

Już po koronacji na króla Niemiec jesienią 1520 roku w Akwizgranie, Karola V zaproponował przesłuchanie Lutra na kolejnym Sejmie Rzeszy, które elektor Fryderyk III Mądry początkowo odmówił z powodu obaw dotyczących bezpieczeństwa Marcina Lutra. Z drugiej strony Reformator był gotowy do podróży do Wormacji. 

Kary Kościoła tradycyjnie skutkowały karami cesarskimi, jednak nowo wybrany cesarz zapewnił wszystkich, którym groziła banicja, że postępowanie w ich sprawie zostanie rozpatrzone. Cesarz próbował to obejść i 15 lutego 1521 przedstawił projekt mandatu, który przewidywał natychmiastową realizację bulli papieskiej. Niektóre stany Rzeszy pod przywództwem elektoratu Saksonii i Palatynatu sprzeciwiały się temu - także w odniesieniu do opinii publicznej. Nawet jeśli nie wszyscy aprobowali jego teologiczną reformację, krytyka Lutra dotycząca Kościoła spotkała się z szerokim odzewem, a stany w dużej mierze uznały ją za uzasadnioną. Nastąpiły intensywne negocjacje dyplomatyczne, które 2 marca 1521 roku zaowocowały ponownym projektem mandatu cesarskiego, który prawdopodobnie zakończył się 6 marca uchwałą o wezwaniu Lutra do Wormacji. Marcinowi Lutrowi obiecano bezpieczeństwo w liście żelaznym. Ile warta była obietnica, nie było z góry jasne, biorąc pod uwagę sposób, w jaki potraktowano Jana Husa na soborze w Konstancji w 1415 roku. Czeskiemu teologowi gwarantowano również bezpieczeństwo w liście żelaznym króla Zygmunta Luksemburskiego, jednak na soborze w Konstancji Hus, na polecenie króla, został podstępnie uwięziony, a następnie oskarżony jako heretyk i zwolennik nauk uznawanych za herezje. Został aresztowany, ponieważ list żelazny uznano za ważny tylko wobec władzy świeckiej, a nie kościelnej, co wywołało powszechne oburzenie w Czechach (list żelazny anulowano dlatego, że króla Niemiec zdołano przekonać już przed rozprawą, że Hus jest heretykiem i nie należą mu się żadne prawa). Interwencje czeskiej szlachty wymusiły na Soborze tylko trzykrotne publiczne przesłuchanie Husa, w czasie których odparł częściowo zarzuty. Los Husa był jednak już przesądzony, ponieważ większość uczestników Soboru uważała go za niebezpiecznego heretyka. Głównym tego powodem było negowanie przez Husa boskiego pochodzenia władzy papieży. Jako heretyk został spalony 6 lipca 1415. Nad bezpieczeństwem Marcina Lutra czuwał jednak elektor saski Fryderyk III, który cenił swojego wówczas bardzo znanego profesora teologii.

A. Dürer, Fryderyk III Mądry, ok. 1524

W nakazie sekwestracyjnym z 10 marca 1521 roku, opublikowanym 26 lub 27 marca, cesarz Karol V podkreślił, że papież Leon X potępił już nauczanie Lutra. Nakaz sekwestracji nakazał skonfiskowanie i zniszczenie pism Lutra, a pod groźbą kary zabroniono ich rozpowszechniania. W kwietniu 1521 kanclerz elektoratu Gregor Brück dyskutował o powadze eskorty cesarskiej po opublikowaniu nakazu sekwestracji, czy Luter powinien „przyjść”, czy „pozostać na zewnątrz”.

Karol V zwołał Sejm Rzeszy do Wormacji w 1521 roku. Jeśli chodzi o punkty do negocjacji, wezwanie Lutra było początkowo sprawą raczej przypadkową. Reichstag został otwarty 27 stycznia 1521 roku. Zakończył się cesarskim pożegnaniem 26 maja 1521.

Przedstawicielami papieża Leona X na Sejmie Rzeszy byli:

- protonotariusz apostolski Marino Ascanio Caracciolo, nuncjusz na dworze Karola V był już wysłannikiem papieskim do poprzednika Karola cesarza Maksymiliana I Habsburga, a zatem znał sprawy niemieckie;

- Raffaello de ’Medici, daleki krewny papieża;

- Hieronymus Aleander, od czerwca 1520 nadzwyczajny nuncjusz Karola V do sprawy Lutra (tzw. causa Lutheri). Opublikował bullę „Exsurge Domine” przeciwko Marcinowi Lutrowi w Niemczech.

5 stycznia 1521 roku przybył do Wormacji elektor Fryderyk III. Niedługo potem na audiencji Karol V obiecał przesłuchać Lutra podczas Sejmu Rzeszy. Przez kolejne tygodnie uczestnicy negocjowali w tej sprawie: nuncjusze zażądali, by Karol V interweniował przeciwko wittenberskiemu teologowi, ale ten ostatni nie chciał sam brać na siebie odpowiedzialności, zrażają do siebie stany. Te jednak były podzielone i bardziej skłaniały się ku Lutrowi, za którym w przeważającej mierze stała opinia publiczna. Przebieg wydarzeń w Wormacji podają trzy Mowy Stołowe (WA TR 5, 5351; 5375b i 5375d) i WA 7,814-887.

Z perspektywy polityki zagranicznej przesłuchanie Marcina Lutra w Wormacji miało marginalne znaczenie. Cesarz potrzebował zgody na wprowadzenie kolejnego podatku finansującego wojnę z Imperium Osmańskim, a to mogło mieć miejsce jedynie za aprobatą stanów. 

Literatura:

1. G. Müller, Causa Reformationis. Beiträge zur Reformationsgeschichte und zur Theologie Martin Luthers. Gütersloher Verlagshaus Gerd Mohn, 1989, 111ff.

2. Chr. Spehr, Luther und das Konzil: zur Entwicklung eines zentralen Themas in der Reformationszeit. Bd. 153 Beiträge zur historischen Theologie, 2010, 287.

3. Chr. Laudage, Das Geschäft mit der Sünde. Ablass und Ablasswesen im Mittelalter, 2016, 264f.

4. E. Zöllner, Geschichte Österreichs: von den Anfängen bis zur Gegenwart, 1990, 162.

5. E.-M. Schnurr, Vor Kaiser und Reich. 24. November 2015, www.spiegel.de

6. H. Schilling, Karl V., Der Kaiser, dem die Welt zerbrach, 2020, 123-145.

7. G. Parker, Der Kaiser. Die vielen Gesichter Karls V., 2020, 171-192.

8. Th. Kolde, Luther und der Reichstag zu Worms. 1521, 2017, 15-22.

9. U. Oelschläger, Luther in Worms. Der Reichstag im April 1521, 2020, 38-40.

10. J. Krauß, U. Kneise, Martin Luther. Lebensspuren, 2016, 132-145.

11. H. A. Oberman, Luther - Mensch zwischen Gott und Teufel, 2016, 249-255.