500 lat śpiewnika ewangelickiego

"Ferber Faß Enchiridions”

Zborowa pieśń kształtuje nabożeństwa w Kościołach ewangelickich od 500 lat. Już na przełomie 1523/1524 roku w Norymberdze pojawiło się tzw. Wydanie Ośmiu Pieśni („Achtliederdruck”) i jest ono uważane za pierwszy protestancki śpiewnik. W jego skład wchodziły: 

1. Niech cały się raduje świat (Nun freut euch lieben Christen g´mein) – Marcin Luter

2. To zbawienie przychodzi do nas (Es ist das Heil uns kommen her) – Paweł Speratus

3. Wierzę Bogu, że tak jest (In Gott gelaub ich, das er hat) – Speratus

4. Pomóż Boże, jaka jest potrzeba ludzi (Hilf Gott, wie ist der Menschen Not) – Speratus

5. Ach, Boże z nieba (Ach Gott vom Himmel) – Luter

6. Mόwi do niemądrych (Er spricht der Unweisen) - Luter

7. Z głębokiej nędzy (Aus tiefer Not; 4 zwrotki) - Luter

8. W imieniu Jezusa podnosimy się (In Jesu Namen wir heben an) - anonimowe, zdanie dwuczęściowe

Wydanie zawiera osiem pieśni (pięć melodii) na dwunastu stronach, z czego cztery są autorstwa Marcina Lutra. Trzy z nich są autorstwa Pawła Speratusa, a jeden został anonimowo i w różny sposób przypisany Justusowi Jonasowi Starszemu.

Niektóre z tych pieśni do dziś stanowią część śpiewników Kościołów protestanckich. Również w 1524 roku w Erfurcie ukazały się dwie „Enchiridia” (po grecku „podręczniki“). Wersja Loersfelda została wydrukowana w formacie oktawowym i składa się z 48 stron, z czego 47 jest drukowanych. Zawiera 25 pieśni, niemiecką wersję wyznania wiary (Credo) oraz dwustronicową przedmowę bez nazwiska autora. Wersja Malera zawiera o jedną pieśń mniej. Liczba monofonicznych melodii chorałowych wynosi 16. Spośród pieśni 18 pochodzi od Marcina Lutra, którego imię pojawia się tylko w jednym tytule. Z pozostałych chorałów trzy zostały napisane przez Paula Speratusa, po jednym przez Justusa Jonasa Starszego, Elisabeth Cruciger i Erharda Hegenwalda. Jedną z pieśni przypisuje się Janowi Husowi, lecz autor nie jest znany. Układ pieśni nie jest systematyczny, spójną grupę tworzy jedynie siedem adaptacji psalmów. Pięć innych pieśni to niemieckie rymowane wersje łacińskich pieśni liturgicznych. „Z nową pieśnią podnosimy się” opisuje egzekucję dwóch mnichów i męczenników Reformacji Hendrika Vosa i Johannesa van Esschena w Brukseli. Autor przedmowy krytykuje dawny śpiew kościelny jako okrzyki „kapłanów Baala” i „leśnych osłów”. Z kolei zawarte w nich pieśni są oparte na Piśmie Świętym i służą doskonaleniu, nauczaniu i wychowaniu młodych ludzi. Chrześcijanin powinien zawsze nosić je ze sobą w celu ciągłej praktyki.

„Śpiewnik duchowny” , wydany w 1524 roku kantora Johanna Waltera z Torgawy, zawiera 43 pieśni i przedmowę Reformatora. Uważany jest za pierwszą księgę hymnów chóralnych.

Z tych pierwszych śpiewników zachowało się do dziś wydanie erfurckie „Ferber Faß Enchiridions”, nazwane na cześć jego drukarni. Jest przechowywany w Bibliotece Marktkirchen w Goslar.

