Tradycje mówią zarówno ogólnie o śmierci Jezusa, jak i konkretnie o śmierci na krzyżu. Najstarsze formuły można podzielić na dwie grupy. Jeden opisuje śmierć jako „umrzeć” (gr. αποθνήσκω, apothnésko), drugi jako „poddanie się” (gr. παραδίδομι, paradídomi; δίδομι, dídomi): „Chrystus Jezus, który umarł” (Rz 8,34). Umieranie otrzymuje dodatkowy przyimek „za” (gr. ύπέρ, hypér) i staje się soteriologiczną formułą „za którą można umrzeć”; „Chrystus umarł za nas” (Rz 5,8; 1Kor 15,3-5 itd.). Chodzi o reprezentację i pokutę.
Za pomocą czasownika „poddawać się” Bóg jest przedstawiony jako podmiot (Rz 8,32). W przypadku wyrażenia „poddać się” jest dodatkowo adresowana dobrowolna decyzja Jezusa (Gal 1,4). Połączenie integralnych formuł zmartwychwstania z „umrzeć za” tworzy więc specyficznie chrześcijańskie przesłanie odkupieńczego zmartwychwstania Jezusa (2 Kor 5,15).
Koncept zastępczej odkupieńczej śmierci męczennika rozwinął się szczególnie w judaizmie hellenistycznym jako kontynuacja Apokalipsy Daniela (Dan 12; 2 Mk 7,9; 4 Mk 6,28; 4 Mk 9,24). Jest on jednak do pewnego stopnia obecny w judaizmie palestyńskim ze względu na tradycję cierpienia sprawiedliwych w Psalmach i cierpienia Sługi Bożego według Deutero-Izajasza (Iz 53). W Septuagincie brakuje jednak specyficznego greckiego terminu na odkupienie z Bogiem.
Żydowsko-hellenistyczna teologia męczeństwa (2 Mk 6,18-31; 2 Mk 7; 4 Mk) jest jednocześnie bliska hellenistycznym, biograficznym tradycjom gwałtownej śmierci filozofów od Sokratesa (Platon, Fedon 113d-118a). Epikur deklaruje gotowość umrzeć za przyjaciela: „Nawet we śnie pozostanie taki sam i w pewnych okolicznościach umrze za przyjaciela” (Diogenes Laertius 10:121). Jednak śmierci hellenistycznego filozofa brakuje pokuty za drugiego u Boga, ponieważ filozof wie, że jest autonomicznie odpowiedzialny za swoje czyny i nie jest zależny od osobowego Boga. Starożytna żydowska literatura męczeńska wywarły szczególny wpływ na tradycje pasyjne i przedstawienia Ewangelii.
2. Paweł z Tarsu
2.1 „Umrzeć za”
W poszczególnych listach Paweł podkreśla preegzystencję Jezusa dla słabych i grzeszników poprzez „umieranie za”: „...nie niszczcie swoim pokarmem tych, za których Chrystus umarł” (Rz 14,15). Wyrzeczenie się mięsa ofiarowanego bożkom (1Kor 8,1-13) utwierdza solidarność z niepewnym bratem, tak jak Jezus przyjął śmierć z solidarności z kuszeniem człowieka (1Kor 8,11). Jezus staje się wzorem troskliwej miłości bliźniego i godnego umierania.
„Umrzeć za” jest zasadniczo równoznaczne z wybawieniem od mocy śmierci: „Umarł za wszystkich, aby żyjący już nie dla siebie, ale dla Tego, który za nich umarł” (2 Kor 5,15). Biorąc na siebie grzechy i zadośćuczynienie za grzechy wszystkich ludzi, Jezus uwalnia nas od mocy śmierci: „Chrystus umarł za nasze grzechy” (1 Kor 15,3). W innym miejscu, w krótkim przeglądzie narracji, Paweł podaje przyczynowe wyjaśnienie, że wczesna śmierć Jezusa była możliwa tylko dzięki grzechom zaangażowanych osób: „którzy także zabili Pana, Jezusa i proroków, i prześladowali nas oraz nie podobali się Bogu i wszystkim są wrogo nastawieni do ludzi, którzy powstrzymują nas od rozmawiania z poganami, aby byli zbawieni, aby zawsze odpłacali za swoje grzechy...” (1Tes 2,15n). Sceny ukrzyżowania z Ewangelii rozwijają tę historiograficzno-biograficzną perspektywę.
Śmierć Jezusa „za nas” staje się zbawieniem dla wszystkich narodów, w tym dla Żydów w nieuchronnym Sądzie Ostatecznym (1 Tes 5,9f; Rz 9-11).
