Reformator z Wittenbergi i Mistrz Krzyżacki

L. Rosenfelder, Książę Albrecht Hohenzollern przyjmuje Wieczerzę Pańską po raz pierwszy w rycie luterańskim w kościele katedralnym w Królewcu, 1852

W latach 1519–1521 ostatni mistrz zakonu krzyżackiego Albrecht Hohenzollern (siostrzeniec polskiego króla Zygmunta I Starego) prowadził z Polską wojnę. Po przegranej zakon znalazł się w trudnym położeniu i właśnie w tym liczni historycy szukają przyczyn nawiązania kontaktu przez Albrechta z Wittenbergą. Jednak, jak pokazują pisma na skutek klimatu intelektualnego epoki renesansu, proces laicyzacji w Prusach Krzyżackich postępował nie tylko wśród braci zakonnych, jak i wyższego duchowieństwa diecezjalnego. Zachowane były jednak zewnętrzne pozory religijności. W 1519 odbyła się wielka procesja wielkopostna, w której obok Albrechta uczestniczyli m.in.: jego brat Wilhelm, książę brunszwicki Erich oraz biskupi sambijski i pomezański. W roku tym Mistrz Krzyżacki odbył też pielgrzymkę do Świętej Lipki, do istniejącej wówczas tam kaplicy (druga kaplica w Świętej Lipce przed wybudowaniem obecnego kościoła powstała dzięki Stefanowi Sadorskiemu). Albrecht z Królewca dojechał do Sępopola (województwo warmińsko-mazurskie) a dalej szedł pieszo cztery mile pruskie, tj. 30 km. Ponadto, dwór Albrechta Hohenzollerna wraz z konwentem liczył 400 osób i od początku przypominał raczej dwór monarchy niż rycerza zakonnego. Na zamku w Królewcu odbywały się turnieje rycerskie i inne zabawy, jak na dworach królewskich. Albrecht nawiązał kontakty z ks. Marcinem Lutrem, rozmawiał z nim po raz pierwszy 29 listopada 1523. Wittenberski reformator namawiał go do sekularyzacji zakonu. Spotkania te miały miejsce również w 1524 roku. Dotychczasowy katolicki biskup sambijski Georg von Polentz przeszedł na ewangelicyzm (1524) i objął nowo utworzoną diecezję luterańską w Królewcu. Była to  pierwsza oficjalnie uznana przez Doktora Marcina Lutra struktura tego Kościoła w Europie. Albrecht, już jako władca świecki, w dniu 28 maja 1525 przyjął w Królewcu hołd od swoich poddanych, także od dotychczasowych braci zakonnych, którzy masowo zrzucali białe krzyżackie płaszcze, stając się tym samym zwykłymi świeckimi rycerzami, poddanymi księcia (a nie Mistrza) Albrechta. 10 grudnia 1525 wprowadzono na terenie diecezji prawa regulujące stosunek kościoła do władz księstwa. Zakon krzyżacki utrzymał się w Niemczech, co było jednym z czynników wrogiego nastawienia cesarstwa do Albrechta. Sekularyzacji zakonu nie uznawali cesarze i książęta niemieccy, a były Mistrz – jako banita na terenie księstw niemieckich - musiał szukać wsparcia w Krakowie.

 W 1544 roku założył w Królewcu uniwersytet, nazwany od jego imienia (Albert) Uniwersytetem Albertyna, któremu przywilejem z 1560 roku  król Zygmunt August nadał takie prawa, jakie miała Akademia Krakowska. Celem księcia Albrechta było szerzenie "czystej ewangelii" wewnątrz księstwa i w całej Rzeczypospolitej, dostarczenie państwu kadry urzędniczej, nauczycieli, lekarzy oraz ogólne szerzenie oświaty i kultury humanistycznej. Jednym z ważniejszych osiągnięć uczelni było kształcenie duchownych protestanckich; od 1728 istniało tam ewangelickie "Seminarium Polskie”, które działało aż do lat 30. XX w. i „wydało” wielu pastorów, zasłużonych dla krzewienia oświaty i kultury polskiej, m.in. Krzysztofa Celestyna Mrongowiusza, Gustawa Gizewiusza, Władysława Semadeniego. Na Uniwersytecie działali też m.in. Jerzy Olech, Marcin Gregor, Herman Pełka, August Grzybowski.  Słynnymi absolwentami Albertyny byli: Immanuel Kant, Wojciech Kętrzyński, Ewald Christian von Kleist, Jan i Jakub Niemojewscy, Andrzej i Piotr Kochanowscy, Johann Gottfried Herder.

Książę Albrecht był protektorem luteranizmu w I Rzeczypospolitej. Ufundował liczne stypendia dla młodzieży protestanckiej na uniwersytecie królewieckim, ale nie tylko: zapewnił też hojne stypendium (50 srebrnych marek) Janowi Kochanowskiemu, który był katolikiem. W 1551, dzięki jego wsparciu, Stanisław Murzynowski dokonał pierwszego przekładu Nowego Testamentu na język polski. Na książęcym dworze w Królewcu bawił jako dworzanin syn Mikołaja Reja, a Jan Kochanowski bywał tam w latach 1551, 1552 i 1555 – (przypuszczalnie wówczas Kochanowski napisał hymn „Czego chcesz od nas Panie za Twe hojne dary”). Albrecht dbał też o rozwój literatury religijnej w językach litewskim i – w już ograniczonej formie – pruskim (pastor Abel Will z Pobethen).

Książę jest autorem trzech pierwszych zwrotek pieśni „Was mein Gott will, gescheh allzeit“ umieszczonej w niemieckim śpiewniku ewangelickim pod numerem 364.

Z byłych Prus Książęcych utworzyły się na przestrzeni lat kraje bałtyckie – Litwa, Łotwa i Estonia. W dwóch ostatnich ewangelicyzm jest religią dominującą.

Literatura:

1. R. Albinus, Königsberg Lexikon, 2002, 37.

2. K. Forstreuter, Zu den Kriegsstudien des Herzogs Albrecht von Preußen, Altpreußische Forschungen 19 (1942), S. 234–249; ND in: Ders.: Beiträge zur preußischen Geschichte im 15. und 16. Jahrhundert (= Studien zur Geschichte Preußens 7), 1960, 56–72.

3. Fr. W. Bautz, Albrecht von Preußen. In: Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon (BBKL). Band 1, Bautz, Hamm 1975. 2., unveränderte Auflage, 1990, 93-94.

4. K. A. von Hase: Georg von Polentz. In: Allgemeine deutsche Biographie (ADB). Band 26. Duncker & Humblot, 1888, 382–385.