Aż do czasów Reformacji parafianie nie śpiewali pieśni duchowych w języku narodowym podczas nabożeństw. Historyk Kościoła Schilling i teolog Brinja Bauer w swojej książce „Śpiewajcie Panu pieśń nową” (2023) opisują, jak Reformacja ożywiła śpiew zbiorowy. W związku z tym w średniowieczu istniały popularne już „cantiones” (pieśni). Natomiast podczas mszy katolickiej śpiewanie liturgii łacińskiej było zarezerwowane dla księży.

Logo "500 lat śpiewnika ewangelickiego"

Marcin Luter był przekonany, że każdy, kto wierzy w Dobrą Nowinę Ewangelii, „nic na to nie poradzi, musi wesoło i radośnie o tym śpiewać i mówić, że inni też tego usłyszą i tu przyjdą”. Dla niego śpiew był pobożną drogą do Boga. Około 1523/24 roku Jerzy Spalatin, sekretarza elektora saskiego Fryderyka III Mądrego, pisał: „On, Luter, miał plan, na wzór proroków, stworzyć „niemieckie psalmy dla ludu, czyli pieśni duchowe aby Słowo Boże mogło trwać wśród ludzi także poprzez śpiew”.

Od tego czasu regularnie ukazują się protestanckie śpiewniki, początkowo o silnym charakterze lokalnym i wyznaniowym. Wkrótce jednak wyłonił się rdzeń pieśni, który był szeroko rozpowszechniony i został następnie uzupełniony w odpowiednich zbiorach o popularne w regionie teksty i melodie. Śpiewnik przeżywał swój rozkwit w okresie baroku. Poeta Paul Gerhardt dawał pocieszenie i nadzieję w obliczu nędzy i horroru wojny trzydziestoletniej (1618-1648) swymi pieśniami. Tradycja pieśni pocieszenia była kontynuowana przez pietystów i ich utwory o Jezusie, aż do wiersza Dietricha Bonhoeffera „Przez dobrą moc Twą, Panie, otoczony” (niem. Von guten Mächten wunderbar geborgen), napisanego w areszcie przez gestapo.

Według Johannesa Schillinga w ciągu pięciu stuleci powstało od 7 000 do 8 000 wydań śpiewników protestanckich. Niemniej jednak rozpowszechnione pieśni protestanckie przyczyniły się do powstania niemieckiego języka literackiego. Śpiewnik przeniknął literaturę.

23 stycznia 2024 wydano specjalną serię znaczków pocztowych z okazji jubileuszu

A śpiewniki w języku polskim? Te wyrosły z kancjonałόw, zbiór popularnych pieśni religijnych lub śpiewów liturgicznych – kantyk i kantyczek (z nutami lub bez). Nazwa z czasem zastąpiona przez bardziej spopularyzowaną „kantyczki”. Określenie używane głównie w Niemczech i Czechach od połowy XV wieku. Początkowo kancjonałem był zbiór śpiewów liturgicznych Kościoła katolickiego, jednak później zamieszczano w nim również inne śpiewy religijne, przede wszystkim chorały luterańskie.

Kancjonał kórnicki zawiera teksty ok. 40 polskich pieśni religijnych, spisany w latach 1550-1555. Zbiór powstał w środowisku bernardyńskim, prawdopodobniej dla którejś z żeńskich wspólnot zakonnych. Został spisany przez pięciu różnych kopistów, z których jeden podpisał się jako Jeronimus. Kancjonał znajduje się w Bibliotece Kórnickiej. Najwięcej pieśni jest związanych z Bożym Narodzeniem. Oprócz tego są również utwory maryjne i pasyjne. Wszystkie pieśni mają tytuły. Przy wielu są też podane wskazówki dotyczące melodii. W zbiorze zawarto ok. 20 utworów, które były zapisane  również w Kancjonale puławskim z ok. 1551 roku (być może oba kancjonały korzystały ze wspólnego źródła). Niektóre utwory są starszymi przekładami, m.in. łacińskich hymnów i sekwencji. Jednak większość nowszych pieśni jest prawdopodobnie oryginalna i nie są znane pierwowzory. W większości są to obszerne, wielozwrotkowe utwory. Zawierają wiele motywów apokryficznych, zwłaszcza bożonarodzeniowych. Narracja pieśni jest często emocjonalna i liryczna, nasycona uczuciowymi epitetami i zdrobnieniami.

Cithara sanctorum, czyli „Harfa świętych”, to najważniejszy śpiewnik nie tylko słowackich luteranów w dawnym Królestwie Węgier (czy Słowacji), ale także w Czechach, na Morawach i na Śląsku. Pierwsze wydanie ukazało się w 1636 roku u drukarza Benedikta Brewera w Lewoczy. Kancjonał stworzył śląski poeta, teolog luterański i kaznodzieja Jerzy Trzanowski (1592-1637). Pierwsze wydanie Cithary zawierało 412 pieśni. W tym wydaniu znalazły się także nuty. Zgodnie z tradycją Marcina Lutra, Trzanowski nie tylko zajmował się tłumaczeniami Biblii, ale także aktywnie działał na polu hymnów protestanckich, tworząc własną twórczość. Oprócz chorałów braci morawwskich i Trzanowskiego, kancjonał zawiera także tłumaczenia pieśni Marcina Lutra i teksty innych autorów niemieckiej Reformacji. (Kantional z 1636 roku zawierał 108 utworów własnych Trzanowskiego, 60 pieśni to tłumaczenia pieśni Marcina Lutra lub innych niemieckich autorów). Trzynowski posługiwał się językiem „staroczeskim” z Biblii kralickiej. Na przestrzeni wieków rozwinął się on w język liturgiczny słowackich luteran i był używany w porządku liturgicznym podczas nabożeństw aż do drugiej połowy XX wieku, kiedy to został zastąpiony słowackim językiem pisanym, skodyfikowanym przez Ľudovíta Štúra.

Kancjonał brzeski to zbiór pieśni religijnych spisanych w języku polskim, przeznaczony dla protestantów na Dolnym i Górnym Śląsku. został wydrukowany po raz pierwszy w 1673 roku w śląskim Brzegu pod nazwą Doskonały kancjonał polski. Był później w XVII i XVIII wieku wielokrotnie uzupełniany oraz poszerzany przez polskich pastorów działających na Śląsku. W 1723 roku wydany został w skróconej formie przez Chrystiana Rohrmanna, a w 1776 roku w ponownie rozszerzonej formie przez Jana Zasadiusa oraz Jana Chrystiana Bockshammera. Do 1850 roku ukazało się na Śląsku 20 edycji tego kancjonału. W 1859 roku, po przeredagowaniu, został wydany pod tytułem Kancjonał zawierający w sobie pieśni chrześcijańskie przez polskiego pastora ewangelickiego pełniącego posługę duszpasterską w okolicach Międzyborza, Roberta Fiedlera. Ostatnie wydanie śpiewnika wyszło spod prasy drukarskiej na Śląsku w 1908 roku.

Do najbardziej znanych luterańskich kancjonałόw XIX należą:

- Kancyonał czyli śpiewnik dla chrześcian ewangielickich zebrany i ułożony za staraniem ewangielickiego duchowieństwa w Śląsku austryackim, wydanie drugie, Nakładca ks. Jerzy Heczko, drukarz Karol Prochaska, Cieszyn 1866;

- Kancyonał czyli śpiewnik dla chrześcian ewangielickich, Wydawnictwo Karol Prochaska, Cieszyn 1897.

- Kancyonał czyli śpiewnik dla chrześcijan ewangelickich. Zatwierdzony przez synod wolny ewangelicki augsb. wyzn., wydanie jedenaste, nakładem c. i k. nadwornej księgarni Karola Prochaski, Cieszyn 1899.