2.2 Paradoks ukrzyżowania Jezusa
Paweł podejmuje starą formułę śmierci Jezusa i naszego zbawienia (1 Tes 1,9f; 1Tes 5,9f) i antytetycznie ją wyostrza w nowy sposób: ukrzyżowanie Jezusa jest wyrazem sfery władzy Boga, jednocześnie zdaje się przeczyć wszechmocy Boga (1 Kor 1,17). Ta oczywista sprzeczność i paradoks Bożej wszechmocy i cierpienia ukrzyżowanego Jego Chrystusa jest więc przyjmowana tylko przez wierzących jako zbawienie, podczas gdy niewierzący odrzucają ją jako szaleństwo. Bo zgodnie z rozumieniem mądrych mądrość Boża nie powinna dopuszczać do tak haniebnego procesu, jak ukrzyżowanie Chrystusa (1Kor 1,19).
Mądrość Boża jest interpretowana we wczesnych tradycjach żydowskich hipostaza (podstawa) Boga. Mądrość Boża stworzyła świat (1Kor 8,6) i kieruje jego historią. Paweł nawiązuje krótko do mitu mądrości, że mądrość Boża zstąpiła, aby zamieszkać wśród ludzi, ale nie została przez nich wszystkich rozpoznana (Przypowieści Salomona 8,27-36; Syr 24,1-34). Mądrość mieszka teraz w Jezusie (1Kor 1,21-25). Poszukiwanie mądrości błądzi w obliczu ukrzyżowanego Chrystusa. Dla Żydów krzyż staje się skandalem, ponieważ wierzą, że ich przywódcy słusznie skazali Jezusa Chrystusa na śmierć zgodnie z Prawem (Zakonem), do którego zstąpiła mądrość Boża (Syr 24,23-29). Krzyż jest konsekwentnym stosowaniem prawa mądrości Bożej wobec bluźnierców. Mają zostać wytępieni z Izraela (Kpł 24,10-16). Paweł postuluje dialektycznie coś przeciwnego. Mądrość Boża zamieszkała w domniemanym bluźniercy, który niesłusznie poniósł śmierć na krzyżu.
Narody, niezależnie od powodów prawnych, uważają ukrzyżowanie za haniebną śmierć. Syn Boży lub mędrzec musi, ich zdaniem, umrzeć szlachetną śmiercią, ale krzyż jest haniebną karą śmierci dla przestępców bez obywatelstwa. Bóg nie objawia swojej mądrości zgodnie z ludzkim oczekiwaniem w tym akcie.
W Chrystusie Jezusie i Jego losie ukrzyżowania mądrość przyniosła sprawiedliwość, uświęcenie i odkupienie (1Kor 1,30). Oprócz dwóch dobrze znanych tematów uświęcenia i odkupienia/zbawienia (1Tes 4,3; 1Tes 4,4; 1Tes 4,7; 1Tes 1,9f) dodaje się centralną koncepcję sprawiedliwość: „…który nie znał grzechu, za nas grzechem uczynił, abyśmy w nim stali się sprawiedliwością Bożą” (2 Koryntian 5:21). Głupie ukrzyżowanie bezgrzesznego Jezusa przynosi odkupienie od grzechu, sprawiedliwość i usprawiedliwienie przez Boga.
O paradoksie śmierci krzyżowej Chrystusa opowiadałem kilka lat temu podczas jednego ze spotkań pasyjnych w jeleniogórskiej parafii:
2.3 Zadośćuczynienie Jezusa
Odkupienie jest opisane w dwóch terminach: legalny okup (gr. άπολύτρωσις, apolýtrosis) (Rz 3,24) i kultowa pokuta (gr. ἱλαστήριον, hilastérion) (Rz 3,25): „Nie ma bowiem różnicy, gdyż wszyscy zgrzeszyli i brak im chwały Bożej i są usprawiedliwieni darmo, z łaski jego, przez odkupienie w Chrystusie Jezusie, którego Bóg ustanowił jako ofiarę przebłagalną przez krew jego, skuteczną przez wiarę, dla okazania sprawiedliwości swojej przez to, że w cierpliwości Bożej pobłażliwie odniósł się do przedtem popełnionych grzechów, dla okazania sprawiedliwości swojej w teraźniejszym czasie, aby On sam był sprawiedliwym i usprawiedliwiającym tego, który wierzy w Jezusa.” (Rz 3,22b-26)
Apolytrosis (gr. Άπολύτρωσις w Mk 10,45), pierwotnie oznaczał w języku greckim odkupienie więźnia lub niewolnika i należy do obszaru prawa. Przeniesienie teologiczne, czyli metaforyzacja teologiczna oznacza: Bóg wykupuje ludzi z mocy grzechu przez zamieszkanie mądrości w Jezusie Chrystusie, Jego śmierć na krzyżu i zmartwychwstanie. Już 1Kor 1,30 wskazuje na tę myśl opisując Jezusa jako „okup”. Teologiczna metafora „okupu” należy do teologicznego słownika ratowania i umierania.
