Czym jest pietyzm?

Pietyzm jest nurtem religijnym w luteranizmie z XVII i XVIII wieku kładącym nacisk na intensywną modlitwę, studiowanie Biblii, udział w pobożnych zgromadzeniach religijnych (godziny biblijne), surową moralność oraz działalność charytatywną. Szybko rozwinął się w Halle, Wirtembergii (Szwabii) i Prusach w XVII wieku.

Johann Arndt (1555-1621)

Na pietyzm wywarły decydujący wpływ liczne nurty i poglądy teologiczne. Punktem wyjścia dla nich stały się dostrzeżone trudności z konkretyzacją wiary w życiu Kościoła. Były to pytania o kwestię osobistej pobożności, życia chrześcijańskiego i wynikających z niego konsekwencji dla istoty Kościoła, do których poszukiwano odpowiedzi w tych ruchach. W  niemieckojęzycznym obszarze wyłonili się anabaptyści (1525), szwenkfeldyści, Valentin Weigel (1533-88), Jakob Böhme (1575-1624), Christian Hoburg (1607-75) i ich zwolennicy, oraz mistyczno-spirytualistyczni myśliciele, którzy podkreślali ważność kwestii "prawdziwego chrześcijaństwa" i pomnażali grono prawych chrześcijan w zborach.

Johann Arndt przekazał w szczególny sposób w swojej publikacji "Cztery księgi prawdziwego chrześcijaństwa" poglądy Ojców Kościoła, późnośredniowiecznego mistycyzmu, Thomasa von Kempena, Paracelsusa i Valentina Weigla. Dokonał w niej syntezy luteranizmu, mistycyzmu, alchemii i spirytualizmu. Spory na temat jego szeroko rozpowszechnionych książek pokazują, że krytycy byli świadomi nowatorskich myśli Arndta. Istotnym apologetą impulsów pobożnościowych Arndta był Johann Gerhard (1582-1637). Również poeta Angelus Silesius czerpał z ideologii pietystycznej w XVII wieku, a w czasach jej rozkwitu powstał w XVIII wieku "Mesjasz" F.G. Klopstocka. Ruchy teologiczne w kościołach luterańskich utorowały także drogę pietyzmowi. ich wybitnymi przedstawicielami, obok Johanna Gerharda,  są: Andreas Musculus, Stephan Praetorius, Philipp Nicolai, Johann Valentin Andreae oraz Theophil Großgebauer.

Ważnym i nie do przecenienia jest wpływ, jaki angielski purytanizm wywarł na rozpowszechnianie książek i traktatów teologicznych na temat pietyzmu w epoce baroku. Podobne efekt wywarł holenderski "Nadare Reformatie", zwłaszcza w kościele ewangelicko-reformowanym w Rzeszy Niemieckiej dzięki zażyłym relacjom z kościołami o podobnej tradycji w innych krajach.

Pietyści kładli nacisk na rozbudzenie uczuć religijnych poprzez modlitwę, studiowanie Biblii oraz podkreślali konieczność skutkującego widoczną przemianą moralną nawrócenia Ich zadaniem było krzewienie idei pierwotnego Kościoła, religii żywej, pobożności i edukacji warstw najuboższych. Termin "pietysta" użył jako pierwszy lipski profesor poezji Joachim Feller w sierpniu 1689 roku w sonecie napisanym z okazji śmierci studenta teologii Maxa Borna (1666-1689):

Es ist ietzt Stadt-bekannt der Nahm der Pietisten;
Was ist ein Pietist? Der Gottes Wort studirt /
Und nach demselben auch ein heilges Leben führt. […]


18.10.1689 określenie to użył ponownie w sonecie napisanym na cześć zmarłego kupca Joachima Göringa (1625-1689):

Ich habe jüngst gedacht / der hieß'gen Pietisten / […]
Ich selbsten will hiemit gestehen ohne Scheu /
Daß ich ein Pietist ohn Schmeich- und Heucheln sei. […]

Słowo pietyzm oznacza tutaj pogłębioną, bardziej intensywną pobożność.

Philipp Jacob Spener (1635-1705)

Do tych wartości odwołał się Philipp Jacob Spener w swojej pracy Pobożne życzenia (Pia Desideria) wydanej w 1675 roku. Praca ta ma także nierozerwalny związek z nauczaniem Marcina Lutra o powszechnym kapłaństwie wiernych. Spener założył nad Menem szkołę, w której modlitwę i czytanie Biblii odbywano wspólnie. Jego kontynuatorem był August Hermann Francke, który przygotował zespół szkół w Halle. Placówki te łączyły surową dyscyplinę i nowoczesny sposób nauczania. Oprócz nich powstały także bezpłatne szkoły dla ubogiej młodzieży i po raz pierwszy seminaria dla nauczycieli.

Pietyści znaleźli także swoich zwolenników w Szwecji, Danii, Norwegii, Szwajcarii i na obecnym terytorium Polski, a ich poglądy dotarły także za sprawą misjonarzy poza kontynent europejski. Pietyzm przyczynił się do rozkwitu misji protestanckich.

Pietyzm utorował powstanie metodyzmu oraz reaktywację kościoła czeskich braci pod nazwą bracia morawscy lub łac. unitas fratrum. Miał istotny wpływ na powstanie ewangelikalizmu.

Literatura:

1. J. Feller: Sonnet. In: Luctuosa desideria Quibus […] Martinum Bornium prosequebantur Quidam Patroni, Praeceptores atque Amici. Lipsiae [1689], S. [2]–[3]. (Faksimile in: Reinhard Breymayer (Hrsg.): Luctuosa desideria. Tübingen 2008, S. 24 f.) – Vgl. auch Martin Brecht: Geschichte des Pietismus. Bd. 1, S. 4., Joachim Feller: Sonnet. In: Letztes Ehrengedechtnis welches Herrn Joachim Göring […] aufrichten […] etliche vornehme Patroni, Gönner und Freunde in Leipzig [1689]. [Verschollener Erstdruck.] – Wiederabdruck: Sonnet. In: [Adelheid Sibylla Schwartz:] GOttes Ernstliche Offenbahrung/ Wider D. August. Pfeiffern [… 2. Aufl.] [o. O.] 1692, Blatt B 2 b. – Vgl. Hans Leube: Orthodoxie und Pietismus. […] Hrsg. von D[ietrich] Blaufuß. Bielefeld 1975, S. 260; Reinhard Breymayer (Hrsg.): Luctuosa desideria […]. Tübingen 2008, S. 6, und Martin Brecht: Geschichte des Pietismus. Bd. 1, S. 4.)

2. M. Brecht: Das Aufkommen der neuen Frömmigkeitsbewegung in Deutschland. In: Geschichte des Pietismus. Bd. 1, S. 116–188.

3. M. Brecht: Pietismus. In: TRE 26, Berlin/New York 1996, S. 606–608.

4. M. Brecht: Das Aufkommen der neuen Frömmigkeitsbewegung in Deutschland. In: Geschichte des Pietismus. Bd. 1, S. 118–127; und ders.: Die deutschen Spiritualisten des 17. Jahrhunderts. In: Geschichte des Pietismus. Bd. 1, S. 205.

5. M. Brecht: Das Aufkommen der neuen Frömmigkeitsbewegung in Deutschland. In: Geschichte des Pietismus. Bd. 1, S. 130–151.

6. M. Brecht: Das Aufkommen der neuen Frömmigkeitsbewegung in Deutschland. In: Geschichte des Pietismus. Bd. 1, S. 127–130.