Reformatorskie przebudzenie Marcina Lutra

Przymiotnik „reformatorski”:

- silnie nawiązuje do działalności Marcina Lutra jako pioniera Reformacji XVI wieku;

- ma charakter jakościowy i normatywny;

- zakłada jedność ruchu reformacyjnego, co jak wiemy jest jedynie w niektórych aspektach prawdziwe (np. zasady sola, powszechne kapłaństwo wiernych) – mamy bowiem do czynienia z reformacją wittenberską i szwajcarską (H. Zwingli w Zurychu i J. Kalwin w Genewie), z ruchami wolnokościelnymi (anabaptyzm) itd.

  

Określenie „reformatorische Entdeckung” funkcjonujące w naukowej literaturze niemieckojęzycznej trudno jest przetłumaczyć na język polski dosłownie. Rzeczownik „die Entdeckung” odpowiada „odkryciu”, co na gruncie nauk przyrodniczych oznacza czynność jednorazową. „Reformatorskie odkrycie” to jednak proces, wewnętrzna przemiana na skutek różnorodnych czynników, w sensie: odkrycie w sobie. Uważam, że pełnię dramaturgii tej dynamicznej transformacji oddaje tłumaczenie: reformatorskie przebudzenie.

Reformatorskie przebudzenie jest pojęciem wprowadzonym w nowoczesnych badaniach historycznych i nawiązuje do problemu przemiany Marcina Lutra z teologa późnośredniowiecznego do reformatora. Ta kwestia ma istotny charakter w pojmowaniu jego osoby. Naukowa dyskusja próbuje odpowiedzieć na pytania o czas i treść tego reformatorskiego odkrycia w samym sobie. Debata została wywołana na skutek polemiki o znaczenie tzw. młodego Lutra na początku XX wieku. O wewnętrznym przełomie (niem. Durchbruch) wiemy z przedmowy łacińskich dzieł Reformatora z 1545 roku (tzw. Großes Selbstzeugnis, wielkie świadectwo o sobie). Czytamy w nim:

„Interim eo anno iam redieram ad Psalterium denuo interpretandum, Fretus eo, quod exercitatior essem, postquam Sancti Pauli Epistolas ad Romanos, ad Galatas, et eam, quae est ad Ebreaos, tractassem in Scholis, Miro certe ardore raptus fueram cognoscendi Pauli in Epistola ad Romanos sed obstiterat hactenus, non frigidus circum praecordia sanguis, sed unicum vocabulum, quod Est in cap. 1. Iustitia Dei relevatur in illo. Oderam enim vocabulum istud, Iustitia Dei, quod usu et consuetidune omnium Doctorum doctus eram philosophice intelligere, de iustitia (ut vocant) formali seu activa, qua Deus est iustus, et peccatores iniustosque punit.”

A w tłumaczeniu:

„W międzyczasie wróciłem w tym roku (w 1519) do Psałterza, aby go na nowo zinterpretować, mając zaufanie, że jestem już wyćwiczony po tym, jak prowadziłem wykłady z listów św. Pawła do Rzymian, Galatów i tego do Hebrajczyków. Ogarnęła mnie cudowna pasja poznania Pawła w jego liście do Rzymian, ale do tego czasu to nie chłód mojej krwi wokół serca, tylko jedno jedyne słowo stało mi na drodze, zapisane w pierwszym rozdziale: „Sprawiedliwość Boża objawia się w nim.” (Rz 1, 17). Nienawidziłem bowiem tego pojęcia „Sprawiedliwość Boża”, które w powszechnym użyciu wszyscy doktorzy uczyli jako tzw. formalną albo aktywną Sprawiedliwość, przez którą Bóg jest sprawiedliwy i karze grzeszników i niesprawiedliwych.” (WA 54, 185, 12-20)

Oryginalny łaciński tekst trudno jest przetłumaczyć na język polski z uwagi na występowanie dwóch czasowników w tzw. czasie zaprzeszłym (Plusquamperfekt), praktycznie nie występującym w polszczyźnie, a który określa wcześniejszą w przeszłości czynność. Nie wiemy, co dokładnie miał na myśli Reformator. Ogólnie można powiedzieć, że Marcin Luter nauczył się rozumieć Sprawiedliwość Bożą nie jako osąd, wynagrodzenie lub karę człowieka (iustitia pactiva), tylko jako daną niezasłużenie przez Boga Sprawiedliwość (iustitia passiva), ponieważ człowiek otrzymuje ją bez względu na swoje zasługi, uczynki (WA 54, 185, 6f.). Wcześniejsze rozważania Lutra o podobnej treści występują w dziele „De servo arbitrio” z 1525 roku, kiedy to z pewnością doszło do jego refomartorskiego przebudzenia. Dalsze badania musiały poprowadzić do dyskusji nad innymi pojęciami niż iustitia activa i iustitia passiva u młodego Lutra. Karl Holl postulował, iż ten proces dokonał się u Lutra ok. 1512 roku wraz z powołaniem go na stanowisko profesorskie Uniwersytetu w Wittenberdze i z prowadzeniem biblijnych wykładów. W swojej polemice z 1958 roku Ernst Bizer („Fides ex auditu”) proponuje zwrócić uwagę na rozwój znaczenia Słowa Bożego w teologii Marcina Lutra. Tym samym krytykuje on model standardowy, w oparciu które u młodego Lutra dominowała tzw. teologia pokory. Bizer zwraca uwagę na wspominaną przez doktora Lutra konieczność pokory w obliczu niepewności swojej wiary i uzyskania tym samym zbawienia (WA 56, 252, 17-35). Przyczyną takiej postawy było z pewnością życie monastyczne i ówczesny klimat intelektualny epoki. Strach przed gniewnym Bogiem karzącym grzesznika, przed ogniem piekielnym stawiał pytania, jak zaskarbić sobie łaski w oczach Pana. Oswald Bayer postulował znaczenie odkrycia słowa „obietnica” (promissio). Te dwa stanowiska umożliwiły szacunkowe datowanie reformatorskiego przebudzenia Marcina Lutra na ok. 1518 rok, czas dysputy heidelberskiej.

Dalsze trudności w precyzyjnym datowaniu reformatorskiego przebudzenia Marcina Lutra przyniosły jego wypowiedzi o przełomie w wieży Czarnego Klasztoru tzw. rezultat „cloaci” (WA TR 2, 1681; WA TR 3, 3232b; WA TR 4, 4192). Określenie „cloaca” oznaczało przede wszystkim dokładną lokalizację miejsca, klasztornej wygódki lub pomieszczenia nad nią. W oparciu o dane biograficzne Reformatora można wnioskować, że przełom w tym konkretnym aspekcie nastąpił w czasie, gdy doktor Luter prowadził wykłady z psalmów (1513-15), najpóźniej z listu do Rzymian (1515-16).

Hermann Otto Pesch w odpowiedzi na polemikę Bizera zaproponował, by tzw. Turmerlebnis (rezultat wieży, rezultat „cloaci”) traktować jako moment wewnętrznego przełomu. Lohse pisał o „reformatorskim punkcie zwrotnym” (niem. reformatorische Wende) i „początku teologicznego przeorientowania” (niem. Beginn der…theologischen Umorientierung). To umożliwia oddanie dramaturgii wewnętrznego procesu przemiany, porzucenia dawnych przekonań będących fundamentem wcześniejszego życia monastycznego. Heiko Obermann podkreśla, że od tego czasu rozwinęła się tradycja w rozumowania tzw. Turmerlebnis nie tylko jako dokładnego miejsca.  Volker Leppin widzi w cytowanym fragmencie świadectwa o sobie z 1545 roku charakter konwersacyjny pomiędzy pojęciami „iustitia” (sprawiedliwość) a „poenitentia” (pokuta), zaś słowo „cloaca” nie należy rozumieć metaforycznie, lecz jako dokładną lokalizację miejsca w wieży Czarnego Klasztoru w Wittenberdze, które pojawiło się w Mowach Stołowych na skutek redakcyjnych poprawek i nie ma bezpośredniego związku z Marcinem Lutrem.

B. Hamm rozumie reformatorskie przebudzenie Lutra jako składową wielu małych zdarzeń, V. Leppin jako konsekwentny proces przemian. Całą dyskusję da się zamknąć pomiędzy 1512, a 1518 rokiem. Marcin Luter zaczynał jako mnich i teolog w epoce późnego średniowiecza. Jednak najpóźniej w 1520 roku uwydatnia się całkowicie odmienne pojęcie Kościoła (zwłaszcza powszechne kapłaństwo wiernych) i Sakramentu w tzw. pismach programowych. Temu przebudzeniu towarzyszy sformułowanie tzw. zasad sola w latach 1513-19.

Literatura:

1.  K. Holl, Aufsätze zur Kirchengeschichte, Band 1: Luther, 1948.

      2. E. Bizer, Fides ex auditu. Eine Untersuchung über die Gerechtigkeit Gottes duch Martin Luther, 1966.

     3. O.H. Pesch, Zur Frage nach Luthers reformatorischer Ende. Ergebnisse und Probleme der Diskussion um Ernst Bizer, Fides ex auditu, in: Der Durchbruch der reformatorischen Erkenntnis bei Luther (WdF 123), 1968, 445-505.

    4.  B. Lohse, Der Durchbruch der reformatorischen  Erkenntnis bei Luher, 1988.

    5. V. Leppin, „omnem vitam fidelium penitentami esse voluit”. Zur Aufnahme mystischer Tradition in Luthers erster Ablaßthese, in: ARG 93 (2002), 7-25.

    6. B. Hamm, Der frühe Luther. Etappen reformatorischer Neuorientierung, 2010.
  

    7. Th. Kaufmann, Der Anfang der Reformation, 2012.

    8. V. Leppin, Erinnerungssplitter. Zur Problematik der Tischreden als Quelle von Luthers Biographie, in: Martin Luthers Tischreden. Neuansätze der Forschung, 2013.

    9. V. Leppin, Reformatorische Entdeckung. In: V. Leppin, G. Schneider-Ludorff, Das Luther-Lexikon, 2015, 589-591.

    10. V. Leppin, Die Reformation, 2017, 18-23.

    11. V. Leppin, Martin Luther, 2017, 107-117.

    

    12. V. Neuhaus, Gipfelgespräche mit Martin Luther, 2017, 39-40, 56-59.