„Harfa syjońska. Śpiewnik dla użytku misji wewnętrznej” to polski śpiewnik luterański opracowany przez przedstawicieli Społeczności Chrześcijańskiej w Cieszynie. Po raz pierwszy został opublikowany w 1906 i był wielokrotnie wznawiany. Ostatnio przez Wydawnictwo „Zwiastun” Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Polsce (1971). Edycja wydana w 1906 roku, przgotowana przez Andrzeja Cymorka, Andrzeja Hławiczkę i ks. Pawła Sikorę, zawierała 140 pieśni i została wydrukowana w nakładzie 2500 egzemplarzy. Zebrane pieśni reprezentują pobożność neopietystyczną.

„Śpiewnik Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej” był kolejnym współczesnym kancjonałem polskim. Jak wyjaśniono we „Wstępie” autorstwa bp. Karola Kotuli do 1. wydania Śpiewnika z 1956 roku, powodem przygotowania tej księgi był „brak śpiewnika ogólnokościelnego, używanego we wszystkich naszych zborach i dzielnicach Polski” oraz „potrzeba ujednolicenia pieśni kościelnej przez wydanie jednego śpiewnika dla całego Kościoła”. W skład Zjednoczonej Komisji Śpiewnikowej przygotowującej kancjonał weszli księża: Karol Kotula, Otton Krenz, Zygmunt Michelis, Andrzej Buzek, Jan Lasota, Paweł Sikora i Józef Szeruda.

Śpiewnik zastąpiono w 2002 roku przez opublikowany wówczas „Śpiewnik Ewangelicki", zatwierdzony do użytku przez synody czterech kościołów ewangelickich:Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP, Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w RP, Śląskiego Kościoła Ewangelickiego Augsburskiego Wyznania i Luterańskiego Ewangelickiego Kościoła Augsburskiego Wyznania w Republice Czeskiej. Wyboru pieśni i opracowania śpiewnika dokonała międzykościelna komisja śpiewnikowa. W śpiewniku znajduje się 955 pieśni. Zawiera on niemal wszystkie tradycyjne pieśni ewangelickie i reformacyjne, a także pieśni ekumeniczne oraz z repertuaru współczesnej muzyki chrześcijańskiej.

Słowo wstępne od biskupów ewangelickich opracowane zostało i podpisane przez: ks. bpa Janusza Jaguckiego i ks. bpa Jana Szarka z Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP; ks. bpa Zdzisława Trandę z Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w RP; ks. bpa Władysława Volnego ze Śląskiego Kościoła Ewangelickiego Augsburskiego Wyznania oraz ks. bpa Jana Niedobę i ks. bpa Wilhelma Stonawskiego z Luterańskiego Kościoła Ewangelickiego Augsburskiego Wyznania w Republice Czeskiej.

Komisja złożona z ekspertów muzyki kościelnej i liturgiki Kościoła ewangelickiego pracuje obecnie nad odnowioną edycją śpiewnika, która ma być gotowa w 2028 roku.

Literatura:

1. J. Schilling, B. Bauer, Singt dem Herrn ein neues Lied, 2023.

2. J. Wollenschläger, Frolich vnd mit lust, dauon singen vnd sagen. 500 Jahre Geschichte des evangelischen Gesangbuchs – Die Anfänge. In: Mittendrin, Impulse von Evangelium und Kirche, 2024 (1), 20-22.

3. A. Völker, Gesangbuch. In: Religion in Geschichte und Gegenwart (RGG), 4. Auflage, Bd. 3, 2000, 764–772.

4. T. Michałowska, Literatura polskiego średniowiecza, 2011, 411-412.

5. Ch. Rohrmann, J. Ch. Bockshammer, Kancyonał Mie̜dzyborski: to iest pieśni chrześciańskie ... zawieraja̜cy w sobie pieśni chrześciańskie Panu Bogu w Troycy S. iedynemu na cześć y chwałe̜, osobiście w Slasku zwyczayne, tak starodawnych iako i świeżo przetłumaczonych, zebrane y przydatkiem rożnych modlitew także z Sumaryuszem .... Brzeg: Jan Chrystian Bockshammer, 1776, 792.

6. Śpiewnik Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, 1965, 7.

7. SWR

8.  EKD

9. Evanjelická encyklopédia, 2001, 386f.