500 lat temu wybuchła wojna chłopska

Wojna chłopska (niem. Bauernkrieg) największe antyfeudalne powstanie chłopskie w dziejach Niemiec. Wojna chłopska odnosi się do całości powstań chłopów, mieszczan i górników, które wybuchły w 1524 roku z powodów ekonomicznych i religijnych w dużej części Turyngii, Saksonii i południowych Niemiec, zwłaszcza Frankonii, Tyrolu i Szwajcarii. W tym czasie chłopi najpierw wysunęli żądania w Dwunastu Artykułach z Memmingen, które uważa się za wczesne sformułowanie praw człowieka. W Szwabii, Frankonii, Alzacji, niemieckiej Lotaryngii i Turyngii powstania zostały stłumione przez właścicieli ziemskich i władców w 1525 roku, a w elektoracie Saksonii i Tyrolu w 1526 roku, w wyniku czego zginęło około 70 000–75 000 ludzi.

1. Definicja

Wydarzenia z lat 1524-1526 zostały już przez współczesnych nazwane „wojną chłopską”. Jednak wśród samych powstańców tego określenia używano niezwykle rzadko. W 1795 roku historyk Georg Friedrich Sartorius rozpoczął cykl monografii zatytułowanych „Próba historii niemieckiej wojny chłopskiej” („Versuch einer Geschichte des deutschen Bauernkrieges”). Dzięki niezwykle udanej „Historii Wielkiej Wojny Chłopskiej ” („Geschichte des großen Bauernkriegs”),napisanej przez Wilhelma Zimmermanna i opublikowanej w latach 1841–1843, wydarzenia z lat 1524–1526 stały się w końcu sprawą czysto niemiecką, w której głównymi aktorami byli chłopi. Ich działania określano jako wojnę z opresyjną władzą. Wydarzenia w krajach alpejskich, Szwajcarii i Austrii, są omawiane w pracach Zimmermanna jedynie marginalnie. Podobnie podążali także wszyscy inni historycy zajmujący się badaniami okresowymi od 1524 do 1526 roku, przez co termin „(niemiecka) wojna chłopska” (niem. Deutscher Bauernkrieg) stawał się coraz bardziej ugruntowany.

Jednak przewrót społeczny, który do dziś powszechnie nazywa się niemiecką wojną chłopską, nie ograniczył się bynajmniej do samych chłopów. Peter Blickle próbował oddać sprawiedliwość udowodnionemu już udziałowi mieszkańców miast i górników w tym przewrocie społecznym, używając określenia „rewolucja zwykłego człowieka” („Revolution des gemeinen Mannes“), w którym postrzegał „zwykłego człowieka” jako podmiot niezdolny do sprawowania władzy („ […] zwykły człowiek to rolnik, obywatel wiejskiego miasteczka, mieszczanin wykluczony z urzędów miasta cesarskiego, górnik…”[2]), który chciał być zrozumiany, który występował w opozycji do władzy. Termin wprowadzony w 1975 roku był początkowo krytykowany na Wschodzie i Zachodzie ze względu na niejednoznaczność źródła. Teza Blickle'a o „rewolucji zwykłego człowieka” lub „rewolucji 1525 roku” jest obecnie powszechnie akceptowana.

2. Przyczyny

Na początku XVI wieku ludność składała się w 80% z chłopów, w 3% ze szlachty, resztę stanowili mieszkańcy miast. Ciężar państwa musi udźwignąć najliczniejsza grupa ludności. Chłopi finansują ze swoich podatków szlachtę i duchowieństwo, ale jednocześnie są całkowicie nieistotni politycznie.

W tym czasie sytuacja gospodarcza ulega pogorszeniu. Po 1450 roku ludność otrząsnęła się po wielkiej zarazie, co oznaczało, że populacja wzrosła. Ponieważ nie ma już więcej do podziału niż wcześniej, ludzie stają się biedniejsi. Złe zbiory jeszcze bardziej pogarszają sytuację. Beneficjentami są panowie, którzy w dalszym ciągu żądają od chłopów wysokich podatków.

Ze względu na wysokie podatki i usługi, które chłopi muszą płacić, niewiele im zostaje na życie. Szczególnie perfidna jest danina pośmiertna ("Abgabe im Todesfall"): gdy umiera chłop, krewni mają obowiązek oddać panu najlepsze ubrania i najlepszą sztukę bydła. Już samo to obciążenie może zrujnować egzystencję chłopskiej rodziny. Ponadto wielu chłopów żyje w niewoli. Oznacza to, że mogą zmieniać miejsce zamieszkania jedynie za zgodą pana i nie mogą też po prostu poślubiać, kogo chcą.

Problemy gospodarcze, częste nieurodzaje i nacisk panów feudalnych wpędzały chłopów w poddaństwo, które skutkowało kolejnymi zobowiązaniami i opłatami. Tak zwane „Stare Prawo” było przez władców interpretowane dowolnie lub całkowicie ignorowane. Respektowane od stuleci prawa drwali, rybaków, myśliwych i chłopów zostały uznane za nieważne.

Jerzy Krasuski, przedstawiając w swojej historii Niemiec przyczyny wybuchu tego buntu społecznego podkreśla nie tyle położenie gospodarcze chłopstwa niemieckiego na początku XV wieku, które określa jako pomyślne, ile jego marną pozycję społeczną, o której poprawę podniesiono żądania: „Lud wiejski był nieraz bogatszy od drobnej szlachty. Niemniej była to klasa wyzyskiwana i pozbawiona zarówno politycznych praw, jak i wszelkiego prestiżu. Toteż agitacja kaznodziejów reformacyjnych padła tu na podatny grunt.” (3)

Wyższa szlachta nie przejawiała żadnego zainteresowania poprawą sytuacji chłopów, obawiając się utraty dotychczasowych przywilejów. Niższa szlachta natomiast występowała zbrojnie przeciwko pogarszającej się sytuacji np. powstanie rycerstwa przeciwko arcybiskupowi Trewiru. Próby tej grupy społecznej utrzymania wyższego statusu poprzez rabunkowe napady rycerskie doprowadziły ponownie do obciążeń nakładanych na chłopów.

Przeciwko zmianom był także kler. Kościόł papieski stanowił główny rdzeń feudalizmu, a parafie kościelne organizowano na wzór feudalny. Rzadko który klasztor mógł bowiem egzystować bez należących do niego kilku wiosek. Kościół utrzymywał się przeważnie z datków, handlu odpustami czy też dziesięciny.

Nieliczne próby reformy starych struktur feudalnych, wychodzące od silniejszej grupy jaką było mieszczaństwo na niewiele się zdały. Najczęściej oponowali przeciwko nim szlachta i kler, które widziały w zmianach zagrożenie dla swoich korzyści.

Chłopi chcieli przede wszystkim odzyskać stare prawa i prowadzić godne i ludzkie życie. Ich żądania dotyczące zmniejszenia obciążeń i zniesienia poddaństwa nie przynosiły jednak żadnego skutku.

Stale pogarszająca się sytuacja chłopów już na długo przed 1524 rokiem była zalążkiem wielu regionalnych konfliktów. Ich niezadowolenie potęgowało się przez dziesięciolecia, znajdując odzwierciedlenie w licznych zrywach:

- 1476 Zryw Paukera von Niklaushausena we Frankonii

- 1478 Powstanie chłopskie w Karyntii

- 1492 Powstanie chłopskie w Allgäu

- 1493 Konfederacja w Alzacji

- 1502 Konfederacja w Spirze

- 1513 Konfederacja w Breisgau

- 1514 Powstanie Biednego Konrada w Wirtembergii

- 1517 Konfederacja w Szwarcwaldzie

Do mniejszych lub większych wystąpień dochodziło też w miastach. Przed 1524 rokiem doszło do protestów w kilku większych ośrodkach, w wyniku których mieszkańcy miast solidaryzowali się z chłopstwem: w Erfurcie (1509), Ratyzbonie, Brunszwiku, Spirze, Kolonii, Schweinfurcie, Wormacji, Akwizgranie i Osnabrück (1511).

Większość powstań została zdławiona siłą, jedynie trwający od dawna zryw szwajcarskich chłopów w kantonach górskich zakończony został sukcesem. Sytuacja chłopów pomimo licznych powstań nie poprawiła się ani o trochę, przeciwnie – doprowadziła do licznych represji.

3. Nawiązanie do Reformacji

W Kościele papieskim pojawiły się poważne skargi. Wielu duchownych prowadziło wystawne życie i korzystało z darowizn i spadków od bogatej ludności, a także podatków i datków od biednych. W Rzymie urząd i godność zdobywano poprzez nepotyzm i przekupstwo. Papieże wyróżnili się jako wojownicy i budowniczowie oraz mecenasi sztuk pięknych.

Warunki te zostały wcześnie skrytykowane przez Hansa Böhma („Klecha z Niklashausen”) w Tauberfranken, Girolamo Savonarolę we Florencji, a później przez Marcina Lutra. W 1520 roku ukazało się dzieło Marcina Lutra „O wolności chrześcijanina” (TUTAJ). Rolnicy czują wsparcie w pragnieniu wyzwolenia się z poddaństwa.

„Chrześcijanin jest wolnym panem wszystkiego i nikomu niepodległym” – głosi pismo Lutra, ale nie odnosi swojej tezy do tego świata. Doktor Luter jest zdania, że ​​żądania świeckie nie powinny opierać się na Biblii. Widzi skargi, ale rolnicy nadal powinni słuchać władz. Wittenberski Reformator odnosi swoje tezy do życia po śmierci, przez wolność rozumie wolność osoby, która jest odkupiona od grzechów. Nie ma na myśli wolności od władzy.

Huldrych Zwingli w Zurychu i Tomasz Müntzer w Allstedt również publicznie wyrazili pogląd, że każdy człowiek może znaleźć drogę do Boga i zbawienia nawet bez pośrednictwa Kościoła hierarchicznego. Czyniąc to, podważyli roszczenia Kościoła papieskiego do absolutności i potwierdzili rolnikom, jak bardzo duchowieństwo zdystansowało się od własnego nauczania i dlatego było w dużej mierze zbędne. Zwingli postrzega władze jako powołane przez Boga, ale nadal związane zasadami biblijnymi. Jeśli władza narusza to zasady, ludzie z pewnością mają prawo do jej obalenia. To myślenie wywodzi się ze szwajcarskiej tradycji, a Zwingli wywarł ogromny wpływ na chłopów w południowych Niemczech. Ponieważ istniejące prawo jest dla chłopów nieskuteczne, powołują się oni na „prawo Boże” – zupełnie nowe podejście. W tym ujęciu Biblia staje się księgą prawniczą.

4. Przebieg wojny chłopskiej w 154 roku

26 maja 1524 w miejscowości Forchheim w pobliżu Norymbergi doszło do poważnych niepokojów trwających do 3 czerwca. Pierwsze powstanie w wojnie chłopskiej miało miejsce 23 czerwca 1524 roku w Wutachtal koło Stühlingen. Skierowany był przeciwko hrabiemu Zygmuntowi II von Lupfen, który rządził zamkiem Hohenlupfen.

Napis w Stühlingen (dawnym Stielingen) informuje o powstawniu w wojnie chłopskiej z 1524 roku 

Chłopi utworzyli zgrupowanie na obszarze St. Blasien i wybrali Hansa Müllera von Bulgenbacha na swojego przywódcę. 2 października 1524 podczas „Hilzinger Kirchweih”, tradycyjnego święta dożynek, około 800 chłopów z zachodniego Hegau połączyło siły, tworząc „konfederację”. 

Makieta obrazująca tzw. Hilzinger Kirchweih, Muzeum Wojny Chłopskiej w Böblingen

Nieco później 3500 chłopów przeniosło się do Furtwangen w Szwarcwaldzie. W Górnej Szwabii sytuacja wokół Jeziora Bodeńskiego od dawna fermentowała i w krótkim czasie w lutym i marcu 1525 roku utworzyły się trzy uzbrojone, tzw. grupy chłopskie: grupa Baltringer, grupa Seebühen i grupa Allgäu. Największym z nich był Klaster Baltringer, utworzony 24 grudnia. W ciągu kilku dni w Baltringer Ried niedaleko Biberach zgromadziło się ponad 12 000 chłopów, obywateli i duchownych. Grupa morska w pobliżu Lindau również liczyła prawie 12 000 ludzi, w tym wielu prostych duchownych i najemników. 7000 chłopów z Allgäu, którzy zbuntowali się głównie przeciwko księciu opatowi z Kempten, obozowało w pobliżu Leubas.

Literatura:

1. P. Blickle, Der Bauernkrieg. Die Revolution des Gemeinen Mannes, 2006, 46f.

2. P. Blickle, Die Revolution von 1525, 2004, 195.

3. J. Krasuski, Historia Niemiec, 1998, 107.

4. N. Benazzi, 1001 faktów z historii Kościoła, 2010, 177.

5. W. Jakubowski, M. Włodarczyk, B. Zdaniuk, Historia do 1918 roku. Perspektywa kulturowo-cywilizacyjna, 2014, 249.

6. D. Miller, Armies of the German Peasants' War 1524–1526, 2003, 4, 6–8, 10, 11, 13, 20, 21, 33–35.

7. H. Schilling, Martin Luther. Rebell in einer Zeit des Umbruchs, 2017, 294-298.

8. V. Leppin, Martin Luther, 2017, 221-228.

9. P. Blickle, Bauernkrieg. In: V. Leppin, G. Schneider-Ludorff (Hrsg.), Das Luther-Lexikon, 2015, 100-102.

Teologia Marcina Bucera

Marcin Bucer, medal autorstwa Friedricha Hagenauera z 1543 roku

Bucer jako teolog postrzegał siebie przede wszystkim w roli interpretatora Biblii. Jako polityk kościelny był często mediatorem, pośredniczącym między sprzecznymi opiniami, lub organizatorem protestanckich wspólnot kościelnych, które powstały w latach trzydziestych XVI wieku. W porównaniu na przykład z Kalwinem Bucer nie poczynił żadnych wysiłków, aby systematycznie przedstawiać swoją teologię jako całość. Problemy praktyczne, którymi się zajmował, były zawsze okazją do omówienia stojących za nimi zagadnień teologicznych. Przede wszystkim praktyczno-teologiczne impulsy Bucera wywarły trwały wpływ na Kościoły reformacji w obszarach homiletyki, budowania wspólnoty i opieki duszpasterskiej. Na szczególną uwagę zasługuje konfirmacja, której początki sięgają Bucera, ale została ona powszechnie wprowadzona dopiero w protestanckich Kościołach regionalnych w czasach pietyzmu w XVIII wieku.

1. Hermeneutyka biblijna

Macin Bucer nauczył się obcowania z Biblią od Erazma: „Od tekstu biblijnego przechodzi do uogólnień i przechodzi od stanowiska dogmatycznego do stanowiska praktycznego” (stwierdzenie dotyczy chrystologicznej interpretacji Starego Testamentu) i starał się poprawnie uchwycić zakres tekstu biblijnego. Wykazywał się dużą znajomością interpretacji Biblii dokonanej przez Ojców Kościoła, co było dla niego wzorowe. W Starym Testamencie Bucer często nawiązywał do Pięciu Ksiąg Mojżesza, zwłaszcza do dwóch pierwszych. Korzystał z zawartych tam tekstów prawnych m.in. w odniesieniu do kwestii, jaką władzę duchową przysługują władzom świeckim. Tak zwane księgi deuterokanoniczne nie miały dla niego żadnego znaczenia; był w tym jeszcze bardziej radykalny niż Luter (podczas gdy Erazm z Rotterdamu bardzo intensywnie korzystał z ksiąg Mądrości i Mądrości Syracha). W odniesieniu do Nowego Testamentu Bucer kierował się klasyfikacją Euzebiusza z Cezarei, co budziło kontrowersje we wczesnym Kościele. Dość często, przynajmniej częściej niż jemu współcześni, korzystał z Dziejów Apostolskich i ksiąg historycznych Starego Testamentu. W większości nie korzystał częściej z ksiąg biblijnych, którym Bucer poświęcał własne komentarze (Psalmy, Sofoniasz, Synoptycy, Ewangelia Jana, Listy do Rzymian i Efezjan). Fakt, że Bucer wybrał określone księgi do skomentowania, nie oznacza, że ​​je preferuje. W porównaniu ze współczesnymi sobie Bucer znacznie bardziej opierał się na Nowym Testamencie niż na Starym Testamencie (dotyczy to zwłaszcza „młodego Bucera”).

2. Pneumatologia, sakramenty, urząd

W porównaniu do innych reformatorów Bucer mniej zajmował się chrystologią, a bardziej nauką o Duchu Świętym (pneumatologią). On jest siłą, która sprawia, że ​​ludzie żyją. Dla Bucera działanie Ducha stało się zrozumiałe również w tym, co wydarzyło się podczas Wieczerzy Pańskiej: przystępujący przyjęli Ciało i Krew Chrystusa duchowo (spiritualiter) i właśnie dlatego naprawdę (vere).

Bucer był zdeklarowanym obrońcą chrztu niemowląt. W Strasburgu wszystkie dzieci musiały zostać ochrzczone w ciągu sześciu tygodni od urodzenia. Boża troska i obietnica dotyczą wszystkich dzieci wierzących rodziców i dlatego słuszne jest ochrzczenie ich wszystkich. Wielokrotnie podnosił następujący argument: „Rzeczywistość duchowa już do nich należy, więc i oni muszą otrzymać znak i pieczęć [poprzez obrzęd chrztu]”. Nie wiadomo jednak, kogo ze wszystkich ochrzczonych wybrał Bóg. Dlatego dla Bucera chrzest ma charakter tymczasowy i jest uzupełniony konfirmacją.

Od lat trzydziestych XVI wieku urząd kościelny również zyskał na znaczeniu dla Bucera. Reformator położył podwaliny pod doktrynę czterech urzędów rozwiniętą przez Kalwina. Niepowodzenie próby reformacji kolońskiej doprowadziło go do założenia wspólnoty dobrowolnej obok struktur kościelnych państwowych, zakładając w 1545 roku „wspólnotę chrześcijańską”.

3. Uświęcenie, Kościół i władze, dyscyplina kościelna, misja

W doktrynie usprawiedliwienia Bucer wyznaczył inne priorytety niż Luter, co miało konsekwencje dla etyki. Z punktu widzenia Bucera chrześcijanin nie jest jednocześnie sprawiedliwym i grzesznym (simul iustus et peccator), lecz powinien, zgodnie z wolą Bożą, uczestniczyć w Jego uświęceniu, które ma na celu przywrócenie mu wizerunku na obraz Boży. Dobre uczynki powinny służyć innym. To, co dotyczy pojedynczego chrześcijanina, ma wpływ na wspólnotę chrześcijańską. Strasburg ze swoją radą miejską i cechami jest oczywiście modelem, który Bucer ma na myśli dla tej społeczności. Ma wspierać rozwój Królestwa Bożego na ziemi. Władze w swoich decyzjach, na przykład w polityce gospodarczej i edukacyjnej, stawiają na dobro wspólne. Kościół i władza wchodzą we wzajemną relację, charakterystyczną dla Bucera, ponieważ duchowni podlegają prawu cywilnemu, tak jak wszyscy inni obywatele. Jednocześnie mogą krytykować władzę zgodnie ze standardem przykazań Bożych. W przeciwieństwie do Zwingliego Bucer nie podkreślał suwerennych praw wspólnoty czy ludu, lecz wielokrotnie wpajał posłuszeństwo poddanym, pod tym względem porównywalnym z Lutrem. Ostatecznie, zdaniem Bucera, uświęcenie pozostaje zadaniem, przed którym stoi każdy chrześcijanin w swoim codziennym życiu.

Ponieważ Bucer zabiegał o harmonię między wspólnotą polityczną a wspólnotą chrześcijańską (bez utożsamiania obu wspólnot), opowiadał się za wydaleniem wszystkich, którzy zakłócali istniejący porządek czy to poprzez swoje niemoralne zachowanie, czy przez swoją niewiarę. Władze powinny reagować na dysydentów religijnych w sposób stopniowy, zaczynając od informacji, a następnie zwiększając nacisk. Bucer mógł żądać pracy przymusowej zarówno dla upartych anabaptystów, jak i dla Żydów. Marcin przestrzegł władze przed tolerancją inspirowaną humanistycznie, co oznaczało, że „należy oszczędzić wszystkich, którzy posługują się sumieniem i wiarą”.

Bucer poświęcił się tematowi misji znacznie bardziej niż pozostali reformatorzy. Skrytykował działania misjonarzy rzymskokatolickich w koloniach hiszpańskich w dziele „O opiece duszpasterskiej” (1538) i przedstawił kontrpropozycję. Opierając się na wczesnochrześcijańskiej doktrynie Lógos spermatikós, wierzył, że Bóg objawił się już wszędzie wcześniej przed przyjściem Chrystusa, a podporządkowanie przeznaczeniu Bożemu dotarło niemal do wszystkich narodów. Niemniej jednak jest konieczne szerzenie na całym świecie orędzia chrześcijańskiego (misja zewnętrzna), ale także miłosierdzia (misja wewnętrzna). Nie należy tego czynić w sposób agresywny, ale zgodnie z „rządami Chrystusa”.

4. Historia wpływu teologii Marcina Bucera

Za jego życia twórczość Bucera wywarła wpływ na całą Europę. Swoimi pismami „Powόd i przyczyna” wywarł wpływ na Reformację w Szwecji. W 1543 roku bracia czescy w Litoměřicach wydrukowali czeskie tłumaczenie publikacji misyjnej „O opiece duszpasterskiej”. Ostatnie lata życia spędził w Cambridge, starając się uczynić z Anglii swego rodzaju wzorcowy kraj protestancki, co ostatecznie pozostało utopią.

Głównym uczniem Bucera był Jan Kalwin, który mieszkał w Strasburgu od 1538 do 1541 roku. W Strasburgu przyjęcie nauk Bucera w dużej mierze się załamało po jego nagłym wyjeździe. Uważano go jedynie za pioniera Kalwina. Stało się tak również dlatego, że duża część prac Bucera nie została wydrukowana, ale przechowywana w formie odręcznej w archiwach. Znaczenie Bucera dla historii Reformacji zostało uznane przez historyków już od XIX wieku. W 1891 roku obchodzono 400. rocznicę urodzin Bucera, co również pobudziło badania jego teologii. Rzeczywiste odkrycie Bucera miało miejsce dopiero w XX wieku. Próby jego sklasyfikowania jako teologa reformowanego lub luterańskiego pozostały niezadowalające, co świadczy o niezależności jego myślenia. Monografia Walthera Köhlera „Zwingli i Luter, ich spór o Wieczerzę Pańską w jego stosunkach politycznych i religijnych” (1924) dotyczyła ważnej dla biografii Bucera dekady 1526–1536. Po różnych badaniach wstępnych Hastings Eels przedstawił biografię Bucera w 1931 roku , która została wydrukowana jako praca standardowa w 1971 roku. Pod przewodnictwem François Wendela Międzynarodowa Komisja Bucera rozpoczęła redagowanie wszystkich jego dzieł w 1952 roku.

Literatura:

1. Chr. Strohm, Th. Wilhelmi (Hrsg.): Martin Bucer, der dritte deutsche Reformator. Zum Ertrag der Edition der Deutschen Schriften Martin Bucers, 2016.

2. A. J. Beck, Römerbriefexegese und Prädestinationslehre: Martin Bucer als Exeget. In: Chr. Christ-von Wedel, S. Grosse (Hrsg.): Auslegung und Hermeneutik der Bibel in der Reformationszeit (= Historia Hermeneutica, Series Studia. Bd 14), 2017, 281–300.

3. B. Moeller, Bucer, Martin. In: Religion in Geschichte und Gegenwart (RGG) 4, Bd. 1, 1998, 1810–1812.

4. H. R. Schmidt, Reichsstädte, Reich und Reformation: korporative Religionspolitik 1521–1529/30, 1986, 257–260.

5. N. Slenczka, Logos II. Fundamentaltheologisch. In: Religion in Geschichte und Gegenwart (RGG) 4, Bd. 5, 2002, 494–498.

6. F. Wendel, L'Église de Strasbourg, sa constitution, son organisation (1532-1535), Paris, PUF, 1942, 197.

7. Chr. Burger, « La correspondance de Calvin durant son séjour à Strasbourg », dans Jean Calvin : les années strasbourgeoises (1538-1541). Actes du colloque de Strasbourg à l'occasion du 500e anniversaire de la naissance du Réformateur, Strasbourg, Presses universitaires de Strasbourg, 2010, 52.

8. M. Greschat, Martin Bucer: A Reformer and His Times, 2002.

Marcin Bucer

Marcin Bucer (1491-1551)

Jest uważany za reformatora Strasburga. Początkowo był studentem teologii Marcina Lutra, ale później zbliżył się do Huldrycha Zwingliego i Johannesa Oekolampada, wraz z którymi był jednym z założycieli ewangelickiej teologii reformowanej. Podczas wygnania z Genewy Jan Kalwin został zaproszony przez Bucera do Strasburga i od niego przejął istotne impulsy dla późniejszego rozwoju Kościoła genewskiego. Dzięki Bucerowi miejska reformacja, która charakteryzowała Strasburg, tymczasowo rozprzestrzeniła się na cały protestantyzm. Ponadto Bucer próbował pośredniczyć między luteranami a chrześcijanami reformowanymi, także ze względów politycznych.

1. Nazwisko

Reformator zapisał początkowo swoje nazwisko w niemieckich dziełach Butzer, w łacińskim Bucerus. W późniejszych pismach niemieckich używał pisowni Bucer, która jest podobna do łaciny. Ta forma jest powszechna w literaturze angielskiej i francuskiej, a następnie została przyjęta również w krajach niemieckojęzycznych.

2. Wczesne lata

Źródła nie podają roku urodzenia Marcina Bucera, czyli 1491, lecz na podstawie wstąpienia do klasztoru można oszacować, że miał on 15 lat. Chłopiec został ochrzczony w dniu swoich urodzin i otrzymał imię ówczesnego świętego Marcina z Tours. Dzieciństwo spędził „w kiepskich warunkach” w Schlettstadt (dziś Sélestat) w Alzacji, Wolnym Mieście Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Jego ojciec Claus Butzer, zmarły w 1540 roku, i jego dziadek o tym samym nazwisku byli bednarzami, a jego matka Eva Butzer podobno była położną. Nic nie wiadomo o rodzeństwie. Około 1501 roku rodzice opuścili Schlettstadt i przenieśli się do Strasburga. Jej syn pozostał z dziadkiem ze strony ojca. Nie ma dowodów na to, że chłopiec uczęszczał do słynnej szkoły łacińskiej w Schlettstadt, ale jest to oczywiste. Claus i Eva Butzer zostali obywatelami Wolnego Miasta Cesarskiego 5 grudnia 1508 roku.

Na wyraźną prośbę dziadka Bucer w wieku piętnastu lat wstąpił do klasztoru dominikanów w Schlettstadt. Patrząc wstecz, Bucer napisał, że jego dziadek postrzegał klasztor jedynie jako punkt zaopatrzenia i mnisi również go o tym przekonali. Nieznane są motywacje młodzieńca, ale najwyraźniej klasztor był dla niego miejscem, w którym mógł całkowicie poświęcić się nauce. Złożył śluby w 1507 roku, a święcenia kapłańskie przyjął prawdopodobnie w 1516 roku, osiągając wiek kanoniczny 25 lat.

Przeor klasztoru wysłał Bucera na studia generale na uniwersytecie w Heidelbergu, gdzie zapisał się 31 stycznia 1517 roku. Tutaj uzyskał stopień magister artium i bakałarza biblijnego. Podczas studiów pobierał lekcje greki u Johannesa Brenza. Czas Bucera w zakonie naznaczony został dogłębną znajomością dzieł Tomasza z Akwinu. Bucer pozostawał także pod silnym wpływem humanizmu, zwłaszcza Erazma z Rotterdamu.

26 kwietnia 1518 roku młody dominikanin Bucer był słuchaczem dysputy heidelberskiej i następnego dnia miał okazję osobiście poznać Marcina Lutra podczas rozmowy przy stole. Bucer napisał list do humanisty Beatusa Rhenanusa 1 maja 1518 roku, w którym wykorzystał swój prywatny zapis dysputy. Najważniejszym źródłem informacji na temat tego wydarzenia jest ten list Bucera, który z entuzjazmem napisał do swojego korespondenta, że ​​Luter całkowicie zgadzał się z Erazmem i podczas dyskusji uniwersyteckiej jedynie wyraził się jaśniej. Według Thomasa Kaufmanna były to wrażenia z rozmowy przy stole, podczas której Bucer zapytał gościa z Wittenbergi o jego opinię na temat Erazma.

Czytając pisma doktora Lutra, Bucer stał się zwolennikiem Reformacji i domagał się wydalenia z zakonu dominikanów. W grudniu 1520 przebywał u kanonika Spiry Maternusa Hattena, który złożył wniosek do kurii o zwolnienie go ze ślubów zakonnych. Ważnym argumentem było to, że Bucer był jeszcze bardzo młody i wstępując do zakonu posłuchał woli dziadka. Kuria skierowała prośbę z powrotem do biskupa Spiry Georga von der Pfalz, który z kolei zlecił to biskupowi pomocniczemu Antoniusowi Engelbrechtowi. Bucer został zwolniony ze ślubów zakonnych 21 kwietnia 1521 roku i od tej chwili posiadał status księdza świeckiego (wciąż zobowiązany do zachowania celibatu). W czasie trwania postępowania Bucer znalazł schronienie w Ebernburgu u Franza von Sickingena. Pracował tam jako skryba Ulricha von Huttena.

Od maja 1521 roku pracował u hrabiego Palatyna Fryderyka II jako kapelan i towarzyszył mu przez około rok, po czym poprosił o zwolnienie. Życie dworskie nie odpowiadało jego upodobaniom. W 1522 roku Franz von Sickingen nadał mu pastorat w Landstuhl. Tutaj poślubił byłą benedyktynkę Elżbietę Silbereisen, co czyni go jednym z pierwszych księży, którzy odważyli się ożenić. Sickingen zasugerował, aby Bucer studiował w Wittenberdze na własny koszt. Przed przeprowadzką do Wittenbergi Bucer chciał najpierw zabrać żonę do rodziców w Strasburgu. Z powodu buntu rycerskiego (spór w Trewirze) obaj dotarli jedynie do Weissenburg w Alzacji. Tam były nauczyciel greki Bucera Johannes Brenz wspierał miejscowego księdza Heinricha Moterera we wprowadzaniu Reformacji. Zimą 1522/23 Marcin głosił codziennie kazania w duchu reformatorskim i dlatego został ekskomunikowany przez biskupa Palatynatu, a w 1523 roku - przez papieża Hadriana VI. Klęska powstania rycerskiego z kwietnia i maja 1523 odcisnęła piętno na Weissenburgu. Rada miejska poprosiła Moterera i Bucera o opuszczenie miasta. Obaj pojechali do Strasburga.

3. Reformator Strasburga

Marcin Bucer został przyjęty do cesarskiego miasta Strasburg, ponieważ jego ojciec był jego obywatelem. On sam uzyskał obywatelstwo Strasburga 22 września 1524 roku.

W piśmie „JAbyś sam nie żył dla nikogo, tylko dla innych” (1523) Bucer nakreślił program teologiczny: Na podstawie zasad Reformacji (sola scriptura, solus Christus, sola fide) każdy indywidualny chrześcijanin powinien dążyć do uświęcenia swojego życia – i podobnie powinna być cała społeczność. Jednak minęły lata, zanim przybysz osiągnął wiodącą pozycję wśród teologów mieszkających w Strasburgu.

Bucera często proszono o wygłaszanie wykładów na temat Nowego Testamentu, ale jako ekskomunikowany początkowo mógł to robić tylko w prywatnym gronie. W domu pastora katedry strasburskiej Matthäusa Zella wygłaszał wykłady po łacinie na temat listów pasterskich. W sierpniu Bucer głosił kazania w imieniu Zella w katedrze w Strasburgu. Pod koniec 1523 roku rada miejska mianowała go tłumaczem Nowego Testamentu i wypłaciła mu pensję. Jego wykład wygłoszony zimą 1523/24, w którym komentował w katedrze List do Kolosan, cieszył się ogromnym zainteresowaniem. Uchwała rady z 1 grudnia 1523 roku, że „można głosić tylko czystą Ewangelię”, umożliwiła Bucerowi podjęcie tej działalności.

W podmiejskiej gminie Ste-Aurélie ludność wybrała go na pastora w kwietniu 1524 r., co świadczy o popularności Bucera. Bucer sprawował tę funkcję pastora przez siedem lat i przeniósł się do Thomaskirche w 1531 roku. Oprócz obowiązków proboszcza miał w tych latach szereg innych obowiązków.

4. Kontrowersje wokół Wieczerzy Pańskiej: Bucer między Lutrem a Zwinglim

W sporze dotyczącym Wieczerzy Pańskiej Bucer był początkowo całkowicie pod wpływem teologii Marcina Lutra. Od jesieni 1524 roku można zaobserwować dystans Bucera do luterskiej nauki o Wieczerzy Pańskiej z jej charakterystyczną koncentracją na słowie Obietnicy (promissio). Bucer był mocno zaangażowany w ten korespondencyjny spór między teologami górnoniemiecko-szwajcarskimi przeciwko doktrynie o rzeczywistej obecności Chrystusa w chlebie i winie, podtrzymanej przez reformację wittenberską. Zdaniem Thomasa Kaufmanna Bucer jedynie udawał pokojowe stanowisko pośrednie między Zurychem a Wittenbergą. W rzeczywistości polemizował z doktryną Lutra o Wieczerzy Pańskiej w pseudoanonimowych broszurach. Przykładem jest „Hoenbrief” pod redakcją Bucera. Ponadto przetłumaczył on łacińskie pisma Lutra i Bugenhagena na język niemiecki i skorzystał z okazji, aby zmienić w swoim własnym duchu wypowiedzi na temat Wieczerzy Pańskiej. Bucer był obecny podczas dysputy religijnej w Marburgu w 1529 roku. Marcin Luter i Huldrych Zwingli spotkali się osobiście i nie udało się osiągnąć konsensusu w sprawie rozumienia Sakramentu Ołtarza.

Punktem zwrotnym był Sejm Rzeszy w Augsburgu w 1530 roku. Protestanckie stany cesarskie wokół Saksonii Elektoralnej wręczyły cesarzowi Karolowi V Habsburgowi dokument wyznaniowy (Confessio Augustana) 25 czerwca, ale posłaniec miejski ze Strasburga Jakob Sturm i przedstawiciele kilku miast cesarskich w Górnych Niemczech nie mogli podpisać się pod grupą wokół Saksonii Elektoralnej. Sturm nalegał, aby reformatorzy ze Strasburga, Bucer i Capito, sami przybyli do Augsburga. W pierwszym tygodniu lipca obaj zatrzymali się w kwaterze Sturma i na marginesie augsburskiego Sejmu Rzeszy napisali Confessio Tetrapolitana. Bucer odwiedził Lutra w twierdzy Coburg we wrześniu 1530 roku i podczas osobistej rozmowy uczynił go bardziej otwartym na teologię strasburską.

5. Polityka kościelna pod ochroną Związku Szmalkaldzkiego

W 1531 roku szwajcarska reformacja straciła dwóch czołowych teologów: Huldrych Zwingli poległ w bitwie pod Kappel, a kilka tygodni później w Bazylei zmarł Johannes Oekolampad. Po klęsce w drugiej wojnie pod Kappel zwolennicy Zwingliego musieli pójść na ustępstwa na rzecz zwolenników Kościoła rzymskiego. Ponieważ byli oni uprzywilejowani, warunki do rekatolicyzacji Szwajcarii były sprzyjające. Tymczasem w Świętym Cesarstwie Rzymskim elektorska Saksonia i Hesja kontynuowały tworzenie protestanckiego sojuszu obronnego (Związek Szmalkaldzki). Wskazane było, aby Strasburg zbliżył się do Związku Szmalkaldzkiego, a tym samym także do reformacji wittenberskiej. Z drugiej strony podczas Sejmu Rzeszy w Augsburgu rozwiały się wszelkie nadzieje teologów wittenberskich na to, że ich doktryna o Wieczerzy Pańskiej zostanie przyjęta przez katolików, co zaowocowało nieco większą otwartością na teologów górnoniemieckich wokół Bucera. Z korespondencji Bucera wynika, że ​​w ciągu roku 1532 poprzez kontakty we wszystkich kierunkach próbował on osiągnąć konsensus w sprawie sakramentu, najwyraźniej w celu wzmocnienia protestanckiego sojuszu wojskowego. Spotkał się ze sprzeciwem Szwajcarów: Heinrich Bullinger wyjaśnił, że to nie wina Zwingliego, że dysputa religijna w Marburgu zakończyła się fiaskiem.

W 1534 roku wypędzony książę Ulryk Wirtemberski przy wsparciu militarnym Hesji powrócił do Stuttgartu i nawrócił odzyskane księstwo na protestantyzm. W jego imieniu pracowali zwinglianin Ambrosius Blarer i luteranin Erhard Schnepf. Stało się to możliwe dzięki temu, że Blarer i Schnepf doszli do porozumienia w sprawie Wieczerzy Pańskiej z 2 sierpnia 1534 roku: Porozumienia Stuttgarckiego (Konkordia Stuttgarcka), którego „autorem i siłą napędową” był Marcin Bucer.

Bucerowi udało się nawiązać dobre stosunki robocze z Filipem Melanchtonem. „Emocjonalna niechęć do gibkiego Alzatczyka, którego on i Luter uważali za nieszczerego, w ciągu kilku lat korespondencji ustąpiła miejsca przekonaniu o jego uczciwości i słuszności swojej teologii” – mówi Heinz Scheible, znawca dzieła Melanchtona. Na zaproszenie landgrafa Heskiego Filipa Melanchton i Bucer spotkali się w Kassel w dniach 24-30 grudnia 1534 roku. Podczas tej rozmowy osiągnięto konsensus, który umożliwił zawarcie Porozumienia Wittenberskiego (Konkordii Wittenberskiej) w 1536 roku.

Wydarzenia w cesarskim mieście Augsburg były dla Lutra sprawdzianem, czy można ufać mieszkańcom Strasburga. W latach 1533/34 Luter podejrzewał duchowieństwo augsburskie o przynależność do zwinglian. Wiosną 1535 roku Bucer przebywał przez dłuższy czas w Augsburgu i udało mu się zdobyć poparcie dla dziesięciu napisanych przez siebie artykułów. Pod tym względem mieszkańcy Augsburga nie tylko zdystansowali się od anabaptystów i spirytystów, ale także od tych, którzy twierdzili, że chleb i wino podczas Wieczerzy Pańskiej to „tylko puste symbole”. Luter był usatysfakcjonowany.

Był to swego rodzaju środek budowy zaufania, który Bucer wyraźnie odróżnił się od anabaptystów z Münster i Kaspara Schwenckfelda w marcu 1534 roku. W tym dziele Bucera znajduje się sformułowanie, że Chrystus ustanowił Wieczerzę Pańską, „że wraz z nią i w niej dał nam siebie, swoje ciało i krew”.

W latach 1540 i 1541 Bucer brał udział w dyskusjach religijnych w Hagenau, Wormacji i Ratyzbonie. Są to próby osiągnięcia równowagi pomiędzy katolikami i protestantami. Tłem jest siła polityczna Związku Szmalkaldzkiego, która skłoniła cesarza Karola V do poszukiwania kompromisu z protestantami.

6. Porządek kościelny w Strasburgu i jego popularyzacja

U boku Wolfganga Capito i Kaspara Hedio Marcin Bucer wraz z księdzem katedralnym Zellem zajęli wiodącą pozycję w rozwoju systemu kościołów protestanckich w Strasburgu. Ściśle współpracował z członkiem rady miejskiej Jakobem Sturmem. Dokument programowy „Grund und Ursach” (Powόd i przyczyna, 1524), napisany głównie przez Bucera, zawiera wytyczne dotyczące reformy Kościoła w Strasburgu. W 1529 rada miejska w Strasburgu zniasła mszę. W 1531 Bucer został przewodniczącym konwencji kościelnej. Pod jego kierownictwem w Strasburgu omawiano pomysły reform, które nie mogły zostać wówczas zrealizowane lub mogły zostać wdrożone jedynie częściowo, ale które wywarły stymulujący wpływ na późniejszy protestantyzm:

- Czerpiąc z praktyki późnoantycznej, rozważano wprowadzenie urzędu kościelnego dla kobiet: diakonisy.

- Oprócz zajęć społecznych chrześcijanie powinni także spotykać się w grupach domowych.

- Poszukiwano zamiennika zniesionego bierzmowania. Młodzi chrześcijanie powinni teraz potwierdzić spowiedź chrzcielną, która została wypowiedziana w ich imieniu podczas chrztu dziecka. W Strasburgu wprowadzono w 1534 roku egzaminowanie dzieci przed pierwszym przyjęciem Wieczerzy Pańskiej, które było wstępną formą konfirmacji.

Latem 1531 roku Bucer przyjął wezwanie do cesarskiego miasta Ulm z prośbą o pomoc we wdrażaniu Reformacji. Był głównym autorem obwieszczenia, w którym mieszkańcy Ulm bronili swoich działań reformatorskich oraz porządku kościelnego, który w sposób typowy dla Bucera kompleksowo regulował nie tylko doktrynę kościelną i życie religijne, ale także życie codzienne ludności (dyscyplina kościelna). W 1539 roku wszedł w życie tzw. regulamin z Ziegenhain, napisany w imieniu heskiego landgrafa Filipa I, który stał się podstawą systemu kościołów reformacyjnych w Hesji.

W latach 1542/1543 Bucer mieszkał przez rok w Bonn, aby w imieniu arcybiskupa Kolonii Hermanna V von Wied przygotowywać reformację arcybiskupstwa. W zamku w Buschhoven napisał wraz z Filipem Melanchtonem dwie broszury reformacyjne („Einfaltigs Bedencken”) dla arcybiskupa Kolonii. Oprócz kapituły katedralnej jego zaciekłym przeciwnikiem w Kolonii był scholastyk i rektor uniwersytetu Matthias Aquensis, który na pisma Bucera odpowiedział pięcioma publikacjami. Zaciekle sprzeciwiał się mu także kanonik koloński i biskup chóru Christoph von Gleichen. Następnie Bucer wrócił do Strasburga.

7. Rodzina Bucera

Elisabeth Silbereisen, Wolfgang Capito i kilkoro dzieci Bucera padło ofiarą epidemii dżumy w 1541 roku. Jedynym wspólnym potomkiem, który osiągnął dorosłość, był upośledzony umysłowo syn Natanael. Na prośbę Elisabeth Marcin Bucer poślubił Wibrandis Rosenblatt w 1542 roku, wdowę po Wolfgangu Capito i Johannesie Oekolampadzie, która była od niego młodsza o trzynaście lat. Tworzyli harmonijne małżeństwo i mieli razem dwoje dzieci.

8. Ostatnie lata życia, pobyt w Cambridge

W 1549 roku Marcin Bucer musiał na stałe opuścić Strasburg. Powodem był jego opór wobec „katolicyzacji” reorganizacji ustroju kościelnego zarządzonej przez Karola V, tzw. interim. Bucer stanowczo odrzucił interim habsburskie, ponieważ postrzegał je jako odstępstwo od Jezusa Chrystusa, które doprowadziłoby do utraty wiecznego zbawienia. Rada miejska w Strasburgu miała jednak na myśli ostrzegawczy przykład cesarskiego miasta Konstancji, które odrzuciło interim, zostało następnie oblężone przez wojska cesarskie, musiało poddać się 15 października 1548 roku i utraciło swoje przywileje. Dlatego też rada nie przyjęła bezkompromisowego stanowiska Bucera. Bucer odszedł – to było „zakończenie dzieła jego życia”.

W nocy z 5 na 6 kwietnia 1549 roku Bucer i jego kolega Paul Fagius opuścili Strasburg po burzliwych dyskusjach. Marcin miał teraz kilka możliwości: mógł przenieść się do Melanchtona w Wittenberdze lub do Kalwina w Genewie – zdecydował się pójść za zaproszeniem Piotra Vermigliego i wyemigrować do Anglii. W towarzystwie Valéranda Poullaina obaj mieszkańcy Strasburga udali się do Anglii przez Calais, dokąd przybyli 23 kwietnia. Thomas Cranmer powitał ich i spędził z nimi kilka miesięcy w Lambeth i Croydon. 5 maja Bucer miał audiencję u króla. Cranmer zlecił Bucerowi sporządzenie wiarygodnego tłumaczenia Biblii z języka hebrajskiego i greckiego na łacinę. Ta nowa Biblia łacińska miała być dziełem wstępnym do tłumaczenia Biblii na język angielski. Bliskość Bucera i Cranmera wzbudziła opór niektórych teologów zorientowanych na Zurych wokół Jana Łaskiego, którzy chcieli zachować wpływ Heinricha Bullingera na angielską reformację. W Cambridge, dokąd przybył na początku lipca 1549 roku, Bucer otrzymał tytuł profesora teologii, którego odpowiednik na Uniwersytecie Oksfordzkim zajmował Vermigli. Przez swoją profesurę Bucer należał do Trinity College i mieszkał w budynku tej uczelni na terenie Trinity Great Court. Najważniejszym impulsem Bucera dla Kościoła angielskiego była krytyczna recenzja Księgi Modlitw Powszechnych z 1549 roku. Bucer zakończył tę tak zwaną cenzurę 5 stycznia 1551 roku. Nadal był w stanie dokończyć dzieło „De regno Christi”, projekt reformy angielskiego Kościoła i społeczeństwa pod rządami króla Edwarda VI. Następnie po krótkiej, ciężkiej chorobie zmarł w Cambridge w nocy z 28 lutego na 1 marca 1551 roku. Przyczyną śmierci była prawdopodobnie gruźlica.

3 marca 1551 roku został pochowany w kościele Najświętszej Marii Panny Wielkiej przy udziale całej uczelni. Walter Haddon wygłosił mowę pogrzebową po łacinie, Matthew Parker po angielsku. Po śmierci Bucera katolicyzm ponownie stał się religią państwową za panowania Marii Tudor. Trumnę reformatora ekshumowano i po procesie o herezję spalono na rynku wraz z jego pismami 6 lutego 1557 roku. W lipcu 1560 roku został zrehabilitowany przez Elżbietę I uroczystym aktem na uniwersytecie. Tablica w Great St. Mary's w Cambridge upamiętnia miejsce spoczynku Bucera.

Literatura:

1. R. Stupperich, Bucer, Martin. In: Theologische Realenzyklopädie (TRE). Bd. 7, 1981, 258–270.

2. M. H. Jung, Die Reformation: Theologen, Politiker, Künstler, 2008, 50.

3. N. Scott Amos: Bucer, Martin (1491–1551). In: Henry Colin Gray Matthew, Brian Harrison (Hrsg.): Oxford Dictionary of National Biography, from the earliest times to the year 2000 (ODNB), 2004.

4. B. Moeller, Bucer, Martin. In: Religion in Geschichte und Gegenwart (RGG), 1998,1810–1812.

5. A. J. Beck, Römerbriefexegese und Prädestinationslehre: Martin Bucer als Exeget, 2017, 282.

6. Th. Kaufmann, Argumentative Impressionen: Bucers Bericht von der Heidelberger Disputation. In: Ders., Der Anfang der Reformation. Studien zur Kontextualität der Theologie, Publizistik und Inszenierung Luthers und der reformatorischen Bewegung (= Spätmittelalter, Humanismus, Reformation. Bd. 67), 2018, 334–355.

7. Th. Kaufmann, Reformatoren, 1998, 68.

8. Th. A. Brady, Jacob Sturm of Strasbourg and the Lutherans at the Diet of Augsburg, 1530. In: Church History 42/2 (1973), 183–202.

9. V. Leppin, Review von Bucers Briefwechsel/Correspondance. Band 8: April 1532 – August 1532 (= Studies in Medieval and Reformation Traditions. Band 153). Hrsg. von Wolfgang Simon, Berndt Hamm, Reinhold Friedrich, Matthieu Arnold, Christian Krieger. In: Zeitschrift für Historische Forschung, 39/3, 2012, 521–523.

10. Th. Kaufmann, Wittenberger Konkordie. In: Theologische Realenzyklopädie (TRE), 2004, 243–251.

11. D. Ebert, Elisabeth Silbereisen. Bürgertochter, Klosterfrau, Ehefrau des Reformators Martin Bucer. Familie und Lebensstationen (= Heimatverein Kraichgau e. V. Sonderveröffentlichung. 24), 2000, 150.

12. D. F. Wright, Infant baptism and the Christian community in Bucer. In: David F. Wright (Hrsg.): Martin Bucer: Reforming Church and Community, 1994, 95–106.

13. N. Thomson, Eucharistic Sacrifice and Patristic Tradition in the Theology of Martin Bucer 1534–1546, 2004, 175-208.

O Braciach Morawskich (Herrnhuter Brüdergemeine)

Pomnik N. Zinzendorfa w Herrnhut autorstwa Alfreda Reichela

Powstanie i rozwój gminy morawskiej jest nierozerwalnie związany z jej założycielem hrabią Nikolausem von Zinzendorfem (1700–1760).

Zinzendorf dorastał ze swoją babcią Henriette Cathariną von Gersdorff. Reprezentowała bezwyznaniowe chrześcijaństwo filadelfijskie, choć zawsze czuła się związana z Kościołem luterańskim. Zinzendorf, a wraz z nim wspólnota Braci, byli pod głębokim wpływem ich świata myśli, podobnie jak pobożność jego ciotki Henrietty von Gersdorf, która nauczyła go, jak „postępować ze Zbawicielem” w codziennej modlitwie.

W wieku dziesięciu lat Zinzendorf został wysłany do Hallisches Pedagogium regnum. Choć czerpał inspirację z halskiego pietyzmu, później pozostawał z dystansem do lokalnej pobożności penitencjarnej i powagi uświęcenia. Musiał rozpocząć studia prawnicze w Wittenberdze i w tym czasie prowadził kampanię na rzecz równowagi między ortodoksją luterańską a pietyzmem z Halle.

W 1722 roku zezwolił protestanckim uchodźcom z Moraw na osiedlenie się w swoim majątku Berthelsdorf na Górnych Łużycach. Byli oni potomkami Czeskiej Jedności Braci, która w czasie wojny trzydziestoletniej zniknęła niemal całkowicie. W dalszym ciągu osiedlali się także schwenckfeldyści ze Śląska, pietyści, separatyści, luteranie i ewangelicy reformowani. Od 1724 roku osada ta nosiła nazwę Herrnhut, czyli: Opieka Pana. Z osadników o odmiennych tradycjach udało się stworzyć zupełnie nową wspólnotę kościelną. Powołując się na fakt odnowienia dawnej jedności braterskiej, możliwe było pozostanie na obszarze luteranizmu. W Herrnhut życie religijne i liturgiczne kwitło z wielką różnorodnością.

Herrnhut stał się punktem wyjścia dla intensywnej pracy diaspory na terenie Niemiec, Holandii i Szwajcarii. W ciągu kilku lat rozwinęła się gęsta sieć kręgów przyjaciół i filii. Herrnhut stało się także ośrodkiem misji, z której na dawnych terenach misyjnych wyłoniły się odrębne Kościoły.

Jednak po pierwszym kontakcie z powstającym ruchem odrodzenia metodystów w Anglii powstało rozróżnienie między Braćmi a metodyzmem. Jednak kontynentalny europejski pietyzm i metodyzm przenikały się wzajemnie w miarę postępu obu ruchów.

Bracia Morawscy zbliżyli się do tradycyjnej teologii luterańskiej po śmierci Zinzendorfa. Nadal uznawali Confessio Augustana jako swoje credo. Jednakże w dalszym ciągu czuli się związani ze wszystkimi innymi dziećmi Boga dzięki wspólnej, płynącej z głębi serca wierze, niezależnie od granic wyznaniowych.

Praca Kościoła Braci Morawskich w diasporze to przede wszystkim opieka nad przebudzonymi chrześcijanami ze wszystkich Kościołów za pośrednictwem ich posłańców. W epoce Oświecenia i racjonalizmu teologicznego przebudzeni ludzie zostali wzmocnieni w swojej pobożności zorientowanej na Biblię. Praca diaspory stanowi zatem ważny pomost pomiędzy pietyzmem okresu baroku a ruchami odrodzenia w kościołach protestanckich, które rozpoczęły się na początku XIX wieku. W niektórych regionach spotkania braci i sióstr z diaspory były utrudnione ze względu na zakazy dotyczące konwertyklów (godzin biblijnych) lub inne ograniczenia.

Konferencje kaznodziejów kongregacji były dla duchowieństwa protestanckich Kościołów Krajowych (Landeskirchen) okazją do konsultacji i teologicznego odróżnienia się od racjonalizmu i neologii (teologii Oświecenia).

A dziś? W Kościele Braci zjednoczyły się nurty czeskiej reformacji Jana Husa, pietyzmu i kalwinizmu. Reprezentuje wspólnotę, w której pracują teolodzy i świeccy. Każdy członek ma prawo i obowiązek samodzielnie czytać i interpretować Biblię.

Potrójna ordynacja: diakonat, prezbiter i biskup, pochodzą z Kościoła Braci Czesko-Morawskich. Ordynacja kobiet nie jest jeszcze dozwolona we wszystkich prowincjach Kościoła morawskiego. Zinzendorf ordynował kobiety na prezbiterów i diakonów już w XVIII wieku, jednak po jego śmierci zarzucono tę praktykę i zapomniano o niej, a wznowiono ją dopiero w latach pięćdziesiątych XX wieku. Południowoafrykańska Angelene Harriet Swart, Przewodnicząca Jedności Braci w Republice Południowej Afryki, została wybrana na nową Przewodniczącą ogólnoświatowej Jedności Braci w styczniu 2007.

Nauczanie Braci Morawskich kładzie nacisk na usprawiedliwienie i odkupienie przez śmierć Jezusa Chrystusa na krzyżu, miłość Zbawiciela i działanie Ducha Świętego. Zinzendorf powiedział: „Jeśli znamy Go [Jezusa], to wiemy wszystko, co powinniśmy wiedzieć o Boskości”.

Projektując swoje cmentarze, zwane Polem Boga (niem. Gottesacker), Bracia realizują swoje idee równości przed śmiercią i odpoczynku przed zmartwychwstaniem. Herrnhuter Gottesacker, zbudowany w 1730 roku, jest zabytkiem kultury o znaczeniu narodowym i jest uważany za wzór dla wielu miejsc pochówku Braci na całym świecie. W odróżnieniu od barokowej kultury cmentarnej charakteryzuje się podkreśloną prostotą projektu (jednolite rozmiary grobów, ujednolicone już w 1747 roku leżące kamienie zwłok, dominacja poziomu itp.).

Już w 1740 roku zdecydowano, że każda gmina lokalna powinna posiadać własne pole kościelne i miał to być wymóg nawet przy późniejszych nowych parafiach. Tak jak ludzie we wszystkich swoich działaniach powinni kierować się ku Jezusowi, tak Zinzendorf nauczał, że leżenie w grobie jest także aktem liturgicznym. Przecież Jezus też leżał w grobie. Pole kościelne było zatem jedną z przestrzeni liturgicznych wspólnoty.

Zjednoczenie Braci Ewangelickich (Evangelische Brüder-Unität) publikuje corocznie hasła do codziennego nabożeństwa od 1731 roku (w 2024 roku po raz 297), każde z wersetem biblijnym ze Starego i Nowego Testamentu. Ponadto od 1912 roku Towarzystwo Ewangelickie w Niemczech współpracuje nad wydaniem księgi nabożnej „Światło i siła” wraz z odpowiednimi interpretacjami. Hasła zostały obecnie przetłumaczone na ponad 50 języków i są używane na wszystkich kontynentach w rocznym nakładzie około 1,75 miliona. Od 2010 roku istnieje również kalendarz spotkań zatytułowany „Die Losungen” dla młodych ludzi w Niemczech.

Bracia Morawscy prowadzą obecnie sześć szkół w krajach niemieckojęzycznych, w tym szkoły średnie, szkoły zawodowe, szkoły podstawowe, gimnazja i szkoły specjalne (cztery w Niemczech (Gnadau/Saksonia-Anhalt, Herrnhut/Saksonia, Königsfeld/Schwarzwald i Morze Północne kurorcie Tossens w Dolnej Saksonii), dwa w Holandii).

Zinzendorf przywiązywał wielką wagę do ciągłego śpiewania zboru podczas nabożeństwa. Śpiew uważał za szczególny dar Ducha Świętego. W związku z tym we wspólnocie Braci stworzono liczne śpiewniki. Charakterystyczne jest tu to, że utwory te często rozwijały się na przestrzeni lat, a do ich powstania przyczyniło się kilku autorów.

Literatura:

1. D. Meyer, Nikolaus Ludwig von Zinzendorf: Bibel und Bibelgebrauch, 2015.

2. D. Meyer, Zinzendorf und die Herrnhuter Brüdergemeinde, 2009, 37-62.

3. D. Meyer, Die erneuerte Brüder-Unität und ihre Entwicklung bis zum Zweiten Weltkrieg. In: Matthias Meyer, Peter Vogt (Hrsg.): Die Herrnhuter Brüdergemeine (Evangelische Brüder-Unität / Unitas Fratrum) (= Die Kirchen der Gegenwart 6), 2020, 30-32.

4. J. Halama, Die Alte Brüder-Unität. In: Matthias Meyer, Peter Vogt (Hrsg.): Die Herrnhuter Brüdergemeine (Evangelische Brüder-Unität / Unitas Fratrum) (= Die Kirchen der Gegenwart. 6), 2020, 15-27.

5. J. Szczepankiewicz-Battek, Śladami braci czeskich i morawskich po Polsce, 2015.

6. T. Andersen, Reformationens Arv: De Böhmisk Brødres Indflydelse i Dansk Kultur, 2023.

7. K. Nielsen, Böhmisk Brødre: Tro, Tradition og Samfundsrolle, 2022.

8. S. Müller, Böhmische Brüder und die Reformation: Ein Blick auf die Wurzeln der Brüdergemeine, 2023.

Pojmowanie Wieczerzy Pańskiej przez Andreasa Bodensteina (Karlstadta): początek sporu sakramentalnego

Elementy Wieczerzy Pańskiej (komunikanty). Foto: EKD

Początkowo zwolennik i towarzysz Marcina Lutra, Karlstadt wkrótce opracował własną koncepcję reformacyjną. W 1519 roku stanął jako dyskutant u boku Lutra podczas dysputy lipskiej (TUTAJ). Podczas jego pobytu na zamku Wartburg w latach 1521–1522 Karlstadt propagował w Wittenberdze idee Reformacji, jednak z punktu widzenia Lutra jego wysiłki były zbyt energiczne. W szczególności Karlstadt poszedł dalej niż wielu innych reformatorów w swoich koncepcjach kompetencji osόb świeckich.

Podobnie jak spirytualista Karlstadt, bazylejski humanista i reformator Johannes Oekolampad i Zwingli również chcieli „wykorzenienia wszystkich elementów magiczno-sakralnych, które uważali za sprzeczne z duchowym działaniem Boga”.

W Boże Narodzenie 1521 Bodenstein odprawił pierwsze publiczne nabożeństwo protestanckie, podczas którego kwestionował rzeczywistą obecność Chrystusa podczas Wieczerzy Pańskiej w chlebie i winie (przeistoczenie). Nosił szatę świecką, wypowiadał słowa ustanowienia po niemiecku, a hostia nie była podniesiona i oddawał ją wraz z kielichem w ręce przystępujących do Komunii. W 1524 roku Karlstadt rozpoczął spór komunijny między Marcinem Lutrem a Huldrychem Zwinglim traktatem w sprawie Wieczerzy Pańskiej, co przyczyniło się do rozłamu między Reformacją wittenberską a górnoniemiecką.

Po ucieczce do Południowych Niemiec w czerwcu 1525 roku żona Karlstadta skontaktowała się z Lutrem z Frankfurtu nad Menem. Karlstadt był zmuszony publicznie poprzeć pogląd Lutra na realną obecność Chrystusa (konsubstancjacja) w kwestii Wieczerzy Pańskiej. Podano więc tajemnicze wyjaśnienie: „Oświadczenie, w jaki sposób Carlstat dowiedział się o dostojnym sakramencie oraz szanował innych i chciał, aby byli szanowani” (Wittenberga 1525). Doszło do tego przy wsparciu doktora Marcina Lutra, który początkowo potajemnie przyjął Karlstadta w swoim domu. W 1526 roku pozwolono Karlstadtowi i jego rodzinie powrócić do Elektoratu Saksonii.

Debata na temat tej zmiany osiągnęła swój punkt kulminacyjny w marcu 1536 po opublikowaniu pierwszego wydania „Institutio Christianae Religionis” Jana Kalwina przez drukarza bazylejskiego Thomasa Plattera. W maju tego samego roku teolodzy zawarli Porozumienie Wittenberskie. Chodziło o interpretację Wieczerzy Pańskiej, która budziła kontrowersje między reformatorami wittenberskimi z jednej strony a przedstawicielami reformacji szwajcarskiej i górnoniemieckiej z drugiej. Melanchton zdefiniował umowę sakramentalną i 26 maja wszystkim zaangażowanym została przedstawiona i przyjęta przez nich „Formuła Concordiae Lutheri et Buceri”. Z wyjątkiem kaznodziei z Konstancji Zwicka, który twierdził, że nie ma do tego uprawnień, porozumienia zaakceptowały miasta Górnych Niemiec, ale nie miasta szwajcarskie.

Literatura:

1. A. N. Burnett, Karlstadt and the Origins of the Eucharistic Controversy; A Study of the Circulation of Ideas, 2011.

2. V. Leppin, Die fremde Reformation, 2017, 192-195.

3. H.-P. Hasse, Karlstadt, Andreas Bodenstein von. In: V. Leppin, G. Schneider-Ludorff (Hrsg.), Das Luther-Lexikon, 2015, 335-336.