Ponieważ gniew Boży ma miejsce już teraz, a nie tylko na Sądzie Ostatecznym (Rz 1,18), śmierć Jezusa może go już znieść dla tych, którzy w Niego wierzą. Eschatologia urzeczywistnia się w wyzwalający sposób.
Pokuta (gr. ύλαστήριον, hilastérion) pochodzi z języka kultu ofiarnego, zarówno izraelskiego, jak i hellenistycznego. W hellenizmie odnosiło się to konkretnie do zadośćuczynienia lub zadośćuczynienia. W Septuagincie opisuje zamknięcie Arki Przymierza w Miejscu Najświętszym, którą w Dzień Pojednania skropiono krwią pojednania (Hbr 9,5).
Oba znaczenia pokuty są tu możliwe:
A) Jezus Chrystus został zabity jako zwierzę ofiarne dla pojednania z Bogiem. Ta interpretacja ma odległą paralelę w 1 Liście do Koryntian: „Usuńcie stary kwas, abyście się stali nowym zaczynem, ponieważ jesteście przaśni; albowiem na naszą wielkanoc jako baranek został ofiarowany Chrystus” (1Kor 5,7). Śmierć Jezusa Chrystusa nie byłaby zatem codzienną śmiercią zwierzęcia ofiarnego, ale wyjątkowym eschatologicznym wypełnieniem ofiary paschalnej dla ostatecznego wyzwolenia Izraela. Nacisk kładzie się na zbawienie Izraela w czasach ostatecznych.
B) Jezus Chrystus jest zamknięciem Arki Przymierza. Poprzez śmierć Jezusa Chrystusa na krzyżu, Bóg w końcu przemówił do Izraela i narodów tak, jak przemawiał w zamknięciu Arki jako tron między dwoma cherubinami z Mojżeszem za Izrael (Wj 25:17-22). Pomysł, że śmierć Jezusa Chrystusa przypomina śmierć codziennego zwierzęcia ofiarnego, pozostaje wyjątkowy w Nowym Testamencie i dlatego budzi kontrowersje. Zeller jednak opowiada się za interpretacją śmierci Jezusa na krzyżu jako codziennej pokuty. Wilckens natomiast trzyma się zamknięcia, czyli teologumenonu eschatologicznego zbawienia przez Boga i Jezusa Chrystusa według interpretacji Septuaginty (Wj 25:17-22 LXX). Opierając się na znaczeniu zwierzęcia ofiarnego za śmierć Jezusa na krzyżu, metafora ta wyraża również eschatologiczne wypełnienie wszystkich ofiar przez śmierć Jezusa w związku z barankiem paschalnym (por. 1Kor 5,7), ofiarą przymierza i okryciem, płytą jako tronem Bożym i jednocześnie podkreśla fundament Nowego Przymierza ludu. Teologia ofiarna i koniec ofiary zbiegają się w ten sposób. Śmierć Jezusa jako centralne wydarzenie zbawienia nie ogranicza się do idei ofiary, ale jest interpretowana przez Pawła w obfitości różnych pól semantycznych.
3. Teologia krzyża (theologia crucis)
Z listόw apostolskich Pawła z Tarsu wynika tzw. teologia krzyża, jako że autor uwydatnił centralne znaczenie śmierci krzyżowej Jezusa w procesie zbawienia człowieka. Jej elementami są:
- krzyż stoi w centrum poznania Boga (cognitio Dei), które nabiera innego wymiaru niż tylko upodlającej formy śmierci;
- Boża Łaska jest punktem odniesienia;
- Ukrzyżowany jako Bóg Objawiony (Deus relevatus) jest jedynym środkiem poznania Boga Ojca
- Sprawiedliwość Boża jest bierna (jako tzw. iustitia passiva), bo człowiek zostaje usprawiedliwiony przez Boga nie ze względu na swoje zasługi, dobre uczynki i praktyki religijne, a jedynie dzięki darmo i niezasłużenie danej Łasce Miłości, która zrealizowała się w pełni w Wielkopiątkowej Ofierze
- Kościół nie pełni żadnej funkcji w procesie poznania Boga.
Marcin Luter wykorzystał ją jako podstawę do reformatorskiej interpretacji teologii krzyża w XVI wieku (TUTAJ).
Literatura:
1. R. Zimmermann, ‚Deuten‘ heißt erzählen und übertragen. Narrativität und Metaphorik als zentrale Sprachformen historischer Sinnbildung zum Tod Jesu, in: Frey, J./Schröter, J. (Hg.), Deutungen des Todes Jesu im Neuen Testament (UTB 2953), 2007, 315-375.
2. U. Wilckens, Der Brief an die Römer (EKK VI/ 1-3), Zürich 1978-1982.
3. M. Vogel, Commentatio mortis: 2Kor 5,1-10 auf dem Hintergund antiker ars moriendi (FRLANT 214), 2006, 376-378.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz