Wzrost znaczenia papiestwa na arenie międzynarodowej jest związany z osobą Pepina Krótkiego, ojca Karola Wielkiego, i powstaniem Państwa Kościelnego.
1. Państwo Kościelne
 |
| Państwo Kościelne |
Pepin Krótki dokonał zamachu stanu, detronizując króla Childeryka III i został konsekrowany na króla Franków przez świętego Bonifacego (w listopadzie lub podczas Bożego Narodzenia w 751 roku) jako pierwszy władca z dynastii Karolingów. Wcześniej od papieża Zachariasza otrzymał poparcie w formie rozporządzenia, by tytuły królewskie nadawano tym, którzy realnie sprawują władzę. Jego prawo do władzy pozostawało jednak wciąż dyskusyjne, dlatego zawarł sojusz z papiestwem, zaproponowany przez kolejnego papieża, Stefana II. Zalegalizował on jego władzę przez namaszczenie w bazylice Saint-Denis pod Paryżem.
Był to akt niezwykłej wagi dla losów państwa papieskiego i stosunków państwo – kościół w następnych wiekach. Kościelne powiązania Karolingów sprzyjały formułowaniu idei o szczególnym posłannictwie Franków jako ludu bożego. Jednocześnie spotkanie Pepina ze Stefanem II dało początek rytualnym formom kontaktów wzajemnych, które z różnym nasileniem obowiązywały w Europie przez resztę średniowiecza.
Latem 754 roku w pierwszej wyprawie na Longobardów pokonał ich króla Aistulfa i zmusił do ustępstw na rzecz papieża. Jednak już w 756 roku Aistulf złamał pokój i napadł na papiestwo. Pepin po raz drugi przekroczył Alpy i pokonał Longobardów. Wsparł jednocześnie ideę utworzenia nowego państwa kościelnego – Patrimonium Sancti Petri (Ojcowizna Świętego Piotra) – które przetrwało aż do 1870 roku (zjednoczenie Włoch). Od tej chwili Karolingowie zajęli miejsce cesarzy bizantyńskich jako opiekunów Kościoła i wiary.
Od tego czasu papież posiadał nie tylko władzę duchową (jako biskup Rzymu), ale i świecką, która była wyzwaniem dla polityki:
- wewnętrznej (struktura, polityka terytorialna, stanowiska i zakres odpowiedzialności, finansowanie państwa, bezpieczeństwo wewnętrzne itd.);
- zewnętrznej (stosunki międzynarodowe, zwłaszcza z państwami sąsiedzkimi).
Czas powstania Państwa Kościelnego to początek pojmowania papiestwa jako monarchii z wyboru (elekcyjnej) i dążenia do umocnienia tego ustroju dzięki świadomie prowadzonej polityce wewnętrznej i zagranicznej.
Państwo Kościelne bywało podbijane, na przykład w 1527 roku (tzw. sacco di Roma). W latach 1809–1815 stało się częścią Francji napoleońskiej. W okresie zjednoczenia Włoch w roku 1860 utraciło terytoria wokół Bolonii, Rawenny, Ankony i Ferrary.
Powszechnie uważa się, że pozostałością po Państwie Kościelnym jest Watykan, ale w sensie międzynarodowoprawnym są to dwa odrębne podmioty, które łączy jedynie osobowość międzynarodowoprawna Stolicy Apostolskiej, czyli – ogólnie rzecz biorąc – biskupa Rzymu.
Koronacja papieska to dawna uroczysta ceremonia inauguracji każdego nowego pontyfikatu papieża, podczas której na głowę nakładano mu potrójną koronę papieską – tiarę. Pierwsza potwierdzona koronacja odbyła się za Mikołaja I w 858 r., a ostatnia 30 czerwca 1963 r. dokonana przez kardynała Alfredo Ottaviani. Była to inauguracja papieża Pawła VI. Od czasu jego następcy ma miejsce jedynie msza inauguracyjna, podczas której nakładany jest paliusz oraz pierścień rybaka. Koronacja została ostatecznie zniesiona na mocy konstytucji apostolskiej Universi Dominici Gregis z 1996.
Koronacje miały miejsce początkowo w bazylice św. Jana na Lateranie, a po okresie niewoli awiniońskiej zazwyczaj w bazylice św. Piotra.
Tiara to papieska korona składająca się z trzech diademów wysadzana kamieniami szlachetnymi i perłami, ozdobiona na szczycie małym krzyżem. W tej formie używana od przełomu XIII/XIV wieku aż do 1965 roku, czyli do pontyfikatu Pawła VI, który przekazał ją na cele charytatywne. Tiara widnieje nadal w godle Watykanu. Benedykt XVI jako pierwszy papież wycofał ją jednak z herbu papieskiego.
W ewolucji tiary wyróżnia się trzy okresy. Pierwszy z nich to czas przed ozdobieniem papieskiego nakrycia głowy królewskim diademem. Znane jest nakrycie głowy, które przypominało biały hełm i zwane było camelaucum. Być może w jego dolnej części umieszczona była ozdoba w formie okręgu, lecz z pewnością nie był to jeszcze diadem. Nie wiadomo, kiedy diadem pojawił się na tiarze. Z opisu pochodzącego z IX wieku wynika, że wówczas go jeszcze tam nie było, choć nakrycie głowy papieża zwano wówczas regnum. Problem historykom sprawia fakt, że do XII wieku tiara nie była przedstawiana w sztuce. Przypuszcza się, że dodatkowa ozdoba tiary, w postaci okręgu, pojawiła się w X wieku, kiedy to z tiary właśnie powstała mitra i koniecznym stało się odróżnienie obu nakryć głowy.
Drugi okres historii tiary przypada na okres przed pontyfikatem Bonifacego VIII (1294–1303). Z tego okresu pochodzi wiele przedstawień tiary. Dzięki nim wiadomo, że była ona wówczas ozdobiona jednym diademem. Najważniejszy dla rozwoju tiary był pontyfikat Bonifacego VIII. Dokonany w 1295 roku spis przedmiotów znajdujących się w papieskim skarbcu dowodzi, że wówczas tiara wyposażona była w jeden diadem. Bonifacy dodał do tiary drugi diadem. Czy przyczyną takiej decyzji było umiłowanie papieża do przepychu, czy też chęć podkreślenia podwójnej (świeckiej i duchowej) natury władzy papieży, nie wiadomo.
Pierwsze wzmianki o trzech diademach na tiarze pojawiają się w spisie skarbca z roku 1315 lub 1316. Określenie dokładnej daty dodania trzeciej korony jest jednak niemożliwe. Rzeźba nagrobna Benedykta XI (1303–1304) przedstawia papieża w „starej” tiarze. Z kolei grób Klemensa V (1305–1314) został zniszczony przez ewangelików reformowanych. Nawet statua nagrobna Jana XXII (1316–1334) ukazuje papieża w tiarze z dwoma diademami. Najwcześniejszym przedstawieniem w sztuce tiary z trzema koronami jest więc dopiero posąg z grobu Benedykta XII (1334–1342). Jego resztki są przechowywane w muzeum w Awinionie. Przedstawienia podwójnej tiary zdarzają się sporadycznie w sztuce aż do XV wieku. Od tamtego czasu w wyglądzie tiary nie nastąpiły znaczące zmiany.
2. Wybór papieża
W ciągu wieków różnie wybierano biskupów także biskupa Rzymu. Na pewno do czasów Konstantyna Wielkiego, czyli do przełomu III i IV wieku biskupi a także papież, wybierani byli przez członków gminy chrześcijańskiej. Lud rzymski obwoływał nowego papieża a duchowieństwo jego osobę akceptowało. Chcąc uniknąć wpływów świeckich na elekcje papieskie Feliks IV wyznaczył na swojego następcę Bonifacego II. Ze względu na sprzeciw cesarza Justyniana senat wydał edykt zakazujący jakiejkolwiek dyskusji nt. sukcesji papieskiej, za życia papieża. Stefan IV w 769 r. zastrzegł wybór nowego papieża dla duchowieństwa rzymskiego. Mimo to w 1073 r. podczas uroczystości pogrzebowych Aleksandra II w Bazylice św. Jana na Lateranie lud rzymski wznosił okrzyki „Hildebrand papieżem”. Wolę tę uwzględnili kardynałowie wybierając przez aklamację Grzegorza VII.
Zasadę wyboru papieża przez kardynałów wprowadził Mikołaj II podczas synodu w roku 1059. Jednakże nie byli oni odcięci od zewnętrznych nacisków, co więcej wybór musiał został dokonany w obecności posła cesarskiego i przez cesarza zatwierdzony. Aleksander III w 1179 r. przyznał czynne prawo wyborcze wszystkim członkom Kolegium Kardynalskiego, a nie jak dotychczas – kardynałom biskupom oraz ustalił, że do wyboru potrzeba dwóch trzecich głosów.
Wyboru papieża poprzez konklawe, czyli odcięcie wyborców od świata zewnętrznego i stopniowe zmniejszanie im racji żywnościowych, po raz pierwszy dokonano podczas elekcji Celestyna IV w r. 1241. Sposób ten, jako standardową procedurę, ustalono podczas Drugiego Soboru Lyońskiego w roku 1274.
Pierwszy raz tą nazwą posłużył się papież Grzegorz X w konstytucji Ubi Periculum. Obecnie przebieg zgromadzenia regulowany jest przez Konstytucję Apostolską Universi Dominici Gregis wydaną przez Jana Pawła II w roku 1996 z modyfikacjami Benedykta XVI z motu proprio „De aliquibus mutationibus in normis de electione Romani Pontificis” z dnia 11 czerwca 2007 r. Od czasu Wielkiej Schizmy Zachodniej panuje zasada, że konklawe musi zakończyć się wyborem nowego papieża. Wybór papieża każdorazowo musi nastąpić większością 2/3 głosów. Nie gwarantuje to zakończenia konklawe w określonym terminie, ale daje pewność, że nowy papież uzyskał znaczną większość głosów.
Obecnie w skład konklawe wchodzą kardynałowie elektorzy, czyli wyłącznie ci, którzy w dniu zaistnienia wakatu Stolicy Apostolskiej nie osiągnęli jeszcze wieku osiemdziesięciu lat.
Niejednokrotnie wybrani na papieża nie należeli do duchowieństwa lub też mieli niepełne święcenia. Leon VIII (963-963,964-965) otrzymał w ciągu jednego dnia wszystkie święcenia oraz został konsekrowany na biskupa. Naruszało to prawo kanoniczne, dlatego niekiedy bywa zaliczany do grona antypapieży. Grzegorz VII (1073) otrzymał święcenia prezbiteratu miesiąc po wyborze, a dopiero dwa miesiące później - sakrę biskupią. Podobnie papież Honoriusz IV (1285-1287). Papieże Celestyn IV (1241) i Hadrian V (1276) zmarli jeszcze przed konsekracją.
3. Synod trupi (897)
Zwołany przez papieża Stefana VI w 897 w Rzymie w celu pośmiertnego osądzenia papieża Formozusa (891-896). W tym okresie o władzę cesarską rywalizowali Arnulf, koronowany przez papieża Formozusa, oraz Lambert II. Po śmierci Formozusa i krótkim (15 dni) pontyfikacie Bonifacego VI na tronie papieskim zasiadł Stefan VI, który początkowo także popierał Arnulfa. Gdy jednak Lambert umocnił swoją władzę, zmienił stanowisko. Prawdopodobnie zmuszony przez cesarza zwołał synod, który miał na celu pośmiertne osądzenie oraz pozbawienie czci papieża Formozusa. W tym celu wydobyto jego zwłoki z grobu i przyodziano w szaty pontyfikalne. Następnie odcięto mu trzy palce służące mu do błogosławienia ludu, a po dokonaniu sądu poćwiartowane zwłoki wrzucono do Tybru. Wydarzenie to spowodowało wielkie oburzenie, zwłaszcza wśród duchownych wyświęconych przez Formozusa. W sierpniu 897 Stefan VI został aresztowany i uduszony.
Jeszcze w tym samym roku papież Teodor II unieważnił „synod trupi”. Na jego polecenie szczątki Formozusa wyłowiono z rzeki i pochowano z należną czcią.
4. Pornokracja (saeculum obscurum)
To okres sprawowania władzy, w którym duży wpływ na osobę rządzącego mają prostytutki. Historycznie określenie to dotyczy okresu w pierwszej połowie X wieku, który rozpoczął się od pontyfikatu papieża Sergiusza III (od 904 r.), a skończył się wraz ze śmiercią papieża Jana XII (w 964 r.), w którym silny wpływ na papiestwo miała rodzina Teofilaktów, a szczególnie Teodora i jej córka Marozja.
Według niepotwierdzonych informacji Marozja była konkubiną papieża Sergiusza III, a ich synem miał być późniejszy papież Jan XI. Teofilakt i jego żona Teodora zachowali silne wpływy za pontyfikatu kolejnych papieży: Anastazego III i Landa. W marcu lub kwietniu 914 roku Teofilakt doprowadził do wyboru Jana X. Ten jednak próbował uniezależnić się od wpływu rzymskich rodów i zawarł porozumienie z Hugonem z Arles, królem Italii od 926 roku. Marozja wraz ze swoim mężem Gwidonem, markizem Toskanii, zbuntowała się przeciwko papieżowi i doprowadziła do jego uwięzienia w Zamku św. Anioła, gdzie prawdopodobnie na jej polecenie Jan X został uduszony.
Kolejnym papieżem został, jeszcze za życia uwięzionego Jana X, Leon VI. Według niektórych autorów Leon VI został uwięziony i otruty na polecenie Marozji.
Papieże okresu pornokracji (w nawiasie data panowania):
· Sergiusz III (904–911), dwukrotnie wybierany papieżem. Po raz pierwszy jako następca Teodora II w grudniu 896, ale w krótkim czasie obalony, potępiony i wygnany (wybrany został Jan IX); po raz drugi 29 stycznia 904. Sergiusz III zawdzięczał swój pontyfikat poparciu Teofilakta, konsula Tusculum i jego żony Teodory. Najprawdopodobniej był również ojcem nieślubnego dziecka córki Teodory, 15-letniej Marozji – późniejszego papieża Jana XI. Sergiusz III uważał swój pierwszy wybór na papieża za ważny, więc wszystkich papieży, którzy urzędowali od 897 roku uznał za uzurpatorów. Ponadto uznał synod trupi, unieważnił wszystkie decyzje i święcenia udzielone przez Formozusa i siłą nakazał biskupom, wyświęconym przez zmarłego papieża, do przyjęcia ponownie święceń;
· Anastazy III (911–913), w czasie dwóch lat pontyfikatu władzę praktycznie całkowicie sprawował Teofilakt i jego żona Teodozja;
· Lando (913–914), jeden z ostatnich papieży po wstąpieniu na Stolicę Apostolską nie zmienił swojego właściwego imienia. O jego działalności wiadomo jedynie, że wydał przywilej protekcyjny dla kościoła San Salvatore w Fornowo, będącego kościołem katedralnym diecezji Sabina. Flodoard z Reims nazywa go "dobrym i wartościowym człowiekiem";
· Jan X (914–928), poparł kandydaturę Karola Prostaka na króla zachodniofrankońskiego, a także podtrzymał tron Konrada I poprzez decyzje podjęte na synodzie w Hohenaltheim. Odnowił kontakty z kościołem wschodnim, które zostały zerwane na skutek reakcji Anastazego III, który uznał czwarte małżeństwo Leona VI. Na skutek intryg Marozji, Jan został wtrącony do więzienia przez Gwidona z Toskanii, jej męża. W maju 929 roku został uduszony poduszką w Zamku św. Anioła w Rzymie.
· Leon VI (928–928), podobnie jak jego poprzednik, Leon był papieżem przejściowym, ponieważ Marozja chciała, by na Stolicy Piotrowej zasiadł jej syn Jan XI;
· Stefan VII (928–931), na temat jego pontyfikatu wiadomo jedynie, że wydał przywilej protekcyjny na rzecz opactwa Sant Antimo w diecezji Chiusi. Został wtrącony do więzienia i tam uduszony w lutym 931;
· Jan XI (931–935), przypuszczalny syn Marozji i Sergiusza III. Na początku 932 roku, cesarz bizantyński Roman I Lekapen zwrócił się do papieża z prośbą o udzielenie zgody na konsekrację jego 15-letniego syna, Teofilakta na patriarchę Konstantynopola. Jan, za namową swojej matki, zgodził się i wysłał na intronizację (27 lutego 933) dwóch biskupów jako legatów papieskich. W lecie 932, Marozja owdowiała i natychmiast poślubiła swojego szwagra króla Włoch, Hugona z Prowansji. Wkrótce potem, przyrodni brat papieża, Alberyk II, który ostro sprzeciwiał się małżeństwu matki wystąpił przeciw niej i przeciw Janowi. W grudniu 932 roku Alberyk z uzbrojonym tłumem wkroczył na Zamek Świętego Anioła, gdzie rezydowała Marozja i wtrącił ją wraz z Janem do więzienia, a następnie ogłosił się senatorem wszystkich Rzymian i księciem Rzymu. Papież został prawdopodobnie zwolniony z więzienia, lecz pozostał całkowicie podporządkowany swojemu bratu, który nałożył na niego areszt domowy na Lateranie. Według jednej z teorii papież i Marozja zostali zamordowani pod koniec 935 roku;
· Leon VII (936–939), w 937 roku mianował arcybiskupa Moguncji, Fryderyka, legatem dla Niemiec, powierzając mu reformę duchowieństwa; zezwolił na usuwanie z miast Żydów do czasu przyjęcie przez nich chrztu, chociaż zabronił nawracania ich siłą. Pisał do biskupów francuskich i niemieckich, wypowiadając się przeciwko wróżbitom i czarownikom;
· Stefan VIII (939–942), jego najpoważniejszą inicjatywą polityczną było poparcie udzielone królowi francuskiemu Ludwikowi IV Zamorskiemu w jego sporze ze zbuntowaną szlachtą burgundzką; papież w 942 wysłał do Francji legata Damazego wraz z listem, w którym wszystkim buntownikom zagroził ekskomuniką;
· Maryn II (942–946), nie mogąc uwolnić się spod kurateli Alberyka, poświęcił się w całości sprawom kościelnym. Według Cezarego Baroniusza, papież uchodził za znawcę Pisma Świętego oraz prawa kanonicznego, nadto zasłynął jako opiekun biednych i restaurator wielu kościołów;
· Agapit II (946–955), na okres jego pontyfikatu przypada intensyfikacja kontaktów papiestwa z królestwem niemieckim. W 951 król Niemiec Otton I Wielki wyprawił się do Włoch celem uzyskania korony cesarskiej, a w jego imieniu negocjacje w tej sprawie z papieżem, prowadzili arcybiskup Fryderyk z Moguncji i biskup Hartbert z Chur. Mimo przychylnej postawy Agapita do koronacji nie doszło, gdyż najazdy węgierskie zmusiły Ottona do powrotu do Niemiec. Konsekwencją tej wyprawy było jednak znaczące wzmocnienie pozycji Niemiec w północnej Italii. Agapit II wydał szereg przywilejów na rzecz niemieckich klasztorów i biskupstw, m.in. na rzecz benedyktyńskiego opactwa w Fuldzie (948), klasztoru św. Maurycego w Magdeburgu, żeńskiego opactwa Gandersheim czy archidiecezji hamburskiej. Alberyk II krótko przed swoją śmiercią w 954 odebrał od rzymskiej szlachty i duchowieństwa przysięgę, że następnym papieżem zostanie jego nieślubny syn Oktawian. Choć było to sprzeczne z prawem kościelnym, źródła wskazują, że Agapit w żaden sposób nie protestował przeciwko tej faktycznej elekcji jego następcy jeszcze za jego życia, przeciwnie, przysięga ta została złożona w jego obecności i za jego zgodą. Po śmierci Alberyka II (31 sierpnia 954) Oktawian przejął świecką władzę w Rzymie.
· Jan XII (955–963 i ponownie 964), sprawował zarówno władzę duchową, jak i świecką, jednak nie interesował się sprawami duchownymi – źródła podają, że zamienił Pałac Laterański w dom publiczny. Był najmłodszym papieżem w historii Kościoła. Za jego pontyfikatu rozpoczął się nowy okres w dziejach Państwa Kościelnego – związek ze Świętym Cesarstwem Rzymskim. Jan XII, w zamian za pomoc w odzyskaniu Kapui i Benewentu, koronował króla Niemiec Ottona I na cesarza (2 lutego 962), któremu całkowicie się podporządkował pod naciskiem rzymskiej opozycji. Państwo Kościelne odzyskało utracone ziemie, ale cesarz zawiódł papieża, bo wprowadzając „przywilej Ottoniański”, przywrócił obowiązek składania przez kolejnych następców św. Piotra przysięgi na wierność cesarzowi, a także konieczność zatwierdzania wybranego kandydata przez cesarza. W pierwszej połowie X wieku w klasztorze benedyktynów w opactwie w Cluny zaczęto głośno mówić o potrzebie reformy Kościoła. Podczas swojego pontyfikatu Jan XII zaczął spiskować z Berengarem i jego synem Adalbertem, a także z Węgrami, przeciwko Ottonowi. Zirytowany tym cesarz przybył do Rzymu i zajął miasto 1 listopada 963, natomiast papież uciekł do Tivoli, plądrując wcześniej skarbiec kościelny. Pięć dni później, Otton zwołał kler rzymski i przeprowadził synod, na którym oskarżono zaocznie Jana XII o zdradę, morderstwo i nieobyczajność. Ponieważ Jan, pomimo wielu wezwań, nie stawił się, by złożyć wyjaśnienia, synod złożył go z urzędu 4 grudnia 963 i zastąpił go Leonem VIII, który został wyświęcony dwa dni później3 stycznia 964 roku Jan powrócił do Rzymu i wywołał powstanie, które zostało krwawo stłumione. Jednak, gdy pod koniec stycznia cesarz Otton wyjechał, w lutym Jan ponownie wstąpił na Stolicę Piotrową, zmuszając Leona do ucieczki. Wobec swoich przeciwników, Jan zastosował ciężkie represje, anulował święcenia Leona VIII i dekrety cesarskie na synodzie 26 lutego 964. Jednak wkrótce potem Otton powrócił do Rzymu, co w kwietniu zmusiło Jana do ucieczki do Kampanii, gdzie miał umrzeć miesiąc później na atak serca. Okoliczności śmierci są jednak niepewne. Istnieje legenda mówiąca, że zmarł na udar mózgu w trakcie cudzołóstwa. Według innych podań został zabity przez męża kobiety, z którą dopuścił się cudzołóstwa:
· Leon VIII (963–965), został wybrany podczas synodu rzymskiego za zgodą cesarza Ottona I, tuż po ucieczce swego poprzednika, Jana XII z Rzymu. W ciągu jednego dnia otrzymał wszystkie święcenia oraz został konsekrowany. Naruszało to prawo kanoniczne, dlatego niekiedy bywa zaliczany do grona antypapieży. 3 stycznia 964 Jan XII wywołał powstanie, które zostało krwawo stłumione, jednak skłoniło to Leona do namówienia cesarza do zwolnienia zakładników przekazanych mu przez Rzym. Decyzja ta była niepopularna i doprowadziła do zamieszek w Rzymie, po wyjeździe cesarza w połowie stycznia. Spowodowało to ucieczkę Leona na dwór cesarski i powrót Jana na Stolicę Piotrową, który 26 lutego 964 roku ekskomunikował Leona i unieważnił wszystkie święcenia, jakie udzielił.
5. Dziesięcina
Dopiero w prawodawstwie czasów karolińskich (VIII–IX w.) pojawia się obowiązek płacenia dziesięciny. Jego przeforsowaniu sprzyjał system tzw. Eigenkirche – kościoła prywatnego i związanej z tym dziesięciny swobodnej. Warstwy uprzywilejowane mogły same zdecydować, na który kościół będą uiszczały należność. Zwykle fundowały własny kościół. W efekcie fundator kościoła był jednocześnie odbiorcą dziesięcin ze swoich dóbr. Część płynącego z nich dochodu przeznaczał na utrzymanie plebana (księdza) obsługującego kościół, natomiast reszta pozostawała w jego dyspozycji, podobnie jak i inne wpływy (np. zwyczajowe opłaty za niektóre czynności liturgiczne). Z tych pieniędzy kolator przeprowadzał remonty, kupował wyposażenie liturgiczne itp., robił to jednak wyłącznie według własnego uznania.
W Polsce (podobnie jak w wielu innych krajach chrystianizowanych) początkowo daninę świadczył panujący, opodatkowując się ze swoich dochodów w imieniu wszystkich poddanych. Przez nadania immunitetowe jego majątek się kurczył. Stopniowo więc pierwotny obowiązek księcia, nie wcześniej niż od drugiej połowy XII wieku, przerzucano na jego rycerzy i ludność poddaną.
Ludność niższych warstw początkowo obowiązywała dziesięcina snopowa (pobierana w snopach na polu, bardzo dokuczliwa, gdyż chłop nie mógł zwieźć zboża z pola, póki przedstawiciel Kościoła nie policzył swojej części snopów) i małdratową (pobierana w ziarnie). Niekiedy świadczono także dziesięcinę z konopi, lnu, miodu, skórek kunich i lisich, rzadziej w postaci ryb, a wyjątkowo tylko od dochodów z kopalni, karczm i młynów. Dziesięcinę w naturze stopniowo zastępowano dziesięciną w pieniądzu. Obecnie obowiązek płacenia dziesięciny stosują niektóre wyznania, takie jak Adwentyści Dnia Siódmego, Chrześcijanie Dnia Sobotniego, niektórzy baptyści i zielonoświątkowcy, jak również mormoni.
Był to akt niezwykłej wagi dla losów państwa papieskiego i stosunków państwo – kościół w następnych wiekach. Kościelne powiązania Karolingów sprzyjały formułowaniu idei o szczególnym posłannictwie Franków jako ludu bożego. Jednocześnie spotkanie Pepina ze Stefanem II dało początek rytualnym formom kontaktów wzajemnych, które z różnym nasileniem obowiązywały w Europie przez resztę średniowiecza.
Latem 754 roku w pierwszej wyprawie na Longobardów pokonał ich króla Aistulfa i zmusił do ustępstw na rzecz papieża. Jednak już w 756 roku Aistulf złamał pokój i napadł na papiestwo. Pepin po raz drugi przekroczył Alpy i pokonał Longobardów. Wsparł jednocześnie ideę utworzenia nowego państwa kościelnego – Patrimonium Sancti Petri (Ojcowizna Świętego Piotra) – które przetrwało aż do 1870 roku (zjednoczenie Włoch). Od tej chwili Karolingowie zajęli miejsce cesarzy bizantyńskich jako opiekunów Kościoła i wiary.
Od tego czasu papież posiadał nie tylko władzę duchową (jako biskup Rzymu), ale i świecką, która była wyzwaniem dla polityki:
- wewnętrznej (struktura, polityka terytorialna, stanowiska i zakres odpowiedzialności, finansowanie państwa, bezpieczeństwo wewnętrzne itd.);
- zewnętrznej (stosunki międzynarodowe, zwłaszcza z państwami sąsiedzkimi).
Czas powstania Państwa Kościelnego to początek pojmowania papiestwa jako monarchii z wyboru (elekcyjnej) i dążenia do umocnienia tego ustroju dzięki świadomie prowadzonej polityce wewnętrznej i zagranicznej.
Państwo Kościelne bywało podbijane, na przykład w 1527 roku (tzw. sacco di Roma). W latach 1809–1815 stało się częścią Francji napoleońskiej. W okresie zjednoczenia Włoch w roku 1860 utraciło terytoria wokół Bolonii, Rawenny, Ankony i Ferrary.
Powszechnie uważa się, że pozostałością po Państwie Kościelnym jest Watykan, ale w sensie międzynarodowoprawnym są to dwa odrębne podmioty, które łączy jedynie osobowość międzynarodowoprawna Stolicy Apostolskiej, czyli – ogólnie rzecz biorąc – biskupa Rzymu.
Koronacja papieska to dawna uroczysta ceremonia inauguracji każdego nowego pontyfikatu papieża, podczas której na głowę nakładano mu potrójną koronę papieską – tiarę. Pierwsza potwierdzona koronacja odbyła się za Mikołaja I w 858 r., a ostatnia 30 czerwca 1963 r. dokonana przez kardynała Alfredo Ottaviani. Była to inauguracja papieża Pawła VI. Od czasu jego następcy ma miejsce jedynie msza inauguracyjna, podczas której nakładany jest paliusz oraz pierścień rybaka. Koronacja została ostatecznie zniesiona na mocy konstytucji apostolskiej Universi Dominici Gregis z 1996.
Koronacje miały miejsce początkowo w bazylice św. Jana na Lateranie, a po okresie niewoli awiniońskiej zazwyczaj w bazylice św. Piotra.
Tiara to papieska korona składająca się z trzech diademów wysadzana kamieniami szlachetnymi i perłami, ozdobiona na szczycie małym krzyżem. W tej formie używana od przełomu XIII/XIV wieku aż do 1965 roku, czyli do pontyfikatu Pawła VI, który przekazał ją na cele charytatywne. Tiara widnieje nadal w godle Watykanu. Benedykt XVI jako pierwszy papież wycofał ją jednak z herbu papieskiego.
W ewolucji tiary wyróżnia się trzy okresy. Pierwszy z nich to czas przed ozdobieniem papieskiego nakrycia głowy królewskim diademem. Znane jest nakrycie głowy, które przypominało biały hełm i zwane było camelaucum. Być może w jego dolnej części umieszczona była ozdoba w formie okręgu, lecz z pewnością nie był to jeszcze diadem. Nie wiadomo, kiedy diadem pojawił się na tiarze. Z opisu pochodzącego z IX wieku wynika, że wówczas go jeszcze tam nie było, choć nakrycie głowy papieża zwano wówczas regnum. Problem historykom sprawia fakt, że do XII wieku tiara nie była przedstawiana w sztuce. Przypuszcza się, że dodatkowa ozdoba tiary, w postaci okręgu, pojawiła się w X wieku, kiedy to z tiary właśnie powstała mitra i koniecznym stało się odróżnienie obu nakryć głowy.
Drugi okres historii tiary przypada na okres przed pontyfikatem Bonifacego VIII (1294–1303). Z tego okresu pochodzi wiele przedstawień tiary. Dzięki nim wiadomo, że była ona wówczas ozdobiona jednym diademem. Najważniejszy dla rozwoju tiary był pontyfikat Bonifacego VIII. Dokonany w 1295 roku spis przedmiotów znajdujących się w papieskim skarbcu dowodzi, że wówczas tiara wyposażona była w jeden diadem. Bonifacy dodał do tiary drugi diadem. Czy przyczyną takiej decyzji było umiłowanie papieża do przepychu, czy też chęć podkreślenia podwójnej (świeckiej i duchowej) natury władzy papieży, nie wiadomo.
Pierwsze wzmianki o trzech diademach na tiarze pojawiają się w spisie skarbca z roku 1315 lub 1316. Określenie dokładnej daty dodania trzeciej korony jest jednak niemożliwe. Rzeźba nagrobna Benedykta XI (1303–1304) przedstawia papieża w „starej” tiarze. Z kolei grób Klemensa V (1305–1314) został zniszczony przez ewangelików reformowanych. Nawet statua nagrobna Jana XXII (1316–1334) ukazuje papieża w tiarze z dwoma diademami. Najwcześniejszym przedstawieniem w sztuce tiary z trzema koronami jest więc dopiero posąg z grobu Benedykta XII (1334–1342). Jego resztki są przechowywane w muzeum w Awinionie. Przedstawienia podwójnej tiary zdarzają się sporadycznie w sztuce aż do XV wieku. Od tamtego czasu w wyglądzie tiary nie nastąpiły znaczące zmiany.
2. Wybór papieża
W ciągu wieków różnie wybierano biskupów także biskupa Rzymu. Na pewno do czasów Konstantyna Wielkiego, czyli do przełomu III i IV wieku biskupi a także papież, wybierani byli przez członków gminy chrześcijańskiej. Lud rzymski obwoływał nowego papieża a duchowieństwo jego osobę akceptowało. Chcąc uniknąć wpływów świeckich na elekcje papieskie Feliks IV wyznaczył na swojego następcę Bonifacego II. Ze względu na sprzeciw cesarza Justyniana senat wydał edykt zakazujący jakiejkolwiek dyskusji nt. sukcesji papieskiej, za życia papieża. Stefan IV w 769 r. zastrzegł wybór nowego papieża dla duchowieństwa rzymskiego. Mimo to w 1073 r. podczas uroczystości pogrzebowych Aleksandra II w Bazylice św. Jana na Lateranie lud rzymski wznosił okrzyki „Hildebrand papieżem”. Wolę tę uwzględnili kardynałowie wybierając przez aklamację Grzegorza VII.
Zasadę wyboru papieża przez kardynałów wprowadził Mikołaj II podczas synodu w roku 1059. Jednakże nie byli oni odcięci od zewnętrznych nacisków, co więcej wybór musiał został dokonany w obecności posła cesarskiego i przez cesarza zatwierdzony. Aleksander III w 1179 r. przyznał czynne prawo wyborcze wszystkim członkom Kolegium Kardynalskiego, a nie jak dotychczas – kardynałom biskupom oraz ustalił, że do wyboru potrzeba dwóch trzecich głosów.
Wyboru papieża poprzez konklawe, czyli odcięcie wyborców od świata zewnętrznego i stopniowe zmniejszanie im racji żywnościowych, po raz pierwszy dokonano podczas elekcji Celestyna IV w r. 1241. Sposób ten, jako standardową procedurę, ustalono podczas Drugiego Soboru Lyońskiego w roku 1274.
Pierwszy raz tą nazwą posłużył się papież Grzegorz X w konstytucji Ubi Periculum. Obecnie przebieg zgromadzenia regulowany jest przez Konstytucję Apostolską Universi Dominici Gregis wydaną przez Jana Pawła II w roku 1996 z modyfikacjami Benedykta XVI z motu proprio „De aliquibus mutationibus in normis de electione Romani Pontificis” z dnia 11 czerwca 2007 r. Od czasu Wielkiej Schizmy Zachodniej panuje zasada, że konklawe musi zakończyć się wyborem nowego papieża. Wybór papieża każdorazowo musi nastąpić większością 2/3 głosów. Nie gwarantuje to zakończenia konklawe w określonym terminie, ale daje pewność, że nowy papież uzyskał znaczną większość głosów.
Obecnie w skład konklawe wchodzą kardynałowie elektorzy, czyli wyłącznie ci, którzy w dniu zaistnienia wakatu Stolicy Apostolskiej nie osiągnęli jeszcze wieku osiemdziesięciu lat.
Niejednokrotnie wybrani na papieża nie należeli do duchowieństwa lub też mieli niepełne święcenia. Leon VIII (963-963,964-965) otrzymał w ciągu jednego dnia wszystkie święcenia oraz został konsekrowany na biskupa. Naruszało to prawo kanoniczne, dlatego niekiedy bywa zaliczany do grona antypapieży. Grzegorz VII (1073) otrzymał święcenia prezbiteratu miesiąc po wyborze, a dopiero dwa miesiące później - sakrę biskupią. Podobnie papież Honoriusz IV (1285-1287). Papieże Celestyn IV (1241) i Hadrian V (1276) zmarli jeszcze przed konsekracją.
3. Synod trupi (897)
Zwołany przez papieża Stefana VI w 897 w Rzymie w celu pośmiertnego osądzenia papieża Formozusa (891-896). W tym okresie o władzę cesarską rywalizowali Arnulf, koronowany przez papieża Formozusa, oraz Lambert II. Po śmierci Formozusa i krótkim (15 dni) pontyfikacie Bonifacego VI na tronie papieskim zasiadł Stefan VI, który początkowo także popierał Arnulfa. Gdy jednak Lambert umocnił swoją władzę, zmienił stanowisko. Prawdopodobnie zmuszony przez cesarza zwołał synod, który miał na celu pośmiertne osądzenie oraz pozbawienie czci papieża Formozusa. W tym celu wydobyto jego zwłoki z grobu i przyodziano w szaty pontyfikalne. Następnie odcięto mu trzy palce służące mu do błogosławienia ludu, a po dokonaniu sądu poćwiartowane zwłoki wrzucono do Tybru. Wydarzenie to spowodowało wielkie oburzenie, zwłaszcza wśród duchownych wyświęconych przez Formozusa. W sierpniu 897 Stefan VI został aresztowany i uduszony.
Jeszcze w tym samym roku papież Teodor II unieważnił „synod trupi”. Na jego polecenie szczątki Formozusa wyłowiono z rzeki i pochowano z należną czcią.
4. Pornokracja (saeculum obscurum)
To okres sprawowania władzy, w którym duży wpływ na osobę rządzącego mają prostytutki. Historycznie określenie to dotyczy okresu w pierwszej połowie X wieku, który rozpoczął się od pontyfikatu papieża Sergiusza III (od 904 r.), a skończył się wraz ze śmiercią papieża Jana XII (w 964 r.), w którym silny wpływ na papiestwo miała rodzina Teofilaktów, a szczególnie Teodora i jej córka Marozja.
Według niepotwierdzonych informacji Marozja była konkubiną papieża Sergiusza III, a ich synem miał być późniejszy papież Jan XI. Teofilakt i jego żona Teodora zachowali silne wpływy za pontyfikatu kolejnych papieży: Anastazego III i Landa. W marcu lub kwietniu 914 roku Teofilakt doprowadził do wyboru Jana X. Ten jednak próbował uniezależnić się od wpływu rzymskich rodów i zawarł porozumienie z Hugonem z Arles, królem Italii od 926 roku. Marozja wraz ze swoim mężem Gwidonem, markizem Toskanii, zbuntowała się przeciwko papieżowi i doprowadziła do jego uwięzienia w Zamku św. Anioła, gdzie prawdopodobnie na jej polecenie Jan X został uduszony.
Kolejnym papieżem został, jeszcze za życia uwięzionego Jana X, Leon VI. Według niektórych autorów Leon VI został uwięziony i otruty na polecenie Marozji.
Papieże okresu pornokracji (w nawiasie data panowania):
· Sergiusz III (904–911), dwukrotnie wybierany papieżem. Po raz pierwszy jako następca Teodora II w grudniu 896, ale w krótkim czasie obalony, potępiony i wygnany (wybrany został Jan IX); po raz drugi 29 stycznia 904. Sergiusz III zawdzięczał swój pontyfikat poparciu Teofilakta, konsula Tusculum i jego żony Teodory. Najprawdopodobniej był również ojcem nieślubnego dziecka córki Teodory, 15-letniej Marozji – późniejszego papieża Jana XI. Sergiusz III uważał swój pierwszy wybór na papieża za ważny, więc wszystkich papieży, którzy urzędowali od 897 roku uznał za uzurpatorów. Ponadto uznał synod trupi, unieważnił wszystkie decyzje i święcenia udzielone przez Formozusa i siłą nakazał biskupom, wyświęconym przez zmarłego papieża, do przyjęcia ponownie święceń;
· Anastazy III (911–913), w czasie dwóch lat pontyfikatu władzę praktycznie całkowicie sprawował Teofilakt i jego żona Teodozja;
· Lando (913–914), jeden z ostatnich papieży po wstąpieniu na Stolicę Apostolską nie zmienił swojego właściwego imienia. O jego działalności wiadomo jedynie, że wydał przywilej protekcyjny dla kościoła San Salvatore w Fornowo, będącego kościołem katedralnym diecezji Sabina. Flodoard z Reims nazywa go "dobrym i wartościowym człowiekiem";
· Jan X (914–928), poparł kandydaturę Karola Prostaka na króla zachodniofrankońskiego, a także podtrzymał tron Konrada I poprzez decyzje podjęte na synodzie w Hohenaltheim. Odnowił kontakty z kościołem wschodnim, które zostały zerwane na skutek reakcji Anastazego III, który uznał czwarte małżeństwo Leona VI. Na skutek intryg Marozji, Jan został wtrącony do więzienia przez Gwidona z Toskanii, jej męża. W maju 929 roku został uduszony poduszką w Zamku św. Anioła w Rzymie.
· Leon VI (928–928), podobnie jak jego poprzednik, Leon był papieżem przejściowym, ponieważ Marozja chciała, by na Stolicy Piotrowej zasiadł jej syn Jan XI;
· Stefan VII (928–931), na temat jego pontyfikatu wiadomo jedynie, że wydał przywilej protekcyjny na rzecz opactwa Sant Antimo w diecezji Chiusi. Został wtrącony do więzienia i tam uduszony w lutym 931;
· Jan XI (931–935), przypuszczalny syn Marozji i Sergiusza III. Na początku 932 roku, cesarz bizantyński Roman I Lekapen zwrócił się do papieża z prośbą o udzielenie zgody na konsekrację jego 15-letniego syna, Teofilakta na patriarchę Konstantynopola. Jan, za namową swojej matki, zgodził się i wysłał na intronizację (27 lutego 933) dwóch biskupów jako legatów papieskich. W lecie 932, Marozja owdowiała i natychmiast poślubiła swojego szwagra króla Włoch, Hugona z Prowansji. Wkrótce potem, przyrodni brat papieża, Alberyk II, który ostro sprzeciwiał się małżeństwu matki wystąpił przeciw niej i przeciw Janowi. W grudniu 932 roku Alberyk z uzbrojonym tłumem wkroczył na Zamek Świętego Anioła, gdzie rezydowała Marozja i wtrącił ją wraz z Janem do więzienia, a następnie ogłosił się senatorem wszystkich Rzymian i księciem Rzymu. Papież został prawdopodobnie zwolniony z więzienia, lecz pozostał całkowicie podporządkowany swojemu bratu, który nałożył na niego areszt domowy na Lateranie. Według jednej z teorii papież i Marozja zostali zamordowani pod koniec 935 roku;
· Leon VII (936–939), w 937 roku mianował arcybiskupa Moguncji, Fryderyka, legatem dla Niemiec, powierzając mu reformę duchowieństwa; zezwolił na usuwanie z miast Żydów do czasu przyjęcie przez nich chrztu, chociaż zabronił nawracania ich siłą. Pisał do biskupów francuskich i niemieckich, wypowiadając się przeciwko wróżbitom i czarownikom;
· Stefan VIII (939–942), jego najpoważniejszą inicjatywą polityczną było poparcie udzielone królowi francuskiemu Ludwikowi IV Zamorskiemu w jego sporze ze zbuntowaną szlachtą burgundzką; papież w 942 wysłał do Francji legata Damazego wraz z listem, w którym wszystkim buntownikom zagroził ekskomuniką;
· Maryn II (942–946), nie mogąc uwolnić się spod kurateli Alberyka, poświęcił się w całości sprawom kościelnym. Według Cezarego Baroniusza, papież uchodził za znawcę Pisma Świętego oraz prawa kanonicznego, nadto zasłynął jako opiekun biednych i restaurator wielu kościołów;
· Agapit II (946–955), na okres jego pontyfikatu przypada intensyfikacja kontaktów papiestwa z królestwem niemieckim. W 951 król Niemiec Otton I Wielki wyprawił się do Włoch celem uzyskania korony cesarskiej, a w jego imieniu negocjacje w tej sprawie z papieżem, prowadzili arcybiskup Fryderyk z Moguncji i biskup Hartbert z Chur. Mimo przychylnej postawy Agapita do koronacji nie doszło, gdyż najazdy węgierskie zmusiły Ottona do powrotu do Niemiec. Konsekwencją tej wyprawy było jednak znaczące wzmocnienie pozycji Niemiec w północnej Italii. Agapit II wydał szereg przywilejów na rzecz niemieckich klasztorów i biskupstw, m.in. na rzecz benedyktyńskiego opactwa w Fuldzie (948), klasztoru św. Maurycego w Magdeburgu, żeńskiego opactwa Gandersheim czy archidiecezji hamburskiej. Alberyk II krótko przed swoją śmiercią w 954 odebrał od rzymskiej szlachty i duchowieństwa przysięgę, że następnym papieżem zostanie jego nieślubny syn Oktawian. Choć było to sprzeczne z prawem kościelnym, źródła wskazują, że Agapit w żaden sposób nie protestował przeciwko tej faktycznej elekcji jego następcy jeszcze za jego życia, przeciwnie, przysięga ta została złożona w jego obecności i za jego zgodą. Po śmierci Alberyka II (31 sierpnia 954) Oktawian przejął świecką władzę w Rzymie.
· Jan XII (955–963 i ponownie 964), sprawował zarówno władzę duchową, jak i świecką, jednak nie interesował się sprawami duchownymi – źródła podają, że zamienił Pałac Laterański w dom publiczny. Był najmłodszym papieżem w historii Kościoła. Za jego pontyfikatu rozpoczął się nowy okres w dziejach Państwa Kościelnego – związek ze Świętym Cesarstwem Rzymskim. Jan XII, w zamian za pomoc w odzyskaniu Kapui i Benewentu, koronował króla Niemiec Ottona I na cesarza (2 lutego 962), któremu całkowicie się podporządkował pod naciskiem rzymskiej opozycji. Państwo Kościelne odzyskało utracone ziemie, ale cesarz zawiódł papieża, bo wprowadzając „przywilej Ottoniański”, przywrócił obowiązek składania przez kolejnych następców św. Piotra przysięgi na wierność cesarzowi, a także konieczność zatwierdzania wybranego kandydata przez cesarza. W pierwszej połowie X wieku w klasztorze benedyktynów w opactwie w Cluny zaczęto głośno mówić o potrzebie reformy Kościoła. Podczas swojego pontyfikatu Jan XII zaczął spiskować z Berengarem i jego synem Adalbertem, a także z Węgrami, przeciwko Ottonowi. Zirytowany tym cesarz przybył do Rzymu i zajął miasto 1 listopada 963, natomiast papież uciekł do Tivoli, plądrując wcześniej skarbiec kościelny. Pięć dni później, Otton zwołał kler rzymski i przeprowadził synod, na którym oskarżono zaocznie Jana XII o zdradę, morderstwo i nieobyczajność. Ponieważ Jan, pomimo wielu wezwań, nie stawił się, by złożyć wyjaśnienia, synod złożył go z urzędu 4 grudnia 963 i zastąpił go Leonem VIII, który został wyświęcony dwa dni później3 stycznia 964 roku Jan powrócił do Rzymu i wywołał powstanie, które zostało krwawo stłumione. Jednak, gdy pod koniec stycznia cesarz Otton wyjechał, w lutym Jan ponownie wstąpił na Stolicę Piotrową, zmuszając Leona do ucieczki. Wobec swoich przeciwników, Jan zastosował ciężkie represje, anulował święcenia Leona VIII i dekrety cesarskie na synodzie 26 lutego 964. Jednak wkrótce potem Otton powrócił do Rzymu, co w kwietniu zmusiło Jana do ucieczki do Kampanii, gdzie miał umrzeć miesiąc później na atak serca. Okoliczności śmierci są jednak niepewne. Istnieje legenda mówiąca, że zmarł na udar mózgu w trakcie cudzołóstwa. Według innych podań został zabity przez męża kobiety, z którą dopuścił się cudzołóstwa:
· Leon VIII (963–965), został wybrany podczas synodu rzymskiego za zgodą cesarza Ottona I, tuż po ucieczce swego poprzednika, Jana XII z Rzymu. W ciągu jednego dnia otrzymał wszystkie święcenia oraz został konsekrowany. Naruszało to prawo kanoniczne, dlatego niekiedy bywa zaliczany do grona antypapieży. 3 stycznia 964 Jan XII wywołał powstanie, które zostało krwawo stłumione, jednak skłoniło to Leona do namówienia cesarza do zwolnienia zakładników przekazanych mu przez Rzym. Decyzja ta była niepopularna i doprowadziła do zamieszek w Rzymie, po wyjeździe cesarza w połowie stycznia. Spowodowało to ucieczkę Leona na dwór cesarski i powrót Jana na Stolicę Piotrową, który 26 lutego 964 roku ekskomunikował Leona i unieważnił wszystkie święcenia, jakie udzielił.
5. Dziesięcina
Dopiero w prawodawstwie czasów karolińskich (VIII–IX w.) pojawia się obowiązek płacenia dziesięciny. Jego przeforsowaniu sprzyjał system tzw. Eigenkirche – kościoła prywatnego i związanej z tym dziesięciny swobodnej. Warstwy uprzywilejowane mogły same zdecydować, na który kościół będą uiszczały należność. Zwykle fundowały własny kościół. W efekcie fundator kościoła był jednocześnie odbiorcą dziesięcin ze swoich dóbr. Część płynącego z nich dochodu przeznaczał na utrzymanie plebana (księdza) obsługującego kościół, natomiast reszta pozostawała w jego dyspozycji, podobnie jak i inne wpływy (np. zwyczajowe opłaty za niektóre czynności liturgiczne). Z tych pieniędzy kolator przeprowadzał remonty, kupował wyposażenie liturgiczne itp., robił to jednak wyłącznie według własnego uznania.
W Polsce (podobnie jak w wielu innych krajach chrystianizowanych) początkowo daninę świadczył panujący, opodatkowując się ze swoich dochodów w imieniu wszystkich poddanych. Przez nadania immunitetowe jego majątek się kurczył. Stopniowo więc pierwotny obowiązek księcia, nie wcześniej niż od drugiej połowy XII wieku, przerzucano na jego rycerzy i ludność poddaną.
Ludność niższych warstw początkowo obowiązywała dziesięcina snopowa (pobierana w snopach na polu, bardzo dokuczliwa, gdyż chłop nie mógł zwieźć zboża z pola, póki przedstawiciel Kościoła nie policzył swojej części snopów) i małdratową (pobierana w ziarnie). Niekiedy świadczono także dziesięcinę z konopi, lnu, miodu, skórek kunich i lisich, rzadziej w postaci ryb, a wyjątkowo tylko od dochodów z kopalni, karczm i młynów. Dziesięcinę w naturze stopniowo zastępowano dziesięciną w pieniądzu. Obecnie obowiązek płacenia dziesięciny stosują niektóre wyznania, takie jak Adwentyści Dnia Siódmego, Chrześcijanie Dnia Sobotniego, niektórzy baptyści i zielonoświątkowcy, jak również mormoni.
6. Świętopietrze
Po raz pierwszy decyzję o wprowadzeniu świętopietrza podjął żyjący w VIII wieku król Wesseksu, Ine. Po przerwie w płaceniu tej daniny wznowił ją w XI wieku Wilhelm Zdobywca. W Anglii płacenia świętopietrza zaprzestano w roku 1534. Podobną daninę wprowadzono także w niektórych innych krajach, np. w Szwecji i Danii.
W Polsce świętopietrze wprowadzono za rządów Mieszka I, co wiąże się z poddaniem przez niego państwa Polan pod opiekę Stolicy Apostolskiej (dagome iudex). Świętopietrze jako danina lenna płacone było początkowo przez władców, później (prawdopodobnie od XI w.) obowiązek jego płacenia spadł bezpośrednio na ludność. W XIV wieku kolektorami świętopietrza w Polsce byli: Andrzej de Verulis (Andrzej z Veroli, 1325-1330), Piotra de Alwernia (Piotr z Owernii, 1325-1334), Galhard de Carceribus (Galhard z Carces, 1334-1342), Arnold de la Cancina (1344-1371) i Piotr syn Stefana (1373-74). Sporządzone przez nich sprawozdania dały historykom podstawę do przybliżonych obliczeń zaludnienia poszczególnych parafii.
Przeciwnikiem płacenia świętopietrza był m.in. Jan Ostroróg, twierdzący, że jest to wyraz ograniczenia suwerenności państwa polskiego. Świętopietrze w formie trybutu lub czynszu przetrwało do Reformacji – jego poboru zaniechano po 1555.
Pius IX w encyklice Saepe Venerabilis (5 sierpnia 1871) nadał formalny charakter zwyczajowi przekazywania wsparcia finansowego Stolicy Apostolskiej przez laickich członków Kościoła łacińskiego oraz innych ludzi. Dziesięcina oddawana jest do lokalnych parafii lub diecezji, podczas gdy świętopietrze kierowane jest bezpośrednio do Watykanu. Papież wykorzystuje te pieniądze do celów dobroczynnych.
Obecnie zbiórka pieniędzy odbywa się raz w roku, w niedzielę najbliższą dacie 29 czerwca. Kościół łaciński obchodzi wtedy uroczystość liturgiczną Świętego Piotra i Świętego Pawła. Do najbardziej szczodrych darczyńców zaliczają się USA, Włochy, Niemcy, Hiszpania, Francja, Irlandia, Brazylia oraz Korea Południowa. Watykan podaje sumę otrzymanych datków w corocznym sprawozdaniu finansowym. Np. w 2010 roku suma świętopietrza wyniosła 67 704 416 USD.
7. Antypapieże
Byli wybierani najczęściej wskutek sporów teologicznych (np. Hipolita powołano w czasie sporów wokół sabelianizmu) lub politycznych (np. Paschalis obsadził tron papieski dzięki przekupieniu niezwykle wpływowego wówczas arcybiskupa Rawenny). Gdy zaczęło kształtować się Państwo Kościelne i rosło jego znaczenie polityczne, coraz częściej spory wokół powołania papieża były odbiciem walki o wpływy różnych stronnictw czy rodów. Pomimo wprowadzenia w 1059 roku zasady powoływania papieży przez kolegium kardynalskie, sytuacja nie uległa zmianie.
W czasie wielkiej schizmy zachodniej, obok biskupów Rzymu urzędowali również antypapieże obediencji (terytorium posłuszeństwa wobec papieża) awiniońskiej oraz pizańskiej.
Według tezy sedewakantyzmu wszystkie osoby, które zasiadają na tronie papieskim od czasu śmierci Piusa XII w 1958 roku, są antypapieżami.
Sam fakt ogłoszenia się przez kogoś papieżem to za mało, by uznać daną osobę za antypapieża. Np. były zakonnik katolicki Francuz Michel Auguste Marie Collin (zmarły w 1974) przybrał imię Klemensa XV i głosił, że w 1950 roku Chrystus powołał go na papieża. Hiszpan Clemente Domínguez y Gómez (ur. 1949) uznał się w 1978 roku za papieża Grzegorza XVII, traktując papieża w Rzymie jako antypapieża. Od 1998 w USA działa pod imieniem Piusa XIII były zakonnik i dawny zwolennik abp. Marcela Lefebvre Lucian Pulvermacher. Status tych osób, w przeciwieństwie do dawnych antypapieży, którzy mieli poparcie choćby części kolegium kardynalskiego, nie wystarcza, aby uznać je za antypapieży.
Istnieją spory co do liczby antypapieży w historii. Wymienia się od 36 do 43 antypapieży. W roku 1942 kardynał Giovanni Mercati, Archiwista Świętego Kościoła Rzymskiego, stworzył listę antypapieży, która od tamtej pory została oficjalnie uznana przez Kościół katolicki. Zamieszczona lista jest zgodna z listą Mercatiego. Różnice w liczbie antypapieży wynikają z podejścia historyków, a nawet teologów Kościoła katolickiego (np. watykańskie Annuario Pontificio aż do XX wieku wymieniało jako legalnych papieży obediencji pizańskiej).
Antypapieżami z listy Mercatiego byli m.in.:
Hipolit (217-235), m.in. opracował sposób obliczania terminu Wielkanocy;
Nowacjan (251-258), autor licznych listów, wątpił we władzę Kościoła do odpuszczania grzechów;
Feliks II (355-365);
Eulaliusz (418-419);
Dioskur (530);
Paschalis (687);
Filip (768);
Krzysztof (903-904), w sierpniu 903 zmusił prawowitego papieża Leona V do abdykacji, a potem wtrącił do więzienia i kazał go zamordować. Następnie obwołał się papieżem i nakazał konsekrować. Został zdetronizowany i zmuszony do wstąpienia do zakonu (wraz z Leonem V) w styczniu 904 przez papieża Sergiusza III. Krótko potem, z rozkazu papieża, został uduszony;
Sylwester IV (1105-1111);
Klemens VII (1378-1394);
Ostatnim antypapieżem był Feliks V (1439-1449).
Literatura:
1. J. Baszkiewicz: Historia Francji, 1978, 25.
2. K. Dopierała, Księga Papieży, 1996, 104.
3. J.N.D. Kelly, Encyklopedia papieży, 1997, 167-170, 177-180.
4. R. Fischer-Wollpert: Leksykon papieży, 1996, 61.
5. J. Mathieu-Rosay: Prawdziwe dzieje papieży. Od królestwa niebieskiego do królestw doczesnych, 1996,137.
6. K.-R. Mai, Watykan. Mroczna historia światowej potęgi, 2011, 178.
7. Vatican: "An ancient custom still alive today".
8. J. Warmiński, H. Wojtyska, Antypapież, [w:] Encyklopedia Katolicka, t. 1, 1973, 727-728